سيره اقتصادي امام زمان(عج) در عصر ظهور

طبق روايات فراوان مهم‌ترین رسالت امام زمان، برپایی عدالت و ریشه‌کنی ظلم و ستم است. بدیهی است عدالت مد نظر در روایات، مصادیق فراوانی دارد که یکی از آنها عدالت اقتصادی است. به همین‌ جهت، از عدالت اقتصادي به عنوان يكي از شاخصه‌های حکومت امام زمان نام برده مي شود. درباره سيره اقتصادي امام زمان، روايات بسياري رسيده است که به برخی از آنان اشاره می شود

ریشه‌كنی فقر و تنگدستی

اصلی ترین سیاست اقتصادی دولت مهدوی، ریشه کن کردن فقر و ایجاد رفاه عمومی است. امام زمان(ع) مانند جد بزرگوارش در زدودن فقر مي‌کوشد. اما اين بار نه‌ تنها فقر را کاهش مي‌دهد، بلکه به حذف کامل فقر موفق مي‌شود؛ زيرا از يك‌سو سرمايه هاى مادى بسيار زياد مى گردد و رشد اقتصادي پايدار پديد مي‌آيد. از سوي ديگر، اين امكانات عادلانه توزيع مي گردد و جلوى فشار و ستم سودجويان زياده‌خواه گرفته مي شود و در نهايت، مردم نيز از نظر غناى روحى و سطح اخلاق و معرفت و تقوا چنان اوج مي گيرند كه دامنه حرص و آز كه سرچشمه تكاثر و بخل و احتكار و تنازع است برچيده ميشود.

امام باقر(ع) می‌فرمایند: امام مهدی(عج) میان مردم به مساوات رفتار می‌كند به گونه‌ای كه كسی پیدا نشود كه نیازمند زكات باشد[1]. احادیث فراوانی از موفقیت این سیاست پیشگویی کرده اند مانند آنچه از پيامبر نقل شده است: روزگاري بر مردم مي آيد كه انسان مي گردد تا طلا صدقه بدهد، ولي كسي را نمي يابد كه آن(صدقه) را از او بگيرد[2]

از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمودند: هنگامی که قائم قیام کند به عدالت حکم كرده و ستم در روزگار او از میان می رود... و آن هنگام، كسي از شما، جايي براي دادن صدقه و احسان خويش نمي يابد، زيرا بي نيازي، همه مومنان را فرا مي گيرد[3]

امام باقر می فرماید: حضرت مهدی سالی دو بار عطایایی به مردم می دهد. آن حضرت ماهی دوبار حقوق می دهد و بین مردم یکسان رفتار کرده، به گونه ای که فرد نیازمند به زکات در جامعه یافت نمی شود. دارندگان زکات سهم فقیران را نزد آنان می آورند؛ ولی آنان نمی پذیرند به ناچار اموال را در کیسه های مخصوص پول می گذارند و در محله های شیعه می چرخانند؛ ولی آنان می گویند ما را به درهم های شما نیازی نیست»[4]

استيفاي اموال عمومي

یکی از خطرناکترین آفاتی که اقتصاد مطلوب اسلامی را تهدید می کند، تصرف غاصبانه در اموال عمومی و انباشته شدن ثروتهای نامشروع است. در حکومت امام مهدی نه تنها تصرف غاصبانه در منابع ملی مجاز نیست، بلکه همه اموالی که از این طریق به دست آمده استرداد می گردند و قطايع که همان مالکيت‌هاي بزرگ مانند روستاها، اراضي بسيار و قلعه‌هاست و حاکمان و ثروتمندان و قدرتمندان آن‌ها را به نام خود ثبت مي‌کنند، همگي در اختيار امام مهدي قرار مي‌گيرند. از امام باقر روایت شده که فرمود: هنگامی که قائم ما قیام کند زمینهای پیشکشی [سلاطین ] از بین می رود و تیولی نخواهد بود.[5]

در روايتي دیگر كه از امام صادق نقل شده چنين آمده است: ... هر زمینی که در دست شیعیان ماست برایشان حلال است تا آن گاه که قائم ما ظهور کند که مالیات آنچه را در اختیار دارند از آنها می گیرد و زمین را در دست آنها باقی می گذارد اما زمینهایی که در دست غیر شیعیان است درآمدش هم برایشان حرام است و زمانی که قائم ما ظهورکند زمین را از آنها می گیرد و با ذلّت و خواری بیرونشان می کند.[6]

