انتظار
انتظار، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت
یکی از مفاهیمی که در آموزه مهدویت دارای اهمیت و جایگاه ویژه ای است، بحث «انتظار» و اهمیت وجایگاه آن است و در روایات معصومان، به ابعاد مختلف آن پرداخته شده و نقش و اهمیت آن به وضوح بیان شده است. با این اوصاف، به مرور زمان، برداشت ها و قرائت های مختلفی از آن شده که با واقعیت و اصل انتظار همخوانی ندارند. این نوشتار سعی کرده است ابعاد مختلف انتظار را مورد بررسی و کنکاش قرار دهد و حقیقت این آموزه را بیان کند.
انتظار در لغت
«انتظار» از ریشه ی (ن ظ ر) می باشد. معنای «نظر» ، دیدن ، مشاهده است و گاهی به معنای تفکر و تامل هم می باشد. [1] انتظار را به معنای صبر، چشم داشت و چشم به راهی نیز دانسته اند. [2]انتظار از باب افتعال و یکی از کاربردهای این باب «تلاش برای تحصیل شیء» است؛ مثلا «اکتساب» به معنای کسب و در آمد نیست، بلکه کسبی است که با کوشش و زحمت حاصل گردد. از این لحاظ انتظار نیز در معنای لغوی خود «چشم داشت همراه با تلاش» است، نه صرفا چشم داشت بدون مسئولیت.[3]لغت نگاران نیز تصریح دارند که انتظار با طلب و خواهشی افزون بر نگرش و فکر همراه است.[4]
انتظار در اصطلاح
«انتظار» در عرصه مهدویت، بهمعنای چشم به راه بودن ظهور واپسین ذخیره الاهی و آماده شدن برای یاری او در برپایی حکومت عدل و قسط در سراسر گیتی است. برخی بزرگان، با بهرهمندی از سخنان پیشوایان معصوم(ع) انتظار را اینگونه معنا کردهاند: کیفیتی روحی است که باعث حالت آمادگی درانسانها برای آنچه انتظار دارند، میشود و ضد آن یأس و ناامیدی است. هرچه انتظار بیشتر و هرچه شعله آن، فروزانتر و پرفروغتر باشد؛ تحرک و پویایی؛ و در نتیجه آمادگی انسان نیز بیشتر خواهد بود.[5]
انتظار در مذاهب اسلامی
بر خلاف گمان برخی که اندیشه مهدویت را ساخته شیعه میدانند؛ باورداشت مهدویت به پیروان اهلبیت(علیهم السلام) اختصاص ندارد، بلکه اندیشه مذکور، بخش مهمی از عقاید اسلامی و یکی از مسایل مهم و ریشهای در اصول اسلامی به شمار میآید که بین تمام گروهها و مذاهب اسلامی، بر اساس بشارتهای قرآن مجید و آموزههای پیامبر اکرم(ص) شکل گرفته است. روایتهای مربوط به حضرت مهدی(عج) همانگونه که در منابع شیعه آمدهاست، در بسیاری از کتابهای معروف اهلسنت نیز آمدهاست.[6]
بنابراین، باور به پیروزی نهایی نیروی حق، صلح و عدالت بر نیروی باطل، گسترش جهانی ایمان اسلامی، استقرار کامل و همهجانبه ارزشهای انسانی، تشکیل مدینه فاضله و جامعه آرمانی و سرانجام اجرای این ایده عمومی و انسانی بهوسیله شخصیتی عالیقدر که در روایات اسلامی از او به «مهدی» تعبیر شدهاست؛ برخاسته از چشمهسار وحی است، ازاینرو انتظار آن دوران، علاوه بر آن که در مجموعه باورهای تمام پیروان ادیان آسمانی به چشم میخورد، بین مسلمانان از اهمیت ویژهای برخوردار است.[7]
انتظار در فرهنگ شیعه
در یک بررسی کوتاه، روایاتی که از انتظار سخن گفتهاند، به دو دسته کلی تقسیم میشوند:
انتظار فرج بهمعنای عام
در این معنا، آموزههای دینی به دنبال تبیین این نکته اند که افزون بر بیان فضیلت انتظار( که گشایش عمومی در برابر سختی ها و امید به آینده، و سوق انسانها به این عرصه از کارکردهای مهم و اثر گزار این مقوله هست)؛ ناامیدی را نیز مورد نکوهش قرار دهند، از ورود جوامع بشری به آن جلوگیری کنند.
اهتمام آموزههای اسلامی در بیان معنای عام انتظار و امید به برون رفت از مشکلات و سختی ها، تا بدان حد است که از مقوله انتظار با بلندترین عنوانها یاد و ارزشهای شگفتآوری برای آن بیان کرده اند. برخی از این عنوانها بدین قرار است:
عبادت و بندگی
رسول گرامی اسلام(ص) یکی از نمودهای این بندگی را انتظار گشایش دانسته، میفرماید:
« انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَة »[8] انتظار فرج عبادت است.
برترین عبادت
رسول گرامی اسلام(ص) ضمن آنکه انتظار فرج را در زمره عبادتهای خداوند دانستهاند، آن را یکی از برترین عبادتها برشمرده و میفرمایند: « أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ؛[9] برترین عبادت انتظار فرج[گشایش از سختی ها] است».
