علی بن محمد سمری

«علی بن محمد سمری»، چهارمین و آخرین وکیل از وکیلان چهارگانه امام دوازدهم(عج) در روزگار غیبت صغرا می باشد. به دلیل مدت کوتاه وکالت ایشان و عدم اطلاعاتی از زندگی وی، در منابع اطلاعات چندانی در مورد وی به چشم نمی خورد. پس از درگذشت سمری، او هیچ کس را به عنوان جانشین خود از طرف حضرت قرار نداد و توقیعی از ناحیه مقدس امام دوازدهم(عج) به دست او صادر شد که پس از وی، جانشینی به عنوان وکیل خاص وجود ندارد و غیبت تامه (کبرا) شروع شده است. از آن پس، تا ظهور حضرت مهدی(عج) ، سرپرستی شیعیان به عهده فقهیان و عالمان دینی به عنوان «نائب عام» سپرده شده است.

معرفی شخصیت

در منابع متقدم، نام آخرین وکیل امام دوازدهم(عج) در دوران غیبت صغرا «علی بن محمد» و کنیه او «ابوالحسن» و لقب او «سمری» ذکر شده است.[1] براساس برخی گزارش‌ها، محل زندگی او در دوران وکالت، بغداد بوده است.[2] وی شوهرخواهر وزير عباسيان، «جعفر بن محمد»، بود. اين رابطه او را قادر ساخت تا سمت مهمى در دستگاه عباسيان به دست آورد.[3]

او از خاندانى متدين و شيعه بود و همین امر باعث گردید، وكلا و خواص شيعه، او را به عنوان سفير راستين امام مهدى(عج) به رسميت بشناسد و وجوهات شرعى خود را به وى تحويل می دهند تا او وجوهات را به ناحيه مقدسه برساند[4] وی در سال 328 ق یا 329 ق وفات کرد و پیکرش در خیابان «خلنجی» در بغداد به خاک سپرده شد.[5]

گزارش های تاریخی درباره علی بن محمد سمری

باید توجه داشت خبر چندانی از او در تاریخ نقل نشده لذا زندگی وی در ابهام است و نقل‌های محدودی که در این زمینه وارد شده‌اند، عمدتاً به برخی اخبار دوره وکالتش ناظر هستند. منابع کهن نیز به دلایل ناآشکاری توجه جدی به سمری نداشته ‌اند. همچنین این احتمال را نباید نادیده گرفت که ممکن است به واسطه دوران کم وکالت علی‌بن محمد، نقل‌های مربوط به وی محدود باشد. مشکل اساسی آن‌جاست که در مورد ایام پیش از دوران وکالت سمری نیز خبر اندکی از او در منابع آمده است. در هر صورت، آن نقل‌های محدود حاکی از آن هستند که وی با امام عصر(عج) مراوداتی داشته است.[6]

دوران وکالت

علی بن محمد سمری بعد از درگذشت «حسين بن روح نوبختى»، به دستور حضرت صاحب الامر(عج) امر نيابت را عهده‌دار شد.[7] وى از تاريخ هيجدهم شعبان (326 ق) تا پانزدهم شعبان سال (329 ق) و يا به نقلى تا پانزدهم شعبان سال (328 ق) سازمان وكالت و نيابت را رهبرى کرد. [7]

از وظایف وی ایفای نقش ارتباط بین امام و شیعیان بود که در این مدت کوتاه منصب وکالت، مواردی در این باره گزارش شده است.[8] اخذ وجوهات شرعی از دیگر وظایف وی ذکر گردیده است.[9]

مهم ترین حوادث و رویدادهای دوران وکالت

سمری فرصت چندانی زیادی برای فعالیت نداشت. به همین دلیل، مثل سه وکیل قبل از خود، نتوانست فعالیت های گسترده ای انجام دهد؛ لکن اعتقاد شیعیان به جلالت و وثاقت او مثل اعتقاد به جلالت و وثاقت سایر نائبان دیگر بود لذا مورد قبول و تسالم عموم شیعیان قرار داشت.[10]

