عریضه نویسی

«عريضه نويسي» امري است كه شيعيان آن را نوعي توسل می‌دانندكه بدان وسيله حاجت خود را از خداي متعال، به واسطه امام معصوم(ع) ، درخواست می کنند.

معنای عریضه

«عَریضَه» به معنای «بیان خواسته» است که معمولا برای عرض حال و درخواستنامه از طرف فرد کوچک‌تر به بزرگ‌تر به کار می‌رود. [1]به عبارت دیگر، عریضه، نوعی توسل و دعا است که در آن، به جای به زبان آوردن خواسته‌ها، آن‌ها را در برگه‌ای می‌نویسند و در کنار قبر امام یا در آب یا چاه می‌اندازند. این کار به دلیل این که شامل نوعی عرض حاجت و نگاشتن آن است به «عریضه‌نویسی» مشهور شده است.[2]

البته عريضه نويسي، در طول تاریخ و همچنین در صدر اسلام وجود داشته و در برخي از اديان سابق، مانند يهوديت نيز به كار رفته است و اكنون نيز در كنار ديوار ندبه اين عمل صورت مي‌پذيرد.[3]

جواز شرعی

عریضه یا همان نامه به بزرگان برای حل مشکل امری عرفی و در بین مردم مطرح بوده و از منظر شرع نیز در مورد آن منعی نیست، بلکه از ظاهر تاریخ استفاده می شود که اهل بیت (علیهم السلام) به نامه های افراد در زمینه های مختلف از جمله نامه مربوط به مشکلات پاسخ می دادند.

این امر در زمان غیبت نیز بین متشرعان وجود داشته است.

دستور معصوم

در ذیل به چند نمونه از دستورهای معصومان(علیهم السلام) در خصوص عریضه اشاره می شود:

1. در كتاب عتيق غروي، نسخه‌اي از يك نامه ملاحظه می‌شود كه در زمان مشكلات خطاب به خداي متعال نوشته شده است. از امام باقر(ع) چنین روايت شده است: «هنگامي كه امر مشكل و حاجتي برايت وجود آمد؛ با توجه به این‌كه خداي متعال از حقيقت حال تو مطلع است؛ چرا كه او به غيب عالم است؛ خود را طاهر كن و روز پنجشنبه روزه بگير و در صبح جمعه، با مداد دعايي را كه به تو آموزش مي‌دهم، بنويس. سپس نامه را تا بزن و در وسط آب برو، روبه‌روي قبله بايست؛ نام خدا را ببر و درود بر محمد و آل او فرست و نامه را در آب انداز كه خداي متعال حاجتت را بر آورده خواهد کرد و برای و تو به واسطه قدرت الاهي كفايت حاصل مي‌شود».[4]
2. امام صادق(ع) به خادم خود، نافذ فرمودند: «هرگاه خواستي مكتوبي برای نجات خود از مشكلات بنويسي؛ ابتدا بالاي نامه با قلم بدون مركب اين عبارت را بنويس ... . »[5] نافذ مي‌گويد: در زمان مشكلات، اين عمل را انجام مي‌دادم و مشكلم حل شد.[6]
3. روایتی دیگر از امام صادق(ع) : «كسي كه رزقش كم و تامين زندگي اش سخت شده است؛ يا حاجت بزرگي در امر دنيا و آخرتش دارد؛ پس از نوشتن دعا بر كاغذ سفيد، زمان طلوع خورشيد آن را در آب جاري رها كند»[7].
4. از امام هادي(ع) چنین روايت شده است: «شبانه سه نامه بنویس و آن‌ها را در سه مكان مختلف دفن كن».
   علامه مجلسي(ره) اين دستور را در جواب نامه‌اي دانسته‌ است كه يكي از ياران حضرت هادي(ع) از زندان فرستاده و از رنج و آزار دشمنان شكايت كرده است.[8]

بررسي روايات

منابع و سند

ضعف هايي مانند عدم نقل اين روايات در منابع كهن و معتبر شيعه در این روایات ملاحظه می‌گردند؛ به گونه‌اي كه قديمي ترين نقل از اربلي (692 ق‌) بوده و عموم نقل هاي ديگر از كفعمي(ره) (905 ق‌) مي‌باشد و نيز عدم سند متصل به معصوم(ع) ؛ و لذا اعتبار آن‌ها از بين مي‌رود و نمي توان به اين روايات تمسك کرد و سخني را به شرع نسبت داد.