برترین کارها
رسول گرامی اسلام(ص) دراینزمینه میفرمایند: « أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل ؛[10] برترین کارهای امت من انتظار فرج از جانب خداوند است».
فرج بودن خود فرج
دراینزمینه امام سجاد(ع) فرمود: «انْتِظَارَ الْفَرَجِ مِنَ الْفَرَج ؛[11]انتظار گشایش، خود از بزرگترین گشایشها است».
برترین جهاد
از منظررسول گرامی اسلام(ص) انتظار فرج برترین مصداق جهاد است:
«افضل جهاد امتی انتظار فرج؛[12] برترین جهاد امت من انتظار گشایش است».
در مقابل آموزههای مذکور، یأس و ناامیدی از رحمت پروردگار، بهشدت مذمت شده و در شماره گناهان بزرگ به حساب آمده است.[13]
انتظار فرج بهمعنای خاص
در این معنا، انتظار بهمعنای چشم به راه بودن آیندهای است که در آن ،جامعه ای با تمام معیارهای مورد رضایت خداوند، تحقق می یابد؛ که یگانه مصداق آن دوران حاکمیت آخرین ذخیره الاهی، وجود مقدس حضرت ولیعصر(عج) است.
برخی سخنان معصومان (علیهم السلام) دراینزمینه چنین است:
امام باقر(ع) می فرمایند: «... وَ التَّسْلِيمُ لِأَمْرِنَا وَ الْوَرَعُ وَ التَّوَاضُعُ وَ انْتِظَارُ قَائِمِنا...[14]؛ و تسلیم به امر ما، و پرهیزکاری و فروتنی، و انتظار قائمما».
براساس روایات انتظار ظهور حضرت مهدی(عج) نه فقط راه رسیدن به جامعه موعود است؛ بلکه خود نیز موضوعیت دارد؛ بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد که به مورد انتظار خویش دست یابد، یا دست نیابد. در این زمینه شخصی از امام صادق(ع) پرسید: چه می فرمایید درمورد کسی که دارای ولایت پیشوایان است و ظهور حکومت حق را انتظار می کشد و در این حال از دنیا می رود؟ حضرت در پاسخ فرموند: «هو بمنزله من کان مع القائم فی فسطاطه» ثم سکت هنیئه ثم قال: «هو کمن کان مع رسول الله؛[15] او همانند کسی است که با حضرت قائم(عج) در خیمه او باشد» سپس کمی سکوت کردند وسپس فرموند: «مانند کسی است که با پیامبر اسلام(ص) در مبارزاتش همراه بوده است».
انواع انتظار
به رغم روشنی و قطعیت معنای راستین انتظار، تفاسیر و برداشت های مختلفی از آن ارائه شده است. بخش عمده این برداشت ها، مربوط به فهم اندیشوران و دانشمندان و بخش دیگر، به برداشت برخی شیعیان از مسئله انتظار مربوط است.
انتظار سازنده، تحرک بخش و تعهدآور
، همان انتظار راستینی است که روایات، آن را «با فضیلت ترین عبادت» و «برترین جهاد امت پیامبر(ص) » دانسته و برخی دیگر از روایات، شیعیان را به داشتن این حالت تشویق و ترغیب کرده اند از جمله در روایتی از امام صادق(ع) چنین آمده است: « لَيُعِدَّنَّ أَحَدُكُمْ لِخُرُوجِ الْقَائِمِ وَ لَوْ سَهْماً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذَا عَلِمَ ذَلِكَ مِنْ نِيَّتِهِ رَجَوْتُ لِأَنْ يُنْسِئَ فِي عُمُرِهِ حَتَّى يُدْرِكَهُ فَيَكُونَ مِنْ أَعْوَانِهِ وَ أَنْصَارِهِ.[16] باید هر یک از شما برای خروج قائم اسلحه آماده کند. چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیت یاری مهدی اسلحه تهیه کرده است، امید می رود خداوند عمر اوطولانی گرداند ، تا ظهور را درک کند و از یاوران مهدی باشد.» در روايت ديگري مرحوم كليني از امام كاظم(ع) چنین می آورد:
«... مَنِ ارْتَبَطَ دابَّةً مُتِوَقِّعا بِهِ أَمْرَنا وَ يَغيظُ بِهِ عَدُوَّنا وَ هُوَ مَنْسُوبٌ إِلَيْنا أَدرَّ اللّهُ رِزْقَهُ، وَ شَرَحَ صَدْرَهُ وَ بَلَّغَهُ أَمَلَهُ وَ كانَ عَوْنا عَلي حَوائِجِهِ.[17]؛... هر كس اسبي را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگين کند، در حالي كه او به ما منسوب است؛ خداوند روزي اش را فراخ گرداند؛ به او شرح صدر عطا كند؛ او را به آرزويش برساند و در رسيدن به خواسته هايش او را ياري كند».