بدیهی است موارد یاد شده، نمونه ای از اقدامات حکومتی امام مهدی جهت پیشگیری از تصرف در ثروتهای ملی و یا استرداد اموال نامشروع است. بي ترديد اين اقدام، نقش موثري در پيشگيري از انباشته شدن ثروت و پديد آوردن عدالت اقتصادي خواهد داشت

توزیع عادلانه ثروت ملی

سيره امام مهدی(عج) در امور مالی، حكومت بر مبنای مساوات است. این همان روش پسندیده‌ای است كه در زمان پیامبر گرامی اسلام(ص) وجود داشته است و با ظهور حضرت مهدی بیت‌المال به‌عنوان ثروتی عمومی كه همگان در آن شریك هستند قرار داده خواهد شد، به گونه‌ای كه هیچ‌گونه تبعیض و امتیازخواهی در آن راه نداشته باشد. در واقع این اقدام یکی از حقوقی است که مردم بر امام و رهبر جامعه اسلامی دارند. امام باقر در پاسخ به این سؤال که: «حق مردم بر امام چیست؟» می فرماید: تقسیم یکسان ثروت میان ایشان و عدالت ورزی میان توده مردم.[7]

پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: به مهدي بشارتتان ميدهم، او در ميان امت من برانگيخته مي شود... ساكنان آسمان و زمين از او خشنود خواهند بود، او اموال را به درستي تقسيم ميكند، مردي پرسيد: مقصود چيست؟ فرمود: به شكل مساوي ميان مردم تقسيم مي كند.[8]

از اين روايت معلوم مي شود مواردي كه برابري ميان مردم از مظاهر عدالت است، اموال به تساوي تقسيم مي شود؛ نه اين‌كه در همه موارد به همگان يكسان پرداخت شود. در واقع، برابري ميان مردم با هدف تأمين ضروريات و امكانات اوليه زندگي است و بايد همه افراد و اقشار از يك حد منطقي و رفاهي معقول برخوردار باشند

تقسیم یکسان بیت‌المال میان تمامی افراد جامعه(بدنه و خواص) رضایت همگانی را در پی خواهد داشت. در برخی روایات هم عبارت «یرضی عنه ساکن السماء و الارض»[9] به چشم می‌خورد که می‌تواند به این نکته اشاره داشته باشد. خشنودی عمومی، منشأ خیراتی خواهد بود که رونق بیشتر خزانه امام زمان، و بالاتر رفتن میزان اعتماد عمومی به سیاست‌های اقتصادی حضرت، از آن جمله است؛ امام باقر(ع) می‌فرمایند: هنگامی كه قائم ما اهل بیت(ع) قیام كند، بیت‌المال به گونه‌ای یكسان در میان مردم قسمت كرده، به عدالت در میان مردم رفتار می‌كند. ثروت‌های روی زمین(مانند خمس و زكات) و ثروت‌های زیر زمین(مانند گنج‌ها و معادن) نزد آن حضرت گرد می‌آید. آن‌گاه حضرت به مردم خطاب می‌كنند: بیایید و بگیرید آنچه را كه برایش خویشاوندی را قطع می‌كردید... او چنان اموال می‌بخشد كه كسی پیش از او چنان نكرده است.[10]

ممنوعيت سود گرفتن مومن از مومن

يكي از سياستهاي اقتصادي امام زمان، برقراري روحيه برادري و صميميت بين مومنين است به گونه اي كه طبق آنچه در روايات نقل شده، گرفتن سود از برادر ايماني در دوران ظهور امام زمان ممنوع مي باشد. راوي مي گويد: از امام صادق(ع) درباره روايتي پرسيدم كه نقل شده است: سود مومن از مومن رباست، چيست؟ امام فرمودند: آن براي هنگامي است كه حق آشكار مي شود و قائم ما اهل بيت، قيام مي كند، اما امروز، مشكلي نيست كه مومن به مومن

به كار گيري اندوخته هاي توانگران در آغاز قيام

یکی از نخستین اقدامات امام مهدی در آغاز قیام، بهره گیری از اندوخته های ثروتمندان برای تامین هزینه های پیکار با ستمگران است. در حدیثی که با سندهای معتبر از امام صادق نقل شده می خوانیم: شیعیان ما مجازند آنچه را در اختیار دارند، به نیکویی هزینه کنند، و چون قائم ما قیام کند، بر هر صاحب اندوخته ای اندوخته اش را حرام می کند تا آن که آن را برای قائم بیاورد و او آن را علیه دشمن خود به کار گیرد و آن همان سخن خداوند است: و کسانی را که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند به عذابی دردناک بشارت بده[11] [12]

