جعفر کذاب

اولین شخصیتی که بعد از شهادت امام حسن عسکری(ع)، با توجه به موقعیت و جایگاه اجتماعی‌اش به دلیل منسوب بودن با بیت امامت در دوران آغازین غیبت، ادعای امامت کرد و با تلاش در اشاعه برخی از عقاید نادرست، موجب گمراهی و تحیّر جامعه شیعی شد و با وجود انحراف در «عقیده» و «عمل» زمینه‌ساز گرایش گروهی از شیعیان به خود را فراهم کرد، «جعفربن‌علی» ملقب به «کذّاب» است.

زیست‌نامه جعفر بن علی

در مورد تولّد، زندگی و شخصیت جعفر بن علی به صورت پراکنده در کتاب‌های تراجم، نسب شناسی و تاریخ عمومی مطالب اندکی بیان شده و البته بیش‌تر به انحرافات وی در دوران امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) و آغاز غیبت صغرا پرداخته‌ شده است.

جعفر بن علی، مشهور به «ابوعبدالله» از فرزندان امام هادی(ع) است. جعفر در سن 45 سالگی، در سال 271 ق وفات یافت.[1] بر این اساس، تولّد وی باید حدود سال 226 ق باشد.[2] امّا با توجّه به این‌که برخی از منابع جعفر را از امام عسکری(ع) کوچک‌‌تر می‌دانند، جعفر می‌بایست پس از سال 232 ق متولّد شده باشد.[3] از مادر جعفر، در منابع امامیه سخنی به میان نیامده؛ امّا شواهد و اقدامات جعفر(ادّعای ارث[4] و تحریک حکومت برای تفتیش منزل امام) در مقابل حُدیث، گویای آن است که مادر امام عسکری(ع)، مادر جعفر نیست[5].[6] «جعفر» در منابع شیعی به «کذّاب» مشهور است.[7] و نزد پیروانش به «زکی» و «توّاب» ملقب است[8] و از مهم‌ترین القاب وی «ابوکرّین» است.[9] فرزندان جعفر به دلیل انتساب به امام رضا(ع)، به «بنو رضی»،[10] یا «رضویون»[11] مشهورند. از فرزندان مشهور جعفر، می‌توان به ابورضا محسن بن جعفر (که در ایام المقتدر بالله عباسی در دمشق به سال 300 خروج کرد) و همچنین به عیسی بن جعفر (فردی عالم، فاضل و استاد ابومحمد هارون بن موسی تلعکبری) اشاره کرد.[12] جعفر 11 سال پس از امام عسکری(ع) در سامرا درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.[13]

در منابع شیعی درباره سرانجام جعفر دو دیدگاه وجود دارد:

برخی معتقدند که جعفر تا پایان عمر همچنان بر ادّعای خود باقی بود تا زمانی که درگذشت و هرگز توفیق توبه نیافت.[14]

دسته‌ای دیگر بر این باورند که جعفر در راه رسیدن به مقامی که هرگز شایسته آن نبود، تلاش فراوانی کرد و با این اعمال باعث آزار امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام عصر(عج) شد؛ امّا در آخر از کردار خود پشیمان گردید و توفیق توبه یافت.[15]

جعفر بن علی در روایات ائمّه(علیهم السلام)

متن و فحوای روایاتی که پیش از تولّد جعفر درباره وی بیان شده، کاملا یکسان‌اند. امام سجّاد(ع) می‌فرماید: «...پدرم از پدرش و او نیز از رسول اکرم(ص) روایت کرده است: زمانی که فرزندم جعفر بن محمد متولّد شد او را «صادق» بنامید؛ چرا که پنجمین نسل از فرزندان او متولّد می‌شود که نام او نیز جعفر است و ادّعای امامت می‌کند و بر خداوند دروغ می‌بندد و او نزد خداوند، «جعفر کذّاب» است... با پدرش مخالفت می‌کند و بر برادر خود حسادت می‌ورزد. ...گویا جعفر کذّاب را می‌بینم که طاغوت زمانش را برای تفتیش امر ولی ‌الله وادار می‌کند. جعفر به ولادت آن حضرت جاهل و ناآگاه است و اگر به او دست یابد، به قتل او حریص است و به میراث او چشم طمع دوخته تا آن‌که آن‌ها را بدون حق بگیرد و تصاحب کند.»[16]

