احمد بن محمد بن خالد برقی

احمد بن محمد بن خالد برقی(274-۲۸۰) فقیه، محدث بنام امامیه است. او دوران امام رضا، امام جواد و امام هادی را درک کرده است. از وی بالغ بر 20 روایت مهدوی نقل شده است.

شرح حال احمد بن خالد برقی

احمد بن محمد بن خالد یکی از محدثان شهیر شیعه در قرن سوم هجری است. خاندان برقی اصالتی کوفی داشته که بعد از واقعۀ زید بن علی بن حسین به ایران در منطقه‌ای به نام بَرَقه [1]یا برق رود از نواحی قم ساکن شدند.[2] مشهورترین افراد این خاندان احمد بن محمد خالد و پدر وی محمد بن خالد است.

گزارشی دربارۀ تاریخ ولادت احمد بن محمد وجود ندارد. برخی از پژوهشگران احتمال داده اند وی قبل از سال 200 ق، حدود سال ۱۸۶ ق. به دنیا آمده باشد. شیخ طوسی برقی را از اصحاب امام رضا(ع) می‌داند‌. با توجه به شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ ق می‌توان نقل روایت او را در دوران جوانی از امام رضا(ع) پذیرفت. همچنین احمد بن محمد عیسی رئیس محدثان قم در آن دوره بعد از برقی وفات کرده است که او هم جزو اصحاب امام رضا(ع) بوده است[3].

جایگاه علمی

احمد بن محمد بن خالد را از اصحاب امام رضا، امام جواد و امام هادی(ع) برشمرده‌اند.[4] او نزد دانشمندان بسیاری درس آموخت و از آنان روایت کرد. وی از راویان کوفی چون اسماعیل ‌بن‌ مهران، حسن ‌بن علی وَشّاء، عبدالرحمان ‌بن‌ حمّاد، عثمان ‌بن عیسی، علی‌ بن ‌اسباط، عمر بن عثمان و محمّد‌ بن ‌عبدالحمید عطار بسیار روایت کرد که نشان می‌دهد بیشتر تحصیلات وی در کوفه بوده‌ است. روایت فراوان برقی از محدثان بغدادی، مانند داوود ‌بن‌ قاسم بغدادی و محمد ‌بن‌عیسی عبیدی و یعقوب ‌بن‌ یزید می‌رساند که وی همزمان با سفر سامرا به بغداد نیز سفر کرده‌ است. به‌ علاوه، در مشایخ او افرادی از قم، ری، همدان، اصفهان، کاشان، قزوین، واسط، نهاوند، رامشک، بصره، دیلم جرجان، جبل، جاموران و حرّان به چشم می‌خورد که معلوم نیست برقی در چه شهری با آنها دیدار کرده‌ است. او از نزدیک به دویست نفر نقل حدیث کرده و کتاب‌های بیش از صد نفر را روایت کرده ‌که برخی چون حسین ‌بن‌ سعید خود ده‌ها کتاب داشته‌اند.[5]

وی در سلسله اسناد روایات بسیاری، حدود هشت‌صد و سی روایت، واقع است و در کتاب‌های معتبری همچون الکافی، التهذیب، الاستبصار، کامل الزیارات از او روایت آمده است.[6]

برقی شاگردان بسیاری تربیت کرد. از جمله شاگردان وی می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد [7]

1. ابراهیم بن هاشم قمی
2. علی ‌بن‌ ابراهیم ‌بن هاشم قمی
3. محمد‌ بن ‌حسن‌ بن ‌صفار
4. عبدالله ‌بن ‌جعفر حمیری
5. سعد ‌بن ‌عبدالله بن یحیی العطار
6. محمد بن حسن صفار
7. علی ‌بن‌ حسین سعدآبادی
8. محمد ‌بن ‌حسن ‌بن ‌ولید
9. محمد بن عبدالله‌ بن زراه
10. احمد بن محمد ‌بن ‌عیسی
11. محمد ‌بن ‌احمد ‌بن ‌یحیی