مرحوم مظفر انتظار را چنین تفسیر کرده است: معنای ظهور مصلح حقیقی و نجات بخش این نیست که مسلمانان در برابر وظایف دینی خود دست روی دست بگذارند و در آن چه بر آن ها واجب است، مانند یاری حق، زنده کردن قوانین و دستورهای دینی، جهاد و امر به معروف و نهی از منکرفروگذاری کنند و به این امید که حضرت مهدی(عج) ظهور و کارها را درست کنند، از آن ها دست بردارند. هر مسلمان، موظف است خود را به اجرای دستورهای اسلام مکلف بداند؛ برای شناسایی دین از راه صحیح، از هیچ کوششی فروگذاری نکند و به توانایی خود از امر به معروف و نهی از منکر دست نکشد.[18]
پس فرهنگ راستین انتظار با سه رکن اساسی استوار است:
- نارضایتی از وضع موجود و قانع نبودن به آن؛
- امید داشتن به آینده بهتر؛
- حرکت و تلاش برای گذر از وضع موجود و قرار گرفتن در وضع مطلوب.
انتظار غلط و ویرانگر
انتظار ویرانگر، فلج کننده و بازدارنده که در واقع نوعی «اباحه گری» است؛ همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته است و این بزرگان، پیروان مکتب اهل بیت را از آن پرهیز داده اند.
شهید مطهری در این زمینه میگوید« [این نوع انتظار منفی] برداشت قشری مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود(عج) است که صرفا ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ستم ها، تبعیض ها، اختناق ها،حق کشی ها و تباهی ها ناشی می شود. نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است. آن گاه که حق و حقیقت طرفداری نداشته باشد، باطل یکه تاز میدان گردد و جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود؛ این انفجار رخ می دهد و دست غیب برای نجات حقیقت از آستین بیرون می آید. بنابراین، هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع، نقطه روشنی هست دست غیب ظاهر نمی شود.بر عکس، هر گناه، فساد، ستم، تبعیض، حق کشی و هر پلیدی روا است؛ زیرا [هدف وسیله های نامشروع را مشروع می کند]؛ پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است.. این نوع برداشت از ظهور و انتظار فرج که به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی منجر می شود و نوعی «اباحی گری» باید شمرده شود؛ به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی دهد».[19]
بنیانگذار نظام اسلامی ایران، در بیاناتی ارزشمند پس از بیان برداشت های نادرست از انتظار، به شدت کسانی را که چنین تصوراتی دارند؛ مذمت کرده است.[20]
بنابراین منتظر راستین، هرگز نمی تواند نقش تماشاگر را داشته باشد، بلکه باید از هم اکنون به طور حتم در صف یاران آن حضرت قرار گیرد.[21]
پانویس
- ↑محمد حسینی زبیدی، تاج العروس ،ج7 ص 538.
- ↑فرهنگ معاصر عربی –فارسی ص 698
- ↑محمدی ری شهری، دانش نامه امام مهدی ج5 ص308
- ↑حسن بن عبدالله عسکری، الفروق فی اللغة ، ص 66. أن الانتظار طلب ما يقدر النظر اليه
- ↑موسوی اصفهانی، محمدتقی، مکیال المکارم، ترجمه مهدی حائری قزوینی، ج2، ص235.
- ↑ر.ک: محمدامیر ناصری، الامام المهدی فی الاحادیث المشترکه بین السنه والشیعه.
- ↑خدامراد سلیمیان، درسنامه مهدویت، ج2، ص204
- ↑اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج2، ص101؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، امالی، ص405.
- ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج1، ص287؛ ترمذی، سنن، ج5 ، ص565.
- ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج2، ص644؛ محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج2، ص317.
- ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج1، ص319؛ طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، ج2، ص317.
- ↑حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص37.
- ↑یوسف آیه 87
- ↑محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج2، ص23، ح13.
- ↑احمدبن محمد بن خالد برقی، محاسن،ج1، ص173؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج52، ص125.
- ↑محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج52، ص366.
- ↑محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج6، ص535، ح1
- ↑محمد رضامظفر، عقایدالامامیه، ترجمه: علی رضا مسجدجامعی، ص118.
- ↑مرتضی مطهری، قیام و انقلاب مهدی، ص54، با تصرف و تلخیص
- ↑روح اله موسوی خمینی، صحیفه نور، ج21(14 فروردین1367ش)
- ↑سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ص208.
منابع
- قرآن
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، تبریز، مکتبه بنی هاشمی، 1381ق.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، محاسن، دوم، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1370ق.
- سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1386ش.
- حرانی،، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.
- روح الله موسوی خمینی، صحیفه نور، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار، 1379ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، ، کمال الدین و تمام النعمه، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1395ش.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، امالی تهران، کتابخانه اسلامیه،1362ش.
- ______________________، عیون اخبار الرضا(ع) ، تهران، جهان، 1378ق.
- طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، مشهد، مرتضی، 1403ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365
- مظفر، محمد رضا، عقاید الامامیه ، تصحیح علیرضا مسجد جامعی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش.
- مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، قم، صدرا، 1379ش.
- ناصری، محمد امیر، الامام المهدی فی الاحادیث المشترکه بین السنه والشیعه، ، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1384ش.
.