باز در گزارشی شیخ صدوق نقل می‌کند: هنگامی که جعفر متولّد شد، همه اهل خانه، به جز امام هادی(ع) خوشحال بودند. درباره علّت عدم خوشحالی امام از ایشان سؤال می‌شود؛ امام می‌فرماید: «او خلق فراوانی را گمراه خواهد کرد».[17] و نیز آمده که جعفر در دوره جوانی با افرادی که از سوی امام هادی(ع) طرد شدند، طرح دوستی ریخته بود از این رو، امام هادی(ع) به یارانش دستور می‌دهد که «از پسرم، جعفر اجتناب کنید، او برای من به منزله پسر نوح است.[18] نسبت به حضرت نوح(ع)؛ که خداوند در حق او فرمود: ای نوح! او از کسان تو نیست، که آن عملی غیرصالح است.»[19]،[20] و در جایی دیگر چنین فرمود: «همانا جعفر دشمن است؛ اگر چه فرزند من است... حسن امام بعد از من است»[21] و فرمود: « جعفر از تعالیم دین خارج و زیر بار فرمان من نیست.»[22]

انحرافات اعتقادی جعفر

مهمترین انحرافات وی بدین قرارند:

ادّعای امامت در زمان حضور امام هادی(ع) و امام عسکری(ع)

بعد از شهادت امام هادی(ع) از آن‌جا که جعفر در غصب مقام امامت طمع کرده بود، با امام عسکری(ع) رفتاری خصمانه داشت. امام عسکری(ع) نسبتِ بین خود و جعفر را مانند رابطه فرزندان حضرت آدم دانسته و فرمودند: «به خدا سوگند مَثل من و او، مَثل هابیل و قابیل از فرزندان آدم است، آنجا که قابیل نسبت به آنچه خداوند بر هابیل از فضلش بخشیده بود، حسد ورزید و او را به قتل رسانید و اگر برای جعفر هم زمینه‌اش آماده بود، مرا به قتل می‌رساند؛ امّا خواست خدا چنین نیست که او به این امر موفّق گردد.»[23]

در دوره امام هادی(ع)، یکی از کارگزاران معروف ایشان به نام «فارِس بن حاتم » که وکیل امام در مناطق وسیع و مهمّی از ایران بود؛ طیّ وقایعی در خطّی مخالف با آن حضرت قرار گرفت. وی ادّعای امامت جعفر را ابراز داشت.[24] به گزارش ابن قبه، جعفر ادّعای امامت خود را بعد از وفات برادرش، سید محمّد مطرح کرد. امام هادی در پاسخ گروهی از شیعیان که گمان می‌کردند جعفر، جانشین امام هادی(ع)، است می‌فرماید: «امام بعد از من حسن است.»[25] یا در نامه‌ای به ابی‌بکر فهفکی می‌نویسند: «ابومحمد خیرخواه‌ترین آل محمد(ص) و معتبرترین ایشان است. او پسر بزرگ‌تر من و جانشین من است و رشته امامت و احکام آن به او می‌رسد. آنچه می‌خواهی از من بپرسی از او سؤال کن. رفع تمام احتیاجات شما نزد اوست.»[26] این گونه روایات تصریح می‌کند که فعالیّت‌های جعفر در پی اثبات امامت خود، حتّی در زمان امامت پدر بزرگوارش نیز بوده است.