کلینی توسط «عدة من اصحابنا» از برقی روایت می‌کند[8] نجاشی برخی از شاگردان او در زمینه‌های غیردینی را نام برده و می‌نویسد که اسماعیل ‌بن‌ عبدالله نزد او رسوم کتابت آموخته‌ است.[9] همچنین احمد ‌بن‌ فارس و اباالفضل العباس ‌بن ‌محمد نحوی، ملقب به عرام - که هر دو اساتید صاحب ‌بن‌ عَبّاد بودند - جزو شاگردان برقی بودند و از او علم آموختند. [10]

آثار

برقی صاحب تألیفات بسیاری است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. المحاسن
2. الاحتجاج، آداب النفس
3. الارضین
4. الافانین
5. الرجال
6. الشعر و الشعراء
7. طبقات الرجال
8. المساحة المغازی[11]

و البته به درستی معلوم نیست که این کتاب‌ها مستقل و یا جزئی از اجزای کتاب المحاسن بوده‌اند. به هر روی، غیر از کتاب رجال او - که موجود است - مهم‌ترین اثر وی المحاسن است که مرجع دانشمندان بوده‌ است و وی بسیاری از کتاب‌های خود را تحت همین عنوان تألیف کرده‌ است.

این کتاب از مهم‌ترین و معتبرترین کتاب‌های شیعه است. راویان، مشایخ حدیث و صاحبان کتب اربعه به آن رجوع کرده‌ و آن را جزو منابع خویش قرار داده‌اند.[12]

شخصیت رجالی برقی

وثاقت او بین دانشمندان رجال مانند نجاشی[13] طوسی [14] و ابن الغضائری مورد تأیید است [15] با این وصف همگان نقل روایات از ضعفا و اعتماد به مرسلات را دربارۀ او تذکر داده‌اند.

طرد برقی از قم

از نکات تاریخی دوران حیات احمد بن محمد بن خالد، طرد و اخراج وی توسط احمد بن محمد بن عیسی اشعری است. اینکه آیا در حقیقت احمد بن محمد بن عیسی اشعری تنها به دلایل نقل برقی از ضعفا چنین واکنشی نشان داد یا اقدام او برخاسته از عوامل اجتماعی‌ـ‌سیاسی آن عصر بوده است محل تأمل و نظر است.[16] برخی اعتقاد دارند یک جریان فکری مخالف با دیدگاه اشعری شکل گرفت که با اوضاع سیاسی آن دوران قم ناسازگار بوده است که همین زمینۀ اخراج وی را فراهم کرده است.[17] برخی دیگر با شواهدی تاریخی و قرائن دیگر، تعلق برقی را به جریان «اهل ادب» دانسته‌اند. اهل ادب بر دبیرانی اطلاق می‌شد که با تسلط بر فنون دیوانی، به ساماندهی تشکیلات اداری در دیوان‌های خراج و قضا اشتغال داشتند. از همین رو تسلط بر دانش‌های ادبی، توانایی در نگارش متون، سخنوری، حسابدانی، آشنایی با هندسه جهت پیمایش املاک برای شناساندن خراج از جمله مهم‌ترین وظایف اهل ادب به شمار می‌آمد. لذا برقی با برپایی جلسات تأدیب کوشید تا دبیرانی خبره را که مسلط بر دانش‌های ادبی و فنون نویسندگی بودند تربیت کند [18]همچنین وی به دنبال علوم و دانش‌هایی گسترده‌تر از فقه و اعتقادات بود و به طیف گسترده‌تری از موضوعات علاقه‌مند بود که از آن تعبیر «ادب عام» دارند. از این رو اعتقاد بر این است جریان ادب با رویکرد احمد بن محمد بن عیسی مخالفت آشکار داشته است [19]

البته احمد بن محمد عیسی پس از مدتی با اظهار ندامت‌، برقی را به قم بازگرداند و از او عذرخواهی کرد. پس از وفات وی، در تشییع جنازۀ او با پای برهنه شرکت کرد که بزرگی و عظمت این محدث را می‌رساند.[20]

