ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی

ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی، یکی از بزرگ‌ترین متکلمان امامیه در دوران غیبت صغرا است. او از اولین مولفانی است که بخش قابل توجهی از فعالیت علمی خود را به تبیین امامت و غیبت امام دوازدهم(عج) اختصاص داد. وی علاوه بر نقش آفرینی در نهاد وکالت، در معرفی آن نهاد و همچنین در تثبیت جایگاه نواب نقش بسزایی داشت. او در هدایت شیعیان و برخورد با فرقه‌های انحرافی، فرقه‌هایی همچون واقفه و مقابله با مدعیان دروغین نیابت؛ مدعیانی همچون حسین بن منصور حلاج تلاشی بسیار کرد.

زیست نامه

اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت،[1] که با کنیه ابوسهل[2] و با القاب نوبختی،[3] کاتب[4] و بغدادی[5]خوانده شده است؛ در تاریخ 237 هجری متولد شد.[6] از محل تولد و سال‌های آغازین حیات وی اطلاعی چندان در دست نیست. او با وجود این‌که مدتی از حیات خود را در دوان امامین هادی و عسکری(ع) گذرانده است؛ از ارتباط وی با این دو امام اطلاع چندانی در دست نیست. تنها بر اساس گزارش شیخ طوسی، او در آخرین لحظات حیات امام حسن عسکری(ع)، در محضر آن حضرت بوده و در آن مجلس به دیدار امام مهدی(عج) موفق شده است.[7] گفتنی است شیخ مفید از بنونوبخت، به عنوان خاندان مورد اعتماد امام حسن عسکری(ع) یاد می‌کند.[8] گزارش شیخ طوسی، خود شاهد بر سخن شیخ مفید است؛ به دلیل این‌که اگر ابوسهل مورد اعتماد امام حسن عسکری(ع) نبود، به دیدار امام مهدی(عج) موفق نمی‌شد. در مقایسه با دوران آغازین حیات وی، از زندگی ابوسهل در دوران غیبت صغرا اطلاعات بیش‌تری وجود دارد و علاوه بر کتاب‌های رجالی، منابع تاریخی و روایی به گوشه‌هایی از زندگی وی اشاره کرده‌اند و این به سبب نقش برجسته او در میان علمای امامیه در نیمه قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری بوده است. به علاوه او در دربار عباسی، مانند پیشینیان خود حضوری موثر داشته است. کثرت تالیفات و جایگاه علمی وی نیز در اشتهار او بی‌تاثیر نبوده است.[9] ابوسهل از بزرگان امامیه در دوره غیبت صغرا و از متکلمان برجسته در این دوره است. ابن ندیم او را از بزرگان شیعه خوانده و گفته است که وی مجلس درسی داشت و جماعتی از متکلمان در آن مجلس درسی حضور می‌یافتند.[10] نجاشی از او با عنوان شیخ المتکلمین در میان امامیه و غیر امامیه یاد کرده و او را صاحب جلالت در دین و دنیا دانسته است.[11] شیخ طوسی نیز او را پیشوای خاندان نوبختی می‌داند.[12] ابوسهل در دربار عباسی، مانند پیشینیان خود حضوری موثر داشته تا آن‌جا که به گفته نجاشی وی، هم‌پایه وزرا بوده است.[13] او در شوال سال 311 هجری در 74 سالگی درگذشت.[14] محققان محل دفن وی را یکی از دو قبه‌ای دانسته‌اند که در صحن کاظمین وجود دارد.[15]

نقش ابوسهل نوبختی در تبیین امامت و غیبت امام مهدی(عج)