ادّعای امامت جعفر در دوره غیبت

جعفر با شهادت امام عسکری(ع) و آغاز غیبت صغرا، میدان رقابت را خالی یافت و فرصت را برای طرح جدّی امامت خود غنیمت شمرد. از این‌رو، در این دوره تلاش‌‌های متفاوت و پیگیری‌های گوناگونی از او مشاهده می‌شود که مهم‌‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1. قصد خواندن نماز بر پیکر امام عسکری(ع)؛ امّا برای این کار توفیق نیافت.[27]
2. تصاحب اموال امام: اموال در تملیک امام(عج) دو دسته بودند: یک دسته اموالی که به شخص ایشان متعلّق بود و دیگر اموالی که به مقام امامت تعلّق داشت. بعد از شهادت امام عسکری(ع)، اموال شخصی ایشان به‌طور طبیعی به وارثان آن حضرت تعلّق می‌گرفت؛ امّا اموال متعلّق به مقام امامت که به عنوان وجوهات شرعی و نذورات به امام بعدی سپرده می‌شدند؛ گاهی به مبالغ هنگفت و قابل ملاحظه‌ای می‌رسید.[28] او حتی به ماترک امام دست برد و کنیزان آن حضرت را حبس و به فروش برخی از آنان اقدام کرد.[29]
3. تحریک حکومت عباسی برای دستگیری امام عصر(عج) [30]
4. دادن رشوه برای تصاحب مقام امامت
   یکی از اقدامات جعفر بن علی برای به دست آوردن جایگاه امامت دادن «رشوه» به حاکم وقت بود. جعفربن‌علی پس از شهادت برادرش نزد خلیفه رفت و گفت: مقام برادرم را به من بدهید در عوض سالانه مبلغ بیست هزار دینار بابت آن به شما می‌پردازم! وزیر به او گفت: ای احمق! سلطان برای کسانی که گمان می‌کنند پدر و برادر تو امام بودند، شمشیرش را آماده کرده است؛ با وجود این موفّق نشده است آنان را از این عقیده منصرف کند؛ اگر تو نزد شیعیان از مقام پدر و برادرت بهره‌مندی، به تأیید سلطان و غیرسلطان نیازی نداری، و اگر شایستگی آن مقام را نداری، سلطان نمی‌تواند این مقام را به تو بدهد. سپس نزد سلطان رفت و از او نیز همین جواب را شنید.[31] و نیز آمده است که جعفر می‌خواست مقام خلافت را به مبلغ سالی بیست هزار دینار بخرد که موفّق نشد.[32]
5. توجیه عناصر مهم شیعه
   یکی از مهم‌ترین اقدامات مستقیمی که جعفر برای اثبات امامت خود در دوره غیبت صغرا به انجام رساند، ارسالِ نامه‌هایی به بزرگان و خواصّ شیعه به منظور جلب رضایت و توجیه آنان بود. جعفر در این نامه‌ها، خود را عالِم به همه علوم، به‌ویژه علم حلال و حرام دانست و ادّعا کرد وارث و جانشین امام عسکری(ع) است.
   یکی از معروف‌ترین مکاتباتی که در این زمینه از وی گزارش شده، ارسال نامه‌‌هایی است به احمد بن اسحاق قمی، نماینده امام عسکری(ع) در قم است.

انحرافات شخصی جعفر

شرابخواری

یکی از القاب معروف جعفر، «زقّ الخمر» بود. این لقب بر استمرار وی بر شرابخواری دلالت دارد که در گزارش ورود عدّه‌ای از اهالی قم به سامرا که از جانشین و وارث امام عسکری(ع) سؤال کردند... در پاسخ به آنان گفته شد: جعفر که در کنار رود دجله همراه آوازه خوانان مشغول شرابخواری است[33]... . همچنین آمده که اهل خانه جعفر می‌گفتند وی لباس زنانه می‌پوشد و برای او تار و تنبور می‌نوازند و او شراب می‌خورد.[34] نیز از مهم‌ترین گزارش‌ها توقیع شریف امام عصر(عج) است که در این باره صراحت دارد.[35]

ترک نماز و تعلیم سحر و جادو

جعفر چهل شبانه‌روز نماز واجبش را ترک کرد تا سحر و جادو بیاموزد که مهم‌ترین سند این مدّعا، متن توقیع مقدس امام عصر(عج) است.[36]

موضع امام مهدی در قبال جعفر بن علی [37]

با ادعاهای وی و به چالش کشیدن نهاد امامت، از ناحیه مقدسه نامه ای به احمدبن اسحاق قمی ارسال گردید تا مسئله را بر شیعیان روشن ‌کند متن نامه چنین آمده است: «او ... با عملش بر خدا دروغ بست و نمی‌دانم که به چه چیزی امید داشته که چنین ادّعایی کرده است؟! آیا با آگاهی و فقاهتش در دین؟! ... یا به علم و دانشش که حتّی اندازه نماز و اوقات آن را نمی‌داند! یا به پرهیزکاری‌اش؟! ... یا به دلیل آیه و نشانه‌ای؟! آن را بیاورد و یا حجّتی دارد پس آن را اقامه کند؛ یا دلیل و برهانی دارد آن را متذکّر شود... او را آزمایش کن و از او بپرس تا یک آیه از قرآن را تفسیر کند ... تا قدر و منزلت او را بشناسی و کمبودها و زشتی‌هایش بر تو آشکار شود. خداوند ... از این که امامت و پیشوایی را در دو برادر – جز امام حسن و امام حسین(ع) ـ قرار دهد، خودداری کرده است[38]... .»

