انتظار

انتظار، از دانشنامه مجازی ویکی مهدویت

یکی از مفاهیمی که در آموزه مهدویت دارای اهمیت و جایگاه ویژه ای است، بحث «انتظار» و اهمیت وجایگاه آن است و در روایات معصومان، به ابعاد مختلف آن پرداخته شده و نقش و اهمیت آن به وضوح بیان شده است. با این اوصاف، به مرور زمان، برداشت ها و قرائت های مختلفی از آن شده که با واقعیت و اصل انتظار همخوانی ندارند. این نوشتار سعی کرده است ابعاد مختلف انتظار را مورد بررسی و کنکاش قرار دهد و حقیقت این آموزه را بیان کند.

«انتظار» از ریشه ی (ن ظ ر) می باشد. معنای «نظر»، دیدن، مشاهده است و گاهی به معنای تفکر و تامل هم می باشد. [۱] انتظار را به معنای صبر، چشم داشت و چشم به راهی نیز دانسته اند.[۲] انتظار از باب افتعال و یکی از کاربردهای این باب «تلاش برای تحصیل شیء» است؛ مثلا «اکتساب» به معنای کسب و در آمد نیست، بلکه کسبی است که با کوشش و زحمت حاصل گردد. از این لحاظ انتظار نیز در معنای لغوی خود «چشم داشت همراه با تلاش» است، نه صرفا چشم داشت بدون مسئولیت.[۳]لغت نگاران نیز تصریح دارند که انتظار با طلب و خواهشی افزون بر نگرش و فکر همراه است.[۴]

«انتظار» در عرصه مهدویت، به‌معنای چشم به راه بودن ظهور واپسین ذخیره الاهی و آماده شدن برای یاری او در برپایی حکومت عدل و قسط در سراسر گیتی است. برخی بزرگان، با بهره‌مندی از سخنان پیشوایان معصوم : انتظار را این‌گونه معنا کرده‌اند: کیفیتی روحی است که باعث حالت آمادگی درانسان‌ها برای آنچه انتظار دارند، می‌شود و ضد آن یأس و ناامیدی است. هرچه انتظار بیش‌تر و هرچه شعله آن، فروزان‌تر و پرفروغ‌تر باشد؛ تحرک و پویایی؛ و در نتیجه آمادگی انسان نیز بیش‌تر خواهد بود.[۵]

بر خلاف گمان برخی که اندیشه مهدویت را ساخته شیعه می‌دانند؛ باورداشت مهدویت به پیروان اهل‌بیت: اختصاص ندارد، بلکه اندیشه مذکور، بخش مهمی از عقاید اسلامی و یکی از مسایل مهم و ریشه‌ای در اصول اسلامی به شمار می‌آید که بین تمام گروه‌ها و مذاهب اسلامی، بر اساس بشارت‌های قرآن مجید و آموزه‌های پیامبر اکرم(ص) شکل گرفته است. روایت‌های مربوط به حضرت مهدی(عج) همانگونه که در منابع شیعه آمده‌است، در بسیاری از کتاب‌های معروف اهل‌سنت نیز آمده‌است.[۶]

بنابراین، باور به پیروزی نهایی نیروی حق، صلح و عدالت بر نیروی باطل، گسترش جهانی ایمان اسلامی، استقرار کامل و همه‌جانبه ارزش‌های انسانی، تشکیل مدینه فاضله و جامعه آرمانی و سرانجام اجرای این ایده عمومی و انسانی به‌وسیله‌ شخصیتی عالی‌قدر که در روایات اسلامی از او به «مهدی» تعبیر شده‌است؛ برخاسته از چشمه‌سار وحی است، ازاین‌رو انتظار آن دوران، علاوه ‌بر آن که در مجموعه باورهای تمام پیروان ادیان آسمانی به چشم می‌خورد، بین مسلمانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.[۷]

در یک بررسی کوتاه، روایاتی که از انتظار سخن گفته‌اند، به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:

در این معنا، آموزه‌های دینی به دنبال تبیین این نکته اند که افزون بر بیان فضیلت انتظار( که گشایش عمومی در برابر سختی ها و امید به آینده، و سوق انسان‌ها به این عرصه از کارکردهای مهم و اثر گزار این مقوله هست)؛ ناامیدی را نیز مورد نکوهش قرار دهند، از ورود جوامع بشری به آن جلوگیری کنند.