یکی از مهم‌ترین بخش‌های کلام ابوسهل، بحث امامت بوده است. از آن‌جا که وی در دوره بسیارحساسی از حیات امامیه (دوران غیبت صغرا) زندگی می‌کرد، بخش متنابعی از فعالیت‌های علمی خود را به بحث در زمینه مساله امامت، به‌ویژه امامت و غیبت امام دوازدهم(عج) مصروف داشته است. از این رو، می‌توان او را از نخستین مولفان امامیه دانست که به این مباحث پرداخته‌اند.[16] ابوسهل در زمینه امامت، تالیفات فراوانی داشته است.[17] كتاب «التنبيه في الامامة»، تنها اثر ابوسهل است که قسمتی از آن به جا مانده است. این اثر در دوره‌های بعد مورد توجه عالمان امامیه قرار گرفت و ‌ شیخ صدوق بخشی از آن را در کتاب کمال الدین آورده است.[18] شیخ مفید در آثار خود از آن بهره گرفته و در مواردی نیز مطالب آن را نقد کرده است.[19] نجاشی نیز برای فراگیری این کتاب نزد شیخ مفید رفته و کتاب را نزد او قرائت کرده است.[20] برخی از محققان معاصر، از گزارش نجاشی احتمال داده‌اند که این کتاب از دروسی بوده که شیخ مفید به شاگردانش می‌آموخته و از کتاب‌های درسی مدارس شیعه به حساب می‌آمده است.[21] ابوسهل در این کتاب، با ترکیبی از دلایل عقلی و نقلی در صدد اثبات وجود امام دوازدهم(عج) و غیبت آن حضرت برآمده و شبهات مطرح در این موضوع را پاسخ گفته است.[22] او با این استدلال که اگر امام بر روی زمین نباشد، حجت خدا از میان می‌رود و شرایع الاهی به دلیل نبودن پاسدار شریعت تعطیل می‌شوند؛ بر وجود امام دوازدهم(عج) استدلال کرده و پنهان زیستی امام را موجب بطلان حجت الاهی ندانسته است. او علت غیبت امام را تحت تعقیب بودن ایشان از سوی سلطان وقت ذکر می‌کند و با اشاره به روایات صحیح و مشهور از ائمه(علیهم السلام) در موضوع غیبت امام مهدی(عج)؛ همین غیبت را بهترین دلیل بر امامت آن امام می‌داند. وی تصریح می‌کند که برای امام دو غیبت است که یکی از دیگری شدیدتر است.[23] افزون بر این، ابوسهل برای اثبات امامت و غیبت امام مهدی(عج)، شرح دیدار خود را با آن حضرت در زمان کودکی امام را برای شیعیان مورد اعتماد بیان می‌کند. در این دیدار، امام حسن عسکری(ع) فرزند خود را جانشین خود دانسته و او را با عناوینی همچون «سید اهل بیته»، «خاتم الائمة الطاهرین»، «مهدی» و «صاحب الزمان» وصیف کرده است. در این گزارش، ابوسهل سال تولد امام مهدی(عج) را 256 هجری، محل ولادت ایشان را سامرا و نام مادر آن حضرت را صقیل دانسته است.[24] شیخ صدوق در گزارشی، از شخصی به نام ابوسهل بن نوبخت نام برده است که به احتمال، شخصیت مذکور، ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی باشد. در این نقل، ابوسهل بن نوبخت تاریخ ولادت امام دوازدهم(عج) را به نقل از عقید خادم، شب جمعه، اول رمضان سال 254 هجری ذکر کرده است.[25] ابن ندیم، در شرح حال ابوسهل، نوشته است که وی دیدگاه خاص و بی‌سابقه‌ای درمورد قائم آل محمد(ص) داشته است. به گفته ابن ندیم، ابوسهل معتقد بوده، امام محمد بن حسن(ع) در دوران غیبت درگذشته و پس از او، فرزندش، جانشین وی شده است و این جانشینی از پدر به پسر ادامه خواهد یافت، تا زمانی که امر خدا بر ظهور امام تعلق گیرد.[26] گفتنی است نسبت این سخن به ابوسهل - با توجه به آرایی که از ابوسهل در دست است و به برخی از آن‌ها اشاره شد- نادرست است.[27]