عوامل انحراف

انحراف جعفر را می‌توان در چهار عامل دانست که عبارتند از:

همنشینی با منحرفین

بسیار دیده می‌شود که حتّی افرادی که از زمینه تربیت صحیح برخوردارند، بر اثر «دوستی با افراد ناشایست» به انحراف کشیده شدند. جعفر بن علی نیز از طریق دوستی و همنشینی با افراد ناشایست، از جمله فارِس بن حاتم منحرف شد[39].

حسادت

«حسادت» از جمله عوامل انحراف افراد است و در مورد جعفر بن علی نیز این نکته امر مسلّمی است. در ذیل روایتی که از امام سجّاد(ع) نقل شده و آن حضرت از قول پیامبر اکرم(ص) درباره جعفر بن علی، می‌فرماید: «.. الحاسد لاخیه[40]..؛ او نسبت به برادرش حسادت ورزید.» امام صادق(ع) فرمود: «لیس منّا الّا له عدو من اهل بیته؛ »[41] همه خاندان ما دشمنی در میان بستگان خود دارند.» شخصی از امام صادق(ع) پرسید: آیا فرزندان امام حسن(ع) نمی‌دانند که امامت از آن کیست؟ امام صادق(ع) در پاسخ فرمود: «می‌شناسند؛ ولی خصلت حسادت، آن‌ها را از پذیرفتن حق باز می‌دارد.»[42]

حرص و طمع به اموال و امکانات در دست امامان

طمعِ جعفربن‌علی را در کسب اموال و امکاناتِ امام، می‌توان در جریان درخواست وی از وکلا و نمایندگان امام، مبنی بر ارسال اموال برای وی و همچنین تملیک ارث امام عسکری دریافت کرد.[43]