در دوران نیابت سمری، ظلم و ستم خون ریزی به اوج خود رسیده بود. این موقعیت زمانی نامناسب، یکی از علل کم بودن فعالیت های ایشان به حساب می آید.[10]

از مهم ترین وقایعی که می توان در دوران وکیل چهارم اشاره کرد، صدور توقیعی است شش روز قبل از وفات سمری از جانب امام زمان(عج) که در آن، مرگ وکیل چهارم را پیشگویی و می‌کند.[11] در این توقیع آمده است:

بسم الله الرحمن الرحيم‌

يَا عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ السَّمُرِيَّ أَعْظَمَ اللَّهُ أَجْرَ إِخْوَانِكَ فِيكَ فَإِنَّكَ مَيِّتٌ مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ سِتَّةِ أَيَّامٍ فَاجْمَعْ أَمْرَكَ وَ لَا تُوصِ إِلَى أَحَدٍ يَقُومُ مَقَامَكَ بَعْدَ وَفَاتِكَ فَقَدْ وَقَعَتِ الْغَيْبَةُ الثَّانِيَةُ فَلَا ظُهُورَ إِلَّا بَعْدَ إِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذَلِكَ بَعْدَ طُولِ الْأَمَدِ وَ قَسْوَةِ الْقُلُوبِ وَ امْتِلَاءِ الْأَرْضِ جَوْراً وَ سَيَأْتِي شِيعَتِي مَنْ يَدَّعِي الْمُشَاهَدَةَ أَلَا فَمَنِ ادَّعَى الْمُشَاهَدَةَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْيَانِيِّ وَ الصَّيْحَةِ فَهُوَ كَاذِبٌ مُفْتَرٍ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيم‌[12]؛به نام خداوند بخشنده مهربان. اى على بن محمد سمرى! خداوند پاداش برادران دينى تو را در مصيبت مرگ تو بزرگ دارد. تا 6 روز ديگر خواهى مرد. پس، امر حساب و كتاب خود را مرتب كن و درباره جانشينى اين مقام نيابت، به هيچ‌كس وصيت مكن تا به جاى تو بنشيند؛ زيرا غيبت دومى [= غيبت كامل يا غيبت كبرا‌] فرارسيده است، تا روزى كه خداوند- عزّ و جلّ- بخواهد، ظهورى نخواهد بود و آن پس از مدت درازى خواهد بود كه دل‌ها را سختى و قساوت فراگيرد و زمين از ستم و بيداد پر گردد. به زودى كسانى براى شيعيان من ادّعاى مشاهده خواهند کرد. بدان هركس كه پيش از خروج سفيانى و برآمدن بانگى از آسمان، ديدن من را ادعا کند، دروغگو است».

از این توقیع معلوم می گردد هر کس که پس از سمری ارتباط با امام مهدی(عج) ویا نیابت و وکالت خاصه را مدعی باشد بایستی تکذیب شود؛ زیرا نیابت خاص به معنای حضور نزد امام دوازدهم(عج) است همراه با شناخت آن حضرت و نایب کسی است که سوالات مردم را به حضرت می رساند و آنچه امام می گوید از جانب حضرت بیان و سخنان خود را به عنوان پیام امام اعلام می کند.[13]

«شيخ صدوق» به نقل از «ابو محمد، حسن بن احمد مكتّب» مى‌نويسد:

«ما در سال درگذشت ابو الحسن، على بن محمد سمرى، در مدينة السلام بغداد بوديم. چند روز قبل از درگذشت او به حضورش رسيديم. او اين توقيع حضرت را به ما نشان داد و ما از روى آن نوشتيم و نسخه‌بردارى کردیم و از نزدش خارج شديم و چون روز ششم، روز موعود فرارسيد، به نزد سمرى رسيديم و او را در حالت احتضار مشاهده كرديم؛ ديديم كه در حال جان دادن است. به وى گفتند كه وصىّ و جانشين تو چه كسى است و بعد از تو چه شخصى نايب امام مهدى(عج) است؟ او در پاسخ گفت: خدا را مشيّتى است كه خود انجام خواهد داد [يعنى: دوره غيبت صغرا به پايان رسيده است و كسى در دوره غيبت كبرا نایب خاص امام مهدى(عج) نيست و اين خود از مشيّت الاهى است] اين مطلب را گفت و آن‌گاه جان به جان‌آفرين تسليم کرد. اين آخرين سخنى بود كه از او شنيده شد».[14]