احادیث مهدوی احمد بن محمد برقی

روایات مهدوی احمد بن محمد بن خالد از دو طریق قابل جستجو است:

روایات کتاب المحاسن

همانطور که ذکر شدکتاب المحاسن معروف‌ترین کتاب برقی است. المحاسن کتاب بسیار بزرگ و عظیمی بوده است که به‌‌عنوان یکی از جوامع حدیثی به شمار می‌رفته است.[21]؛ با بررسی‌های صورت‌گرفته مجموعۀ روایات مهدوی در کتاب المحاسن چهارده مورد است. در کتاب ثواب الاعمال، باب «حب اهل بیت(علیهم السلام)» آمده است: «هركه ما را دوست داشته باشد فقط براى دنیا، زمانى كه قائم ما قیام نماید عدالت او شامل نیكوكار و تبهكار هردو مى‌شود»[22]. در کتاب عقاب الاعمال در باب «حکم مانع الزکات» می‌بینیم که امام ابراز می‌دارد: «در عصر ظهور امام(عج) دو حکم اجرا می‌کند: یكى مرد زناكاریست كه زن داشته باشد كه او را سنگسار كند و دیگر كسى كه زكات مال خود ندهد گردن او زده می‌شود» [23]البته ممكن است مراد آن باشد كه قائم(عج) بینه و گواه بر زنا و ندادن زكات نطلبد و به علم خود حكم جارى سازد؛ چنانكه ظاهر روایت كافى اضافه‌اى دارد كه آن جملۀ‌ «لا یرید علیهما بینة» است [24]باز در همین کتاب در باب «كیفر كسى كه حق خاندان پیامبر را انکار کند» حضرت فرمود: «هركس با ما خاندان دشمنى كند خداوند او را یهودى برمى‌انگیزد. سؤال كردند: اى رسول خدا، این چگونه است؟ فرمود: براى اینكه اگر او دجّال را درک كند به او مى‌گرود»[25]

درکتاب الصفوة و النور و الرحمة باب «کسی که بمیرد و امام خود را نشناسد» امام فرمود: «کسی که بمیرد و امام خود را نشناسد مرگ او جاهلی است، اما اگر بمیرد و با معرفت باشد تقدیم و تأخیر ظهور به او ضرری نرساند و مانند کسی است که در خیمۀ قائم است» [26] باز در همان کتاب باب «کسی که بر امر اهل بیت(علیهم السلام) بمیرد مانند کسی است که با پیامبر خدا(ص) به شهادت رسیده است»، با نقل 6 روایت به صورت متنوع به پاداش کسانی که در راه امر اهل بیت(علیهم السلام) ثابت قدم باشند و منتظر آن حضرت باشند اشاره شده است. در این روایات فضیلت انتظار امام یا حکومت (هذا الامر) به حضور در خیمۀ قائم(عج)، همراهی با رسول الله(ص) و شهادت با قائم(عج) و پیامبر خدا(ص) تشبیه شده است [27]

و در نهایت در کتاب العلل از امام صادق(ع) به تفاوت سیرۀ امام مهدی(عج) با امام علی(ع) اشاره می‌کند که امام مهدی(عج) در مواجه با مردم بصره، بر اهالی آن دیار سخت خواهد گرفت و گذشت و عفوی در کار نیست [28] و آخرین گزارش وی، ملاقات حضرت خضر(ع) با امیرالمومنین(ع) است که بعد از شنیدن پاسخ سؤالات، خود خضر(ع) به معرفی و شهادت‌دادن ائمۀ طاهرین(علیهم السلام) به‌عنوان وصایای پیامبر(ص) اشاره می‌کند [29]

روایات مهدوی در غیر کتاب المحاسن

در غیر کتاب محاسن از برقی روایات فراوانی در منابع حدیثی شیعی دیده می شود که بدین گونه مختصرا قابل توصیف است:

در هر دوره ای ضرورت دارد که حجت های الاهی وجود داشته باشند[30]: آنان بعد از رسول خدا(ص) دوازده نفر هستند [31]آخرین آن‌ها قائم(عج) خواهد بود که از نسل امام حسین(ع) است[32] برای وی غیبتی است[33] که علت آن خوف از قتل است[34] و یکی از وظایف شیعیان ثابت‌قدم‌ماندن در راه اوست[35]

در امام مهدی(عج) سنتی از حضرت یوسف قرار دارد که همان غیبت است و مانند یوسف در بازارها راه مى‌رود و بر بساط آن‌ها پا مى‌نهد، اما آن‌ها او را نمى‌شناسند[36]

در دوران غیبت او توقیت و تعیین زمان برای ظهور مردود است و اهل بیت(علیهم السلام) زمانی را برای ظهور تعیین نکرده‌اند [37]اما سرانجام با ظهور امام دنیا از عدل و داد پر خواهد شد [38]و دین اسلام بر عالمیان سیطره خواهد کرد[39]

در بخشی دیگر برقی روایات تفسیری را گزارش داده است. او با سند خود از امام صادق(ع) از معناى آیۀ شریفۀ «الم ذلِك‌ الْكِتابُ لا رَیبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ» پرسش كردم فرمودند: مقصود از متّقین، شیعۀ على(ع) است و مراد از غیب، حجّت غائب است‌[40]. همچنین دربارۀ آیۀ «سِیرُوا فِیها لَیالِی وَ أَیاماً آمِنِینَ»‌ فرمود: یعنى مردم بروند به سوى قائم ما اهل بیت(علیهم السلام) (كه هركس نزدش برود و مطیع باشد ایمن از گمراهى خواهد بود) و اینكه می‌فرماید: «وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً»، یعنى هركس با او بیعت كند و در سلک پیروان او باشد ایمن است (از ذلت و خوارى و تیره‌بختى دنیا و آخرت) [41]

وفات برقی

وفات وی را بین سال‌های 274-۲۸۰ ق ذکر کرده‌اند[42]

پانویس

1. ↑خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج 1، ص 205
2. ↑احمد بن على، نجاشی، رجال، ص 76)
3. ↑توحیدلو، وثاقت برقی با تأکید بر مشایخ او در کتاب المحاسن، ص 145
4. ↑طوسی، رجال، صص 383، ۳7۳.
5. ↑محمد جواد شبیری زنجانی، دانشنامه جهان اسلام، ج ۳، ص ۱۵۸.
6. ↑محمد جواد شبیری زنجانی، دانشنامه جهان اسلام، ج ۳، ص ۱۸۸.
7. ↑ابوالقاسم خوئی، معجم رجال‌الحدیث، ج ۲، ص ۳۲، ۲۲۷، ۲۶۷.
8. ↑علامه حلی، خلاصة الاقوال، ج ۱، ص ۲۷۲.
9. ↑احمد بن على نجاسی، رجال، ص ۶۸۳ و ۹۴۷.
10. ↑عباس قمی، الکنی و الالقاب، ج ۲، ص ۷۹.
11. ↑محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، ج ۱، ص ۲۵۰.
12. ↑توحیدلو، وثاقت برقی با تأکید بر مشایخ او در کتاب المحاسن، ص 148.
13. ↑احمد بن على نجاشی، 1407 ق، ص 76)،
14. ↑محمد بن الحسن طوسی، فهرست، ص 51)
15. ↑(ابن الغضائری، 1364 ق، ص 39).
16. ↑سید حسن طالقانی، اخراج راویان از قم؛ اقدامی اعتقادی یا اجتماعی، صص 92-‌ 105).
17. ↑سید حسن طالقانی، اخراج راویان از قم؛ اقدامی اعتقادی یا اجتماعی، صص 92-‌ 105).
18. ↑شیرزاد و همکاران، جریان فکری ادب و بازخوانی دلایل اخراج و بازگشت احمد برقی به قم، صص 63-81.
19. ↑شیرزاد و همکاران، جریان فکری ادب و بازخوانی دلایل اخراج و بازگشت احمد برقی به قم، صص 63-81.
20. ↑احمد بن حسین ابن الغضائری، رجال، ص 39).
21. ↑احمد بن على نجاشی، 1407 ق، ص 76)
22. ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 61.
23. ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، صص 87 -88
24. ↑محمد بن یعقوب کلینی، 1407 ق، ج 3، ص 503
25. ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج‌ 1، ص 90.
26. ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، 1371، ج‌ 1، ص 156.
27. ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، 1371، ج 1، صص 173-‌ 174.
28. ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، 1371 ق، ج 2، ص 320.
29. ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 2، ص 332.
30. ↑محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ص 140
31. ↑محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 526.
32. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج 1، ص 269.
33. ↑محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ص 161؛ صدوق، کمال الدین، ج‌ 1، صص 287-‌ 288، 330
34. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج 2، ص 481.
35. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج 1، ص 330.
36. ↑محمد بن جریرطبری، دلائل الامامة، ص 531
37. ↑محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ص 294
38. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین ج 1، صص 287، 259.
39. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج 2، ص 670.
40. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج 1، ص 18.
41. ↑محمد بن علی بن بابویه، علل الشرایع، ج‌ 1، ص 89.
42. ↑احمد بن علی نجاشی، رجال، ص 77