بديهي است مقصود از اندوخته هایی که تصرف در آنها توسط امام مهدى تحريم می شود اندوخته های حلال است؛ زیرا حرمت تصرّف در اندوخته های نامشروع قبل از قیام و بعد از قیام ایشان تفاوتی ندارد. بنابراین سیاست امام، این است که علاوه بر باز پس گرفتن اموال نامشروع از غاصبان آنها، اندوخته های حلالی را که در اختیار توانگران پیرو اهل بیت است نیز در صورت ضرورت اخذ کند. این اقدام تنها در آغاز قیام امام مهدی است؛ اما پس از استقرار حکومت ایشان، پیشرفت اقتصادی جامعه به گونه ای است که نیازی به این گونه اقدامات نیست[13]

برخورد با مانعان پرداخت ماليات

يكي از برنامه هاي اقتصادي حكومت حضرت مهدي كه نقش مؤثري در ايجاد رفاه و آسايش اقتصادي دارد، گرفتن ماليات اسلامي و توزيع عادلانه آن، در بين افراد مستمند، عليل و بيمار و مستحق خواهد بود؛ آنگونه كه در روايات آمده، مجازات سنگيني در انتظار تاركان پرداخت ماليات اسلامي و مانعان از پرداخت زكات خواهد بود. در روايتي مي خوانيم: خون دو كس در اسلام هدر است؛ ولي اين حكم را كسي اجرا نمي‌كند، تا قائم قيام كند؛ يكي خون مرد زن دار زناكار است كه آن حضرت او را سنگسار مي كند؛ و ديگر، خون كسي است كه از پرداخت زكات خودداري مي كند؛ مهدي گردن او را خواهد زد[14] اين برخوردِ سخت، با کسي که زکات نمي پردازد به آن سبب است که عدم پرداخت زکات، موجب اخلال در چرخه اقتصاد حکومت الاهی است و اين، با فلسفه حکومت مترقّي آن امام در تضادّ آشکار است.در عصر ظهور، ماليات اسلامي به صورت دقيق، جمع آوري و كاملاً عادلانه توزيع و تقسيم مي‌شود و نظام طبقاتي حاكم قبل از ظهور، نابود گرديده، جامعه اي مبتني بر معيارهاي اسلامي و انساني، به وجود خواهد آمد؛ جامعه اي كه درآن با نفي بي‌عدالتي، همه از امكانات رفاهي، بهره مند خواهند شد.

استخراج منابع زير زميني

استخراج منابع زيرزميني - که عامل مهم ثروت ملي است - و استفاده صحيح و عادلانه از آن‌ها، از برنامه هاي اصلي آن حضرت مي باشد. و بشرِ آن روز در راستاي رفاه عمومي، از تمام امکانات و ذخاير زميني به بهترين وجه بهره خواهد برد.

احادیث متعددی به بهره برداری کامل حکومت مهدوی از این منابع، اشاره دارد. از پیامبر نقل شده که در تبیین اقدامات امام مهدی در دوران حکومت می فرماید: قائم گنج ها را بیرون می کشد مال را تقسیم می کند و اسلام سینه و گردن به زمین می چسباند و همه جا را فرا می گیرد[15]

عمران و آبادانی زمین

از ديگر آثار عدالت اقتصادي در روزگار امام مهدي(عج)، عمران و آباداني زمين است. در دوران حاكميت حكومتهاي غير الهي، آبادي تنها براي بخشهايي است كه به گونه اي با دستگاه حاكم در ارتباط بوده و يا از جايگاه ويژه اجتماعي برخوردار باشند. مناطقي از كشورها كه طبقه محروم جامعه را در خود جاي داده است، مورد بي مهري حاكمان قرار گرفته و گاهي به شكلي غيرقابل سكونت در مي‌آيد ولي عدالت مهدوي در عرصه اقتصادي به آباداني شهرها و روستاها و حتي زمينهاي باير مي انجامد؛ و اين به عنوان اصل اساسي در سيستم اقتصادي حکومت حضرت مهدي مي باشد. امکانات صنعتي، تخصصهاي مربوطه، منابع آب و زمينهاي مستعد، به شکل کامل و همه جانبه به کار گرفته مي شود، و بنا بر آموزه هاي روايي حتي يک وجب از زمينِ قابل کِشت، و تمام قابليتهاي بالقوّه ارضي، به بروز فعلي مي رسد. باران مي بارد و زمين گياهش را خارج مي سازد[16]