افزون بر اشكالات مذكور، علامه مجلسي(ره) روايتی را از كتابي با عنوان «عتيق غروي» ذكر كرده است كه اين كتاب از منابع تازه يافت ايشان بوده و امروز نيز در اختيار ما قرار ندارد. همچنين از نويسنده و اعتبار اين نسخه اطلاعي در دست نیست و منابع و مآخذ در اين كتاب را نمي شناسيم.

دلالت روايات

فارغ از متن دعاهايي كه در روايات مذكور اشاره شده اند، محتواي روايت‌ها به نكات زير اشاره كرده‌اند:

1. نوشتن عريضه در زمان مشكلات مهم، طلب وسعت رزق، سهل شدن زندگي و آزادي از زندان مي‌باشد.
2. دعايي از طرف معصوم(ع) آموزش داده شده است كه آن را در رقعه بنويسند.[9]
3. آنچه ميان تمامي روايات مشترك است، اصل رقعه نويسي است و در ديگر شرايط اختلاف ملاحظه می‌شود و در صورت عمل به تمام شرايط، اين‌گونه بايد صورت پذيرد: در روز پنج شنبه روزه گرفته شود، روز جمعه دو نامه يكي خطاب به خداي متعال و ديگري خطاب به امام مهدي(عج) نوشته شود؛ سپس آن‌ها را معطر كرده و نامه خطاب به خداي متعال را درون نامه امام قرار داده و در لحظات طلوع خورشيد و پس از قرار دادن هر دو نامه در گل، مخفيانه به بركه يا نهر آب وارد شود و سپس شخص حاجتمند رو به قبله بايستد و پس از خواندن دعا و توسل، رقعه را در آب بيندازد.

با توجه به روايت منقول از امام هادي(ع) ، بايد سه رقعه نوشته شود و شبانه در سه مكان دفن گردد و يا در روايتی از امام عسكري(ع) آمده است که اين رقعه در ضريح امام حسين(ع) انداخته ‌شود.[10]

شايد بتوان از سكوت برخي از روايات و قيد زدن برخي روايات ديگر برای این کار، شرايطي الزامي نيز برداشت کرد. با اين فرض، قرار گرفتن نامه در ضريح اهل بيت(علیهم السلام) يا آب (چه جاري، مانند نهر و چه ثابت، مانند چاه)، بايد به صورت مخفيانه و دور از چشم ديگران صورت پذيرد و ارسال علني نامه خلاف دستور روايات است.[10]

گزارش های تاریخی

1. ابوعلى مُحَسِّن بن ابوالقاسم على تَنوخى (329-384ق)، قاضى اديب و نویسنده صده 4 ق، از كتاب الوزراء، محمد بن عبدوس (331 ق)، داستاني را نقل مي‌كند كه بر اساس آن، ابو ايوب احمد بن شجاع به واسطه نوشتن رقعه‌اي خطاب به خداي متعال و قرار دادن آن در محراب نمازش، از ظلم عبدالله بن محمد بن يزداد نجات مي‌يابد.[11]
2. تنوخي مشاهده عيني خود را در امر عريضه نويسي خطاب به امام معصوم(ع) در گزارش ديگری این‌گونه آورده است:
   محمد بن العباس فسانجس، از افراد ظالمي بود كه به زور اموال تنوخي و ابو نصر محمد بن محمد واسطي را از آن‌ها گرفته بود. پس از شكايت نيز اموال آن‌ها را پس نمی‌داد. محمد بن محمد واسطي نامه‌اي خطاب به امام كاظم(ع) نوشت و پس از توسل به ديگر ائمه، آن را به ضريح امام کاظم(ع) آويزان ‌كرد.
   تنوخي مي‌گويد: مدتي بعد به زيارت موسي بن جعفر(ع) رفتم؛ هنگام خواندن نماز، عريضه واسطي را ديدم. اين مطلب مرا به خنده انداخت؛ چرا كه معتقد بودم او براي مردي كه از دنيا رفته، نامه نگاري كرده است؛ اما پس از مدتي، به واسطه همان رقعه اموالش را به او برگرداندند.[12]

عریضه در کتاب های دعا

برخی از کتاب های دعا، عریضه نویسی را راهی برای حل مشکلات بیان کرده اند. به عنوان نمونه، کفعمی دعايي را ذكر مي‌كند كه بايد آن را در نامه‌اي نوشت و پس از پيچاندنش در گل و معطر کردن آن، در ضريح يكي از اهل بيت، يا در آب انداخت. همچنين بيان مي‌كند كه قبل از انداختن اين نامه، بایستی يكي از نواب اربعه را صدا زد و او را واسطه قرار داد.[13]