منابع

1. احمد بن حسین ابن الغضائرى، رجال ابن الغضائری‌، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1364.
2. احمد بن على نجاشى، رجال، قم‌: انتشارات جامعۀ مدرسین، 1407 ق.
3. احمد بن محمد برقى، المحاسن (محقق: جلال الدین محدث، ج 2، 1 ‌، چاپ دوم). قم: دار الكتب الإسلامیة، 1371 ق.
4. اکبر توحیدلو، وثاقت برقی با تأکید بر مشایخ او در کتاب محاسن، فصلنامه علوم حدیث، 20 (78)، صص 143-163، 1394
5. حسن‌بن یوسف حلی، خلاصة ‌الاقوال فی ‌علم الرجال مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس‌ رضوی، 1382 ش.
6. خیر الدین زركلى، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین (ج 1، چاپ هشتم)، بیروت: دار العلم للملایین، 1989 م.
7. سیدحسن طالقانی، اخراج راویان از قم؛ اقدامی اعتقادی یا اجتماعی. فصلنامه علمی‌ـ‌ پژوهشی نقدونظر، شماره 67، صص 92-‌ 105، 1391.
8. طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر بن رستم.‌ دلائل الامامة. قم: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، 1413.
9. طوسی، محمد بن الحسن، الفهرست‌، نجف: المكتبة المرتضویة، بی تا
10. عباس قمی، لکنی والالقاب، نجف: المطبعة الحیدریة، 1389 ق / 1970 م.
11. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی (ج 6، 5، 3، 1). تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.
12. محمد بن ابراهیم نعمانى، الغیبة، (محقق: على‌اكبر غفارى)، تهران: مکتبة الصدوق، 1397 ق.
13. محمد بن الحسن طوسی، رجال، نجف‌: انتشارات حیدریه، 1381 ق.
14. محمد بن علی بن الحسین صدوق، علل الشرایع (ج 1)، قم: كتاب‌فروشى داورى‌، 1385
15. محمد بن علی بن الحسین صدوق، کمال الدین و تمام النعمة (محقق: علی‌اکبر غفاری، ج 2، 1، چاپ دوم)، تهران: انتشارات اسلامیه، 1395 ق.
16. محمد جواد شبیری، مقاله « احمد بن محمد بن خالد برقی»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ دوم، 1378 ش.
17. محمد حسن شیرزاد و همکاران. جریان فکری ادب و بازخوانی دلایل اخراج و بازگشت احمد برقی به قم. مجله تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 35، صص 63-81.، 1396
18. محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب تبریز: چاپخانه شفق، 1346 ش.
19. ابوالقاسم خوئی، معجم رجال‌الحدیث، بیروت، 1403 ق / 1983 م.