پيامبر اکرم فرمود: در زمان پسرم مهدي، آسمان به طور کامل بر امّت او مي بارد، و زمين چيزي از روييدنيهاي خود را پنهان نمي‌كند[17]

سیاست ها و برنامه های اقتصادی و عمرانی دولت مهدوی در کنار امدادهای ویژه الهی، سبب می شود که هیچ نقطه ای در زمین ویران نماند. امام باقر(ع) مي‌فرمايد: زمين براى قائم ما در هم پيچيده مي شود(و همه چيز در كنترل و نظارت دقيق ايشان است) ... و در زمين، جاى خرابى باقى نمي ماند مگر اينكه آباد گردد[18]

افزون بر آسمان که با باران رحمت به یاری اقتصاد جامعه مهدوی می آید زمین نیز در پیشرفت اقتصادی آن دوران کمک می نماید. تعبیرهایی مانند: و زمین، چیزی از آبش را نمی نهد جز آن که برای او بیرون می دهد[19] زمین، برکتش را بیرون می دهد.[20] در روايات آمده است. نيز پيامبر اکرم فرمود: در روزگار حکومت مهدي(عج) آسمان، بارانش را، درخت ميوهاش را، و زمين گياهش را نثار ميکند، و براي اهل زمين خود را مي آرايد[21]

آشكار شدن گنجهاي زمين

مفضل بن عمر مي گويد: از امام صادق شنيدم كه می فرماید: هنگامى كه قائم ما قيام كند ... زمين(با تدبير امام و تلاش صادقانه مردم) گنج‌ها و ذخاير گران‌بهاى خود را آشكار مي سازد؛ آن‌چنان كه مردم آن‌را با چشم خود مي بينند[22]

امام كاظم درباره سخن خداوند: (و نعمتهاي آشكار و نهانش را بر شما فراوان و كامل داده است) [23]فرمود: نعمت آشكار، امام ظاهر و نعمت نهان، امام غائب است كه پيكرش از ديدگان مردم نهان مي شود و گنجهاي نهفته زمين برايش آشكار مي گردند و هر دوري(دست نيافتني) برايش نزديك مي شود[24]

جمع بندي

یکی از برجسته ترین ویژگیهای جامعه مهدوی، پیشرفت اعجاز گونۀ اقتصادی است؛ جامعه بشری برای نخستین بار در دوران حکومت مهدی(عج)، در اوج کمالات معنوی، بالاترین مراتب رفاه مادی را نیز، تجربه خواهند کرد. دولت مهدوي در راستاي استفاده صحيح از موهبتهاي الهي و عمران و آباداني شهرها و کشورها، بي نيازي و استغناي مردم، کمک به بدهکاران و فقيران، توزيع عادلانه امکانات و بيت المال، ايجاد اقتصاد سالم، رونق کشاورزي و دامپروري و... تلاش ويژه اي انجام مي دهد. امام زمان با قاطعيت و نظارت دقيق، جريان اقتصادي جامعه بشري را سر و سامان مي دهد، تمام ثروتها و ذخاير زيرزميني و روزميني كه در اختيارش قرار مي گيرد، به صورت عادلانه، تقسيم و توزيع نموده، از فعاليتهاي خودسرانه و آزمندانه زراندوزان دنياطلب جلوگيري مي‌كند، و از چپاول ثروتهاي مردمي و مكيدن خون انسانهاي مظلوم و مستضعف، توسط افراد زالوصفت و فرصت طلب، جلوگيري نموده، عوامل اصلي فقر، محروميت و كمبود را از ميان بر مي دارد.