عریضه نویسی در سیره علما

با توجه به این که عریضه نویسی یکی از راه های توسل به ائمه است، برخی از علمای بزرگوار از این روش برای برآورده شدن حاجت هایشان استفاده می کرده اند. از جمله علمایی که از طریق نوشتن عریضه به محضر مبارک امام زمان به حاجات خود رسیده اند، می توان به این افراد اشاره کرد:

1. آیت الله میرزا محمد حسن نائینی،
2. آیت الله سید کاظم قزوینی،
3. ورّام ابن ابی فراس صاحب کتاب تنبیه الخواطر،
4. آیت الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی،
5. آیت الله العظمی صافی گلپایگانی.

در ذیل به یک نمونه از این موارد اشاره می شود:

یکی از مراجع تقلید معاصر، آیت اللّه لطف اللّه صافی گلپایگانی، جریان عریضه نویسی پدر بزرگوارشان، آیت اللّه محمّد جواد صافی گلپایگانی را چنین گزارش کرده است: زمانی ایشان (پدرم) به صُداع و درد سر شدیدی مبتلا شده بودند که مدّتی ادامه داشت و معالجات، به هیچ وجه در تخفیف و تسکین آن، سودمند نمی شد و چون در آن وقت، با توجه به عدم وسایل نقلیه، انتقال دادن ایشان به تهران برای معالجه، خیلی مشکل داشت؛ بعضی اطبّای معروف داروهایی فرستاده بودند؛ اما هیچ یک مؤثّر واقع نمی‌شد. سرانجام یک بار که درد، ایشان را به شدّت رنج می داد، همسر ایشان - که از بانوان فاضله و نمونه و دختر مرحوم آیت اللّه آخوند محمّدعلی، معاصر و هم دوره و هم حجره مرحوم آیت اللّه میرزای شیرازی بوده است- به ایشان پیشنهاد می کند که با عریضه و رقعۀ استغاثه به حضرت ولیّ عصر(عج) متوسّل شوند. ایشان بر اثرِ شدّت درد، اظهار عجز و ناتوانی می کند؛ ولی همسرشان اصرار می‌ورزد و کاغذ و قلم می آورد، و به هر نحو بوده، عریضه را می نویسند و سپس زیر بغل ایشان را می گیرند و به زحمت، ایشان را تا سر چاهی می آورند که در مسجد مقابل بوده و در آن موقع در آن عریضه می انداختند و ایشان شخصاً عریضه را در چاه می اندازند و به منزل که چند قدم فاصله داشت، برگشته بودند. هنوز وارد حیاط منزل یا اتاق نشده بودند که درد، آرام گرفت و صُداعِ آن چنانی، مرتفع شد و تا زنده بودند، به درد سر مبتلا نشدند.[14]

عريضه نويسي در مكان خاص

همان طور که ذکر شد، برای عریضه، چاه یا نهر یا مکان خاصی در روایات ذکر نشده است؛ بلکه اشاره شده که عریضه در چاه یا آب روان یا ضریح یکی از ائمه(علیهم السلام) انداخته شود. بنابر این، براي انداختن عريضه در چاه جمكران دليلي وجود ندارد؛ اما با توجه به اين‌كه عريضه را بايد در آب روان يا چاه داراي آب انداخت، در گذشته، مردم براي انداختن عريضه، از آب انبار و چاه آبي كه در محوطه جمكران بوده است، استفاده مي‌كردند. يكي از افرادي كه اين آب انبار را مشاهده كرده است، مي‌گويد:

آب انبار كوچكى در كنار مسجد بود كه آبش چندان تعريف نداشت. كنار آن، حفره اى به نام چاه صاحب الزمان(عج) بود كه روى آن را با پنجره اى آهنى گرفته بودند و از شكاف‌هاى آن، عريضه را به داخل چاه مى انداختند.[15]

در حال حاضر دیگر این چاه وجود ندارد و به مردم اطلاع رسانی شده که عریضه های خود را می توانند در هر چاه یا آب روان دیگری بیندازند.