اهتمام آموزه‌های اسلامی در بیان معنای عام انتظار و امید به برون رفت از مشکلات و سختی ها، تا بدان حد است که از مقوله انتظار با بلندترین عنوان‌ها یاد و ارزش‌های شگفت‌آوری برای آن بیان کرده اند. برخی از این عنوان‌ها بدین قرار است:

رسول گرامی اسلام(ص) یکی از نمودهای این بندگی را انتظار گشایش دانسته، می‌فرماید:

«انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَة»[۸] انتظار فرج عبادت است.

رسول گرامی اسلام(ص) ضمن آن‌که انتظار فرج را در زمره عبادت‌های خداوند دانسته‌اند، آن را یکی از برترین عبادت‌ها برشمرده و می‌فرمایند: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ؛ [۹] برترین عبادت انتظار فرج[گشایش از سختی ها] است».

رسول گرامی اسلام(ص) دراین‌زمینه می‌فرمایند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛ پانویس شماره="۱۰"] برترین کارهای امت من انتظار فرج از جانب خداوند است».

دراین‌زمینه امام سجاد(ع) فرمود: «انْتِظَارَ الْفَرَجِ مِنَ الْفَرَج؛ پانویس شماره="۱۱"]انتظار گشایش، خود از بزرگ‌ترین گشایش‌ها است».

از منظر رسول گرامی اسلام(ص) انتظار فرج برترین مصداق جهاد است:

«افضل جهاد امتی انتظار فرج؛ [۱۲] برترین جهاد امت من انتظار گشایش است».

در مقابل آموزه‌های مذکور، یأس و ناامیدی از رحمت پروردگار، به‌شدت مذمت شده و در شماره گناهان بزرگ به حساب آمده است.[۱۳]

در این معنا، انتظار به‌معنای چشم به راه بودن آینده‌ای است که در آ، امعه ای با تمام معیارهای مورد رضایت خداوند، تحقق می یابد؛ که یگانه مصداق آن دوران حاکمیت آخرین ذخیره الاهی، وجود مقدس حضرت ولی‌عصر(عج) است.

برخی سخنان معصومان : دراین‌زمینه چنین است:

امام باقر(ع) می فرمایند: «... وَ التَّسْلِيمُ لِأَمْرِنَا وَ الْوَرَعُ وَ التَّوَاضُعُ وَ انْتِظَارُ قَائِمِنا...[۱۴]؛ و تسلیم به امر ما، و پرهیزکاری و فروتنی، و انتظار قائم‌ما».

براساس روایات انتظار ظهور حضرت مهدی(عج) نه فقط راه رسیدن به جامعه موعود است؛ بلکه خود نیز موضوعیت دارد؛ بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد که به مورد انتظار خویش دست یابد، یا دست نیابد. در این زمینه شخصی از امام صادق(ع) پرسید: چه می فرمایید درمورد کسی که دارای ولایت پیشوایان است و ظهور حکومت حق را انتظار می کشد و در این حال از دنیا می رود؟ حضرت در پاسخ فرموند: «هو بمنزله من کان مع القائم فی فسطاطه» ثم سکت هنیئه ثم قال: «هو کمن کان مع رسول الله؛ [۱۵] او همانند کسی است که با حضرت قائم(عج) در خیمه او باشد» سپس کمی سکوت کردند وسپس فرموند: «مانند کسی است که با پیامبر اسلام(ص) در مبارزاتش همراه بوده است».

به رغم روشنی و قطعیت معنای راستین انتظار، تفاسیر و برداشت های مختلفی از آن ارائه شده است. بخش عمده این برداشت ها، مربوط به فهم اندیشوران و دانشمندان و بخش دیگر، به برداشت برخی شیعیان از مسئله انتظار مربوط است.