نقش ابوسهل نوبختی در نهاد وکالت و تثبیت جایگاه نواب

ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی، از جمله بزرگان امامیه است، که در دوران نیابت محمد بن عثمان، از کارگزاران نهاد وکالت و دستیاران وی در بغداد بوده است.[28] جایگاه او در بین شیعیان امامی تا حدی بوده که برخی انتظار داشتند پس از درگذشت محمد بن عثمان، به جانشینی وی انتخاب شود.[29] هنگام وفات محمد بن عثمان، ابوسهل و جمعی دیگر که در دو گزارش با عنوان «وجوه شیعه» معرفی شده‌‌اند؛ از شاهدان انتصاب حسین بن روح نوبختی به نیابت امام دوازدهم(عج) بودند.[30] وی با پذیرش نیابت ابن روح، فعالیت خود را در نهاد وکالت، همچون قبل از آن، تحت نظر نوبختی، ادامه داد.[31] وی علاوه بر نقش آفرینی بر نهاد وکالت، در معرفی، بیان وظایف و ساختار نهاد مذکور و تثبیت جایگاه نایبان نقش بسزایی داشت. ابوسهل در کتاب التنبیه، بدون آن‌که نامی از نایب اول و دوم ببرد، به ارتباط امام دوازدهم(عج) در دوران غیبت با شیعیان توسط آنان اشاره کرده است و می‌‌نویسد‌: نامه‌ها، اوامر و نواهی امام(عج) از طریق آنان به شیعیان می‌رسیده است. به گفته نوبختی، آن‌ها نامه‌های امام(عج) را تا بیش از بیست سال به شیعیان می‌رساندند، ‌که پس از این مدت، این ارتباط قطع شد.[32] به نظر می‌رسد توقف مکاتبه امام با شیعیان، مدت کوتاهی در دوران نایب دوم و به دلیل شرایط سخت سیاسی بوده است.[33] وی نایب اول و دوم را از اصحاب مورد اعتماد امام حسن عسکری(ع) ذکر می‌کند.[34] خودداری ابوسهل از بیان نام آن‌ها، گویای خطرهایی است که نواب امام دوازدهم(عج) را تهدید می‌‍‌کرده است. ابوسهل از حامیان نیابت حسین بن روح بود ودر تثبیت وی و دفاع از نیابت او نقش بسزایی داشت. او در پاسخ به این سوال که چگونه امر نیابت به غیر او و به حسین بن روح سپرده شده است؛ به شایستگی ابن روح برای احراز این مقام تصریح کرده و از برتری او بر خود، در مقام رازداری و حفظ اسرار سخن گفته است. [35]

نقش ابوسهل نوبختی در مقابله با فرقه‌های انحرافی و مدعیان دروغین نیابت

ابوسهل در دوران سخت غیبت صغرا، در زمینه هدایت شیعیان امامی و برخورد با فرقه‌های انحرافی مهدویت و مدعیان دروغین نیابت امام مهدی(عج) نقش عمده‌ای به عهده داشت. وی درکتاب التنبیه، با بیان تفاوت امامیه و واقفیه دراعتقاد به غیبت امام، نادرستی ادعای واقفیه را در اعتقاد به غیبت امام موسی کاظم(ع) و درستی اعتقاد امامیه را در غیبت امام دوازدهم(عج)، به تصویر می‌کشد.[36] همچنن او با نگاشتن دو کتاب با نام‌های «الرد على الواقفة»[37] و«الرد على الطاطرى[38]‌ في الامامة»،[39] به نقد اعتقادات واقفیه می‌پردازد. برخی از محققان معاصر، احتمال داده‌‌اند که کتاب «الرد علی الواقفة» در رد فرقه‌هایی نگاشته شده است که بر امام حسن عسکری(ع) توقف کردند و امامت امام دوازهم(عج) را نپذیرفتند.[40] تلاش ابوسهل در این زمینه به اندازه‌ای بود که لویی ماسینیون (از مخالفان ابوسهل) معتقد است ابوسهل موفق شد موضع شیعه امامی را در مقابل واقفیه و اهل سنت محکم کند.[41] از برجسته‌ترین مؤلفه‌های زندگی ابوسهل، مبارزه وی با حسین بن منصور حلاج است که با روشنگری‌هایش فریب‌کاری‌های حلاج را برملا کرد.[42] حلاج از جمله کسانی بود که به گفته شیخ طوسی، مدتی ادعای بابیت و نیابت امام دوازدهم(عج) را داشت.[43] ابوسهل با حلاج به مخالفت برخاست و چنان‌که گفته است، دوبار حلاج را مورد استهزا قرار داد و کرامات او را به ریشخند گرفت و به‌خوبی توانست حیله‌های حلاج را نقش بر آب کند و با رسوا کردنش، وی را مضحکه مردم گرداند.[44] گفتنی است اصحاب رجال و تراجم، در زمره آثار ابوسهل، از کتابی با نام «الرد على ابی العتاهية في التوحيد في شعره» نام برده‌[45] و برخی از محققان معاصر، علت نگاشتن این کتاب را مقابله با حلاج بیان کرده‌اند. آنان می‌نویسند: «از آن جا که حلاج در انتشار افکارش از اشعار ابوالعتاهیه، شاعر معروف عصر عباسی، بهره می‌گرفت، نوبختی با تالیف ردیه‌ای درباب توحید علیه وی، افکار و عقاید حلاج را نقد کرد.»[46] همچنین برخی از محققان معاصر، بر این باورند که ابوسهل در دستگیری و اعدام حلاج نقش داشته و ماسینیون مدعی است که ابوسهل نوبختی از حلاج نزد خلیفه عباسی شکایت کرده است.[47] اقبال نیز احتمال داده که ابوسهل در قضیه قتل حلاج از محرکان حامد بن عباس، وزیر دربار عباسی بوده است.[48] البته برخی از محققان معاصر، گفتار لویی ماسینیون و اقبال را در مورد اقدام عملی ابوسهل علیه حلاج نپذیرفته و می‌نویسند: «هر چند ابوسهل برای مبارزه با حلاج اقدامات علمی و فرهنگی بزرگی انجام داد؛ مدرکی دال بر نقش وی در ماجرای محکومیت و اعدام حلاج در دست نیست و این گونه احتمالات صرفاً گمانه‌زنی است.»[49]