نتیجه گیری

با توجه به مطالب گذشته، نمي توان عريضه‌نويسي را به شارع مقدس نسبت داد و آن را از سنت ها و آداب اسلامي محسوب کرد، و در انجام دادن اين عمل نمي توان نيت و قصد شرعي و استحباب فعل را مورد نظر قرار داد.

البته انجام دادن اين عمل به قصد رجا وعدم انتساب به شرع، بلا اشكال است؛ ضمن اين‌كه نمي توان عنوان تشريع يا بدعت اصطلاحي را بر آن گذاشت؛ چرا كه با توجه به مساوي بودن معناي تشريع و بدعت [16]و اين‌كه از شرايط بدعت و تشريع، وارد كردن آنچه در دين نيست به نام شرع در آموزه هاي دين مي‌باشد؛[17] عريضه نويسي ذيل عنوان بدعت و تشريع قرار نمي گيرد. از اين رو، هيچ يك از فقها و شيعيان اين عمل را به قصد شرعي بودن و استحباب انجام نمي‌دهند.

پانویس

1. ↑معین،محمد، فرهنگ معین، ج۲، ص۲۲۸۸.
2. ↑محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی(عج) ج۶، ص۳۵۶.
3. ↑محمدي، كريم خان و انواری، محمدرضا، چاه عريضه جمكران از خرافه تا واقعيت، مجله شیعه شناسی، ش72، ص175.
4. ↑مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار ،ج99، ص295.
5. ↑«فَاكْتُبْ رَأْسَ الرُّقْعَةِ بِقَلَمٍ غَيْرِ مَدِيدٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَ الصَّابِرِينَ الْمَخْرَجَ مِمَّا يَكْرَهُونَ وَ الرِّزْقَ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُونَ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ مِنَ الَّذِينَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ‌».
6. ↑اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج2، ص163.
7. ↑کفعمی، ابراهیم بن علیهاالسلام، مصباح، ص403.
8. ↑مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج99، ص254.
9. ↑شهبازیان، محمد و بالادستيان، محمد امين و شاكري زواردهي، روح الله، بررسي و تحليل اسناد عريضه نويسي با تأكيد بر آسيب‌هاي آن، انتظار موعود، ش42، ص80.
10. الفبشهبازیان، محمد و بالادستيان، محمد امين و شاكري زواردهي، روح الله، بررسي و تحليل اسناد عريضه نويسي با تأكيد بر آسيب‌هاي آن، انتظار موعود، ش42، ص80.
11. ↑تنوخی، محسن ین علی، الفرج بعد الشدة، ج1،ص237.
12. ↑محسن ین علی تنوخی، الفرج بعد الشدة، ج1، ص239.
13. ↑ابراهیم بن علی کفعمی، مصباح، ص405.
14. ↑محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی(عج) ج۶،ص۳65. گفتنی است معظّم له، این ماجرا را حضورا برا ی مولف دانشنامه (محمد محمدی ری شهری) نیز بیان فرموده است.
15. ↑كريمي قمي، حسين، آيينه اسرار، ص43.
16. ↑خميني، روح الله، انوار الهداية في التعليقة علي الكفاية، ج1، ص225.
17. ↑سبحاني، جعفر، الرسائل الاربع، ج4،ص58.

منابع

1. تنوخى، محسن بن على، الفرج بعد الشدة، بيروت، دار صادر،1978م.
2. خان محمدي، كريم و انواري، محمدرضا، چاه عريضه جمكران از خرافه تا واقعيت، فصلنامه علمي پژوهشي شيعه شناسي، موسسه شيعه شناسي، شماره سي ‌و هفتم، سال10، 1391.
3. خميني، روح الله، انوار الهداية في التعليقة علي الكفاية، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره). تهران، چاپ دوم، 1415ق.
4. سبحاني، جعفر، الرسائل الاربع، موسسه امام صادق(ع) ، قم، چاپ اول، 1415ق.
5. شهبازیان، محمد و بالادستیان، محمد امین و شاکری زواردهی، روح الله، بررسي و تحليل اسناد عريضه نويسي با تأكيد بر آسيب‌هاي آن، فصلنامه انتظار موعود، ش42، سال13، پاییز1392.
6. كريمي قمي، حسين، آيينه اسرار، انتشارات جمكران، چاپ سوم، قم،1380.
7. مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار لدرر اخبار ائمة الاطهار(علیهم السلام)، داراحياء التراث العربي، بيروت، چاپ دوم، 1403ق.
8. معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیر کبیر، تهران ،۱۳۶۲.