انتظار سازنده، تحرک بخش و تعهدآور، همان انتظار راستینی است که روایات، آن را «با فضیلت ترین عبادت» و «برترین جهاد امت پیامبر(ص)» دانسته و برخی دیگر از روایات، شیعیان را به داشتن این حالت تشویق و ترغیب کرده اند از جمله در روایتی از امام صادق(ع) چنین آمده است: «لَيُعِدَّنَّ أَحَدُكُمْ لِخُرُوجِ الْقَائِمِ وَ لَوْ سَهْماً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذَا عَلِمَ ذَلِكَ مِنْ نِيَّتِهِ رَجَوْتُ لِأَنْ يُنْسِئَ فِي عُمُرِهِ حَتَّى يُدْرِكَهُ فَيَكُونَ مِنْ أَعْوَانِهِ وَ أَنْصَارِهِ‌.[۱۶] باید هر یک از شما برای خروج قائم اسلحه آماده کند. چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیت‌ یاری مهدی اسلحه تهیه کرده است، امید می‌ رود خداوند عمر اوطولانی گردان، ا ظهور را درک کند و از یاوران مهدی باشد.» در روايت ديگري مرحوم كليني از امام كاظم(ع) چنین می آورد:

«... مَنِ ارْتَبَطَ دابَّةً مُتِوَقِّعا بِهِ أَمْرَنا وَ يَغيظُ بِهِ عَدُوَّنا وَ هُوَ مَنْسُوبٌ إِلَيْنا أَدرَّ اللّهُ رِزْقَهُ، وَ شَرَحَ صَدْرَهُ وَ بَلَّغَهُ أَمَلَهُ وَ كانَ عَوْنا عَلي حَوائِجِهِ.[۱۷]؛ ... هر كس اسبي را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگين کند، در حالي كه او به ما منسوب است؛ خداوند روزي اش را فراخ گرداند؛ به او شرح صدر عطا كند؛ او را به آرزويش برساند و در رسيدن به خواسته هايش او را ياري كند».

مرحوم مظفر انتظار را چنین تفسیر کرده است: معنای ظهور مصلح حقیقی و نجات بخش این نیست که مسلمانان در برابر وظایف دینی خود دست روی دست بگذارند و در آن چه بر آن ها واجب است، مانند یاری حق، زنده کردن قوانین و دستورهای دینی، جهاد و امر به معروف و نهی از منکرفروگذاری کنند و به این امید که حضرت مهدی(عج) ظهور و کارها را درست کنند، از آن ها دست بردارند. هر مسلمان، موظف است خود را به اجرای دستورهای اسلام مکلف بداند؛ برای شناسایی دین از راه صحیح، از هیچ کوششی فروگذاری نکند و به توانایی خود از امر به معروف و نهی از منکر دست نکشد.[۱۸]

پس فرهنگ راستین انتظار با سه رکن اساسی استوار است:

الف) نارضایتی از وضع موجود و قانع نبودن به آن؛

ب) امید داشتن به آینده بهتر؛

ج) حرکت و تلاش برای گذر از وضع موجود و قرار گرفتن در وضع مطلوب.

انتظار غلط و ویرانگر انتظار ویرانگر، فلج کننده و بازدارنده که در واقع نوعی «اباحه گری» است؛ همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته است و این بزرگان، پیروان مکتب اهل بیت را از آن پرهیز داده اند.

شهید مطهری در این زمینه می‌گوید«[این نوع انتظار منفی] برداشت قشری مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود(عج) است که صرفا ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ستم ها، تبعیض ها، اختناق ها، حق کشی ها و تباهی ها ناشی می شود. نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است. آن گاه که حق و حقیقت طرفداری نداشته باشد، باطل یکه تاز میدان گردد و جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود؛ این انفجار رخ می دهد و دست غیب برای نجات حقیقت از آستین بیرون می آید. بنابراین، هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع، نقطه روشنی هست دست غیب ظاهر نمی شود.بر عکس، هر گناه، فساد، ستم، تبعیض، حق کشی و هر پلیدی روا است؛ زیرا [هدف وسیله های نامشروع را مشروع می کند]؛ پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است.. این نوع برداشت از ظهور و انتظار فرج که به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی منجر می شود و نوعی «اباحی گری» باید شمرده شود؛ به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی دهد».[۱۹]

بنیانگذار نظام اسلامی ایران، در بیاناتی ارزشمند پس از بیان برداشت های نادرست از انتظار، به شدت کسانی را که چنین تصوراتی دارند؛ مذمت کرده است.[۲۰]

بنابراین منتظر راستین، هرگز نمی تواند نقش تماشاگر را داشته باشد، بلکه باید از هم اکنون به طور حتم در صف یاران آن حضرت قرار گیرد.[۲۱]