پانویس

1. ↑محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 52، ص 390.
2. ↑محمد بن اسماعيل بخاري، صحيح البخاري، ج 2، ص 513، ح 1348
3. ↑مفيد، محمد بن محمد، الارشاد، ج 2، ص 384
4. ↑محمّد بن ابراهيم، الغيبه نعماني، ص 238
5. ↑حميرى، عبد الله بن جعفر، قرب الاسناد، ص 80، ح 260
6. ↑محمد بن يعقوب، الكافي، ج 1، ص 408، ح 3
7. ↑محمد بن يعقوب، الكافي، ج 1، ص 405، ح 1
8. ↑اربلي، علي بن عيسي، كشف الغمه، ج 2، ص 471
9. ↑طوسى، محمد بن الحسن‌، الغيبه، ص 178، ح 136
10. ↑نعماني، محمّد بن ابراهيم، الغيبه، ص 237
11. ↑توبه: آيه 34
12. ↑كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، ج 4، ص 61، ح 4
13. ↑محمدي ري شهري، محمد، دانشنامه امام مهدي، ج 9، ص 462
14. ↑برقى، احمد بن محمد، المحاسن، ج 1، ص 87
15. ↑مفيد، محمد بن محمد، الارشاد، ج 2، ص 381
16. ↑ديلمى، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، ج 2، ص 286
17. ↑اربلي، على بن عیسى، كشف الغمه، ج 2، ص 468
18. ↑ابن بابويه، محمد بن علي، كمال الدين، ج 1، ص 331
19. ↑ابوبكر بن ابي شيبه، المصنف ابن ابي شيبه، ج 8، ص 678، ح 184
20. ↑ابوبكر بن ابي شيبه، المصنف ابن ابي شيبه، ج 8، ص 678، ح 184
21. ↑حلى، حسن بن سليمان بن محمد، مختصر البصائر، ص 473
22. ↑مفيد، محمد بن محمد، الارشاد، ج 2، ص 381
23. ↑لقمان: آيه 20
24. ↑قطب الدين راوندى، سعيد بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، ج 3، ص 1165، ح 64

منابع

1. قرآن
2. ابن‌طاووس، على بن موسى، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن‌، قم، مؤسسة صاحب الأمر، 1416 ق
3. ابوبكر بن ابي شيبه، المصنف في الاحاديث و الآثار، مكتبه الرشد، الرياض، 1409 ق
4. اربلى، على بن عیسى، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز، بنى‌هاشمى‌، 1381 ش
5. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن‌، دار الكتب الإسلامية، قم، 1371 ق‌
6. جهانيان، ناصر، جهاني سازي، عدالت اقتصادي و مهدويت، فصلنامه انتظار شماره 14، زمستان 1383 ش
7. حائري، محمد مهدي، آثار فردي و اجتماعي عدالت مهدوي، فصلنامه انتظار موعود شماره 14، زمستان 1383 ش
8. حلى، حسن بن سليمان بن محمد، مختصر البصائر، مؤسسة النشر الإسلامي‌، قم، 1421 ق
9. حميرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد(ط- الحديثة)، مؤسسة آل البيت(علیهم السلام)، قم‌، 1413 ق‌
10. ديلمى، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلى الصواب(للديلمي)، الشريف الرضي‌، قم‌، 1412 ق‌
11. رجالي تهراني، عليرضا، پيشرفت اقتصادي در عصر حكومت مهدوي، با تاكيد بر روايات، فصلنامه انتظار موعود، شماره، 35، تابستان 1390 ش
12. رضايي، مجتبي، پژوهشي در روايات اقتصادي حكومت امام زمان، فصلنامه پژوهشهاي مهدوي شماره 23، زمستان 1396 ش
13. صدوق، محمد بن على بن بابویه، الخصال‌، قم، جامعه مدرسین‌، 1362 ش.
14. صدوق، محمد بن علي بن بابويه، كمال الدين و تمام النعمة، تهران‌، 1395 ق
15. طبرسى، احمد بن على‌، الإحتجاج على أهل اللجاج(للطبرسي)، نشر مرتضى‌، 1403 ق‌
16. طوسى، محمد بن الحسن‌، الغيبة، كتاب الغيبة للحجة، دار المعارف الإسلامية، قم‌، 1411 ق‌
17. طوسى، محمد بن الحسن‌، الغيبه، دار المعارف الاسلاميه، قم، 1411 ق
18. طوسى، محمد بن الحسن‌، تهذيب الأحكام، دار الكتب الإسلاميه‌، تهران‌، 1407 ق‌
19. قطب الدين راوندى، سعيد بن هبة الله‌، الخرائج و الجرائح‌، مؤسسة الإمام المهدی(عج)، قم‌، 1409 ق‌
20. كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407 ق
21. مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، دار الاحياء التراث، بيروت، 1403 ق
22. محمد بن اسماعيل بخاري، صحيح البخاري، مكتبه البشري، چاپ دوم، 1391 ش
23. محمدي ري شهري، محمد، دانشنامه امام مهدی(عج)، انتشارات دار الحديث، 1393 ش
24. مسلم بن قتيبه، عيون الاخبار، دار الكتب العلميه، بيروت، 1418 ق
25. مفيد، محمد بن محمد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، مؤسسة آل البيت(علیهم السلام)، قم‌، 1413 ق‌
26. نعماني، محمّد بن ابراهيم، الغيبه، تهران، مكتبه الصدوق، 1397 ق