نكاتى چند در آخرين توقيع ناحيه مقدسه

1. امام مهدى(عج) 6 روز قبل از درگذشت ابو الحسن، على بن محمد سمرى، درگذشت وى را در اين توقيع بيان کردند و در روز موعود، مرگ وى فرارسيد. اين پيشگويى، و تحقق آن در روز موعود از دیدگاه اماميّه دليل قاطعى است كه اين توقيع از سوى حضرت حجت(عج) صادر شده است.
2. امام مهدى(عج) به ابو الحسن سمرى دستور داند تا كسى را در امر نيابت، جانشين خود قرار ندهد. اين جمله به روشنى تمام، دلالت دارد كه راه ارتباط مستقيم بين امام مهدى(عج) و نواب خاص به پايان رسيد و از اين تاريخ به بعد مردم نمى‌توانند با واسطه آنان پرسش‌هاى خود را با امام در ميان بگذارند.
3. در اين توقيع، زمان پايانى غيبت صغرا و آغاز غيبت كبرا بيان شده است.
4. ظهور امام مهدى(عج) به اذن خداوند است و بر ما معلوم نيست كه امام در چه تاريخى ظاهر خواهد شد.
5. در اين توقيع دو نشانه و علامت براى ظهور امام مهدى(عج) ذكر شده است؛ يكى قيام «سفيانى» و ديگرى «صيحه آسمانى».[15]

پانویس

1. ↑محمد ین الحسن طوسی، الغیبة، ص 393.
2. ↑حسین قاضی خانی، کاوشی در چرایی اندک بودن داده های شرح حال نگاری سمری و تاثیر آن بر جایگاه وکالتی ایشان، فصلنامه علمی-ترویجی انتظار موعود، شماره 50، ص 79.
3. ↑علی بن الحسین مسعودى، اثبات الوصية، ج 3، ص 266- 267.
4. ↑محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 517
5. ↑محمد بن الحسن طوسی، الغیبه، ص 396.
6. ↑مجید احمدی کچایی، تاریخ تحلیلی امامیه در غیبت صغرا، ص 299-300.
7. الفبمحمد ین الحسن طوسی، الغیبةّ ص 393-394.
8. ↑طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص 524 ؛ طوسی، الغیبة، ص 395.
9. ↑صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 516-517.
10. الفبغفار زاده،علی،«زندگانی نوّاب خاصّ امام زمان عج»، ص 304.
11. ↑طوسی،«الغیبة»،ص395.
12. ↑محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة ، ج2، 516 .
13. ↑مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص 151.
14. ↑محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص 516.
15. ↑جمعی از نویسندگان ، تاريخ عصر غيبت، ص: 300

منابع

1. احمدی کچایی، مجید، تاریخ تحلیلی امامیه در غیبت صغرا، چاپ اول، قم، 1396 ش.
2. ابن بابويه، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة ، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1359 ش
3. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، مصحح: قسم الدراسات الإسلامية مؤسسة البعثة، ‌، قم‌، بعثت، 1413 ق
4. طوسى، محمد بن حسن، الغيبة، مؤسسة المعارف الإسلامية ، قم، ایران، چاپ سوم، 1425 ق.
5. غفار زاده، علی، شرح زندگانی نواب خاص امام دوازدهم علیه السلام ، قم، نبوغ، 1375 ش.
6. قاضی خانی، حسین، کاوشی در چرایی اندک بودن داده های شرح حال نگاری سمری و تاثیر آن بر جایگاه وکالتی ایشان، فصلنامه علمی-ترویجی انتظار موعود، شماره 50، پاییز 1394.
7. مجلسی، محمد تقی، بحارالانوار، تهران، اسلامیه،1363ش.
8. پور سيد آقايى، مسعود و همکاران ، تاريخ عصر غيبت‌، قم، حضور،1383ش