پانویس

1. ↑شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، ملل و النحل، 1364: ص 45، پاورقی 1.
2. ↑العمری (العلوی)، ابوالحسن علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبین، ص 134-135.
3. ↑مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 335؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، ج 1، ص 326.
4. ↑صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص 171؛ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین، ص 47-58.
5. ↑ادّعای ارث امام (شیخ طوسی، محمدبن الحسن، الغیبه، ص 106-107؛ کلینی، الکافی، ج 1، ص 505)؛ تحریک حکومت برای تفتیش منزل امام(عج) (شیخ طوسی، الغیبه، همان؛ شیخ کلینی، الکافی، همان).
6. ↑العمری (العلوی)، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبین، ص 330.
7. ↑فخر رازی، محمدبن عمر، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیه، ص 78؛ ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب الصغری فی نسب آل ابی طالب، ص 199؛ راوندی، قطب الدین بن سعد بن هبة الله، الخرائج الجرائح، ج 1، ص 268-269؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج 2، ص 318؛ صدوق، محمد بن علی، کمال الدّین و تمامه النعمه، ج 1، ص 319؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 505.
8. ↑عرشی، حسین، بلوغ المرام فی شرح مسک الختام، به کوشش ماری کرملی انستانس ص 51؛ امین، محسن، اعیان الشیعه، ج 6، ص 425.
9. ↑حبیب آبادی، محمدعلی، مکارم الاثار فی احوال الرجال، اصفهان، نفائس مخطوطات اصفهان، 1351 ش، ج 3، ص 987؛ العمری، علی بن محمد، ص 131-134؛ ابن عنبه، عمدة الطالب الصغری فی نسب آل ابی طالب، ص 199؛ (هر کر دال بر شصت نفر است).
10. ↑العمری، المجدی فی انساب الطالبین، 1380: ص 211؛ نوبختی، اسماعیل بن علی، فرق الشیعه نوبختی، ص 95؛ ابن عنبه، عمدة الطالب، ص 189؛ قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج 1، ص 163. شیخ طوسی، الغیبه، ص 142؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمتم النعمه، ج 2، ص 261.
11. ↑ابن عنبه، عمدة الطالب، ص 199.
12. ↑تلعکبری در سال 325 ق نزد او به آموختن علم حدیث پرداخت و از وی اجازه روایت گرفت: (قمی، شیخ عباس، منتهی آلامال فی تواریخ النبی و آلال، ج 3، ص 1894).
13. ↑غلمانی، قدرت الله، «بررسی شخصیّت و عملکرد جعفر بن علی الهادی(ع)، ص 77-96.
14. ↑احمدی کچایی، مجید و شافع مهرآبادی، سیدحسین، «کاوشی در باز شناسی شخصیت جعفر بن علی الهادی» تابستان پژوهش های مهدوی، ص 15
15. ↑مفید، محمدبن نعمان، الفصول العشره، ص 62؛ ابن عنبه، عمدة الطالب، ص 180.
16. ↑طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج 2، ص 194.
17. ↑مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه للامام علی بن ابیطالبص 239؛ صدوق، کمال الدین، 1395: ج 1، ص 321؛ شیخ طوسی، الغیبة، ص 226؛ ابن عبد الوهاب، شیخ حسین، عیون المعجزات، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا، ص 132.
18. ↑معروف الحسینی، هاشم، سیرة الائمه الاثنی عشر، ج 2، ص 534.
19. ↑سوره هود: آیه 42.
20. ↑خصیبی، هدایة الکبری، ص 381-382.
21. ↑همان، ص 320.
22. ↑صدر، محمد، تاریخ الغیبه، ج 1، ص 299.
23. ↑خصیبی، حسین بن حمدان، هدایة الکبری، ص 382.
24. ↑قاضی عبدالجبار، احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق محمود عبدالحکیم، ص 182؛ ناطق بالحق، یحیی بن الحسین، تیسیر المطالب فی امالی ابی‌طالب، ص 166.
25. ↑کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 2، ص 117.
26. ↑همان، ص 116.
27. ↑صدوق، کمال الدّین، کمال الدین، ص 475 ـ 476، ح 25؛ امین، محسن، اعیان الشیعه، ج 2، ص 43.
28. ↑قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، ج 2، ص 1941
29. ↑کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 524، مجلسی محمدباقر، بحارالانوار، ج 5، ص 227
30. ↑طوسی، الغیبة، ص 74.
31. ↑صدوق، کمال الدین، 1395: ص 379؛ المعروف، هاشم، سیرة الائمه اثناعشر، ج 2، ص 534-535؛ کلینی، الکافی، ج 1، ص 505.
32. ↑مفید، الارشاد، ج 2، ص 211؛ اربلی، کشف الغمه، ج 3، ص 282-283.
33. ↑صدوق، کمال الدین، 1395: ج 2، ص 477.
34. ↑خصیبی، هدایة الکبری، ص 382.
35. ↑صدوق، کمال الدین، ج 2، ص 510؛ طوسی، الغیبه، 1411: ص 176 و 290؛ طبرسی، احمد، الاحتجاج، ج 2، ص 470؛ اربلی، کشف الغمه، ص 1024.
36. ↑صدوق، کمال الدین، ج 2، ص 510؛ طوسی، الغیبه، ص 176 و 290؛ طبرسی، احمد، الاحتجاج، ج 2، ص 470؛ اربلی، کشف الغمه، ص 1024.
37. ↑طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، ص 468، کشی، محمدبن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج 1، ص 287-290.
38. ↑شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص 65؛ طوسی، الغیبه، ص 287، طبرسی، احمد، الاحتجاج، ج 2، ص 468؛ محدث اربلی، کشف الغمه، ص 1024.
39. ↑معروف الحسنی، هاشم، سیرة الائمة الاثنی عشر، ج 2، ص 534 و مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مکتب در فرایند تکامل، ص 146 به نقل از (النقض علی ابی الحسن علی بن احمد ابن بشار فی الغیبه، ابن قبه راضی، ابوجعفر محمدبن عبدالرحمان، بند 20).
40. ↑حائری یزدی، علی، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب(عج)، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ج 1، ص 199.
41. ↑بحرانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال، ج 18، ص 266.
42. ↑ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، معالم العلما، ص 185-186.
43. ↑طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، بی تا: ج 2، ص 468، کشی، محمدبن عمر، اختیار معرفةالرجال، 1409: ج 1، ص 287-290.

منابع

1. قرآن کریم
2. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، شرح الاخبار فی فضائل ائمه الاطهار(علیهم السلام)، تحقیق: محمدحسین حسینی جلالی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1409 ق.
3. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، بیروت، بی‌نا، 1404 ق.
4. ابن عبد الوهاب، شیخ حسین، عیون المعجزات، قم، مکتبه الداوری، بی‌تا.
5. ابن عنبه، احمد بن علی الحسینی الداوودی، عمده الطالب الصغری فی نسب آل ابی طالب، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1430 ق.
6. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، مترجم: علی زواره‌ای، چ سوم، تهران، انتشارات الاسلامیه، 1382 ش.
7. امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406 ق.
8. بحرانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال علی بن ابیطالب(ع)، تحقیق: محمدباقرموحد، چ دوم، قم، موسسه الامام المهدی(عج)، 1382 ش.
9. جاسم، حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ترجمه: سیدمحمدتقی آیت الاهی، تهران، امیر کبیر، 1385 ش.
10. حائری یزدی، علی بن زین العابدین، الزام الناصب فی اثبات الحجه الغائب(عج)، بیروت، موسسه الأعلمی للمطبوعات، 1423 ق.
11. حبیب آبادی، محمدعلی، مکارم الاثار فی احوال الرجال، اصفهان، نفائس مخطوطات اصفهان، 1351 ش.
12. خصیبی، ابی عبدالله حسین بن حمدان، الهدایه الکبری، بیروت، موسسه البلاغ، 1411 ق.
13. راوندی، قطب الدین بن سعد بن هبه الله، الخرائج الجرائح، تحقیق و نشر: موسسه الامامه المهدی(عج)، قم، 1409 ق.
14. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، ترجمه: مصطفی خالقداد هاشمی، تصحیح: سید محمدرضا جلالی نایینی، تهران، انتشارات اقبال، 1361 ش.
15. طوسی، محمد بن الحسن، الغیبه، قم، دارالمعارف الاسلامیه، 1411 ق.
16. --------------، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن خرسان، چ چهارم، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
17. صدر، محمد، تاریخ الغیبه، بیروت، دارالتعارف، 1412 ق.
18. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمامه النعمه، ترجمه: منصور پهلوان، تهران، اسلامیه، 1395 ق.
19. ------------، المقنع، المکتبة الاسلامیه، تهران، 1377 ش.
20. ------------، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413 ق.
21. -----------، معانی الاخبار، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1361 ق.
22. طبرسی، فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، مشهد، نشر مرتضی، 1403 ق.
23. طبرسی، احمد بن علی، احتجاج علی اهل اللجاج، قم، اسوه، بی‌تا.
24. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن خرسان، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق، ج 6.
25. عرشی، حسین، بلوغ المرام فی شرح مسک الختام، تحقیق: انستانس، ماری کرملی، قاهره، مکتبه الثقافه، 1939 ق.
26. العمری، العلوی، ابوالحسن علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبین، تحقیق: احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1380 ش.
27. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، المطبعة العلمیه، تهران، ج 1.
28. غلمانی، قدرت الله، «بررسی شخصیت و عملکرد جعفر بن علی الهادی(ع) »، مجله اسلام پژوهان، شماره 3، بهار 1392، ص 77 ـ 96.
29. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه، قم، منشورات مکتبه آیت الله العظمی المرعشی النجفی، 1409 ق.
30. قاضی عبدالجبار، احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق محمود عبدالحکیم، قاهره، دارالکتب المصریه، بی‌تا.
31. قمی، شیخ عباس، منتهی آلامال فی تواریخ النبی و الآل، قم، دلیل ما، 1379 ش.
32. ------------، سفینة البحار، قم، اسوه، 1404 ق.
33. کشی، محمدبن عمر، اختیار معرفة الرجال، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ق.
34. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1407 ق.
35. مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه للامام علی بن ابیطالب، قم، انصاریان، 1426 ق.
36. معروف الحسینی، هاشم، سیره الائمه الاثنی عشر، ترجمه: محمد رخشنده، تهران، امیر کبیر، 1370 ش.
37. مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، نشر کنگره شیخ مفید، 1314 ق (الف).
38. --------------، الفصول العشره، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ق (ب).
39. --------------، الفصول المختارة، بیروت، چاپ علی میر شریفی، 1414 ق.
40. ناطق بالحق، یحیی بن الحسین، تیسیر المطالب فی امالی ابی‌طالب، تحقیق عبدالله عزی، مؤسسه امام زید بن علی الثقافیه، یمن، 1422 ق.
41. نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تحقیق آصف فیضی، قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، 1385 ق، ج 2.
42. نوبختی، ابوالسهل اسماعیل بن علی، فرق الشیعة، ترجمه: محمد جواد مشکور، تحقیق: محمدصادق آل بحر العلوم، نجف، بی‌نا، 1969 م.
43. --------------، التنبیه فی الامامه، البته بخشهایی از این کتاب در مقدمه کمال الدین آمده است، ولی بصورت مستقل چاپ نشده است.