پانویس

1. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 31 و طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 31
2. ↑ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص 251 و طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 31
3. ↑ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص 251
4. ↑ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ اسلام، ج 23، ص 409
5. ↑ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، ص 8
6. ↑صفدى، خليل بن ايبك، الوافی بالوفیات، ج 9، ص 172
7. ↑طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 272 - 273
8. ↑مفید، محمد بن نعمان، الفصول العشرة فی الغیبة، ص 78 - 79
9. ↑حسینی زاده خضرآباد، سید علی، نوبختیان: ابوسهل و ابومحمد، ص 48
10. ↑ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص 251
11. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 31
12. ↑طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 31
13. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 31
14. ↑ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ اسلام، ج 23، ص 409
15. ↑امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 3، ص 383
16. ↑انصاری، حسن، ابوسهل نوبختی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 581
17. ↑ر.ک نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 31 و طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 31 - 32
18. ↑صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 88 - 94
19. ↑ر.ک مفید، محمد بن نعمان، اوائل المقالات، ص 68 - 70
20. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 31
21. ↑ر.ک حسینیان مقدم، حسین، نقش نوبختیان در پیشبرد افکار شیعه، ص74 و حسینی زاده خضرآباد، سید علی، نوبختیان: ابوسهل و ابومحمد، ص 75
22. ↑سبحانی، محمد تقی، حسینی زاده خضرآباد، سید علی، آراء متکلمان نوبختی در میانه مدرسه کوفه و بغداد، ص 17
23. ↑رک صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 90 - 94
24. ↑طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 272 - 273
25. ↑صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 474 - 475
26. ↑ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص 251
27. ↑ر.ک اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، ص 111و حسینی زاده خضرآباد، سید علی، نوبختیان: ابوسهل و ابومحمد، ص 216 - 217
28. ↑ر.ک طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص369 و همان، ص 371- 372، 369، حسین، جاسم، تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم(عج)، ص 171- 172
29. ↑طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 391
30. ↑طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 371- 372
31. ↑همان، ص 369 - 370
32. ↑رک صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 90 - 93
33. ↑ر.ک حسین، جاسم، تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم(عج)، ص 175 - 181
34. ↑ر.ک صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة ج 1، ص 90 - 93
35. ↑طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 391
36. ↑صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة ج 1، ص 93 - 94
37. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 32
38. ↑علی بن حسن بن محمد طائی جرمی که به دلیل اشتغال به خرید و فروش نوعی لباس که به آن «طاطریه» می‌گفتند به طاطری ملقب شد. ( نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 254 – 255) وی از اصحاب امام کاظم علیه السلام ( 128 – 183 ق) بود (طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص 341). او واقفی و از بزرگان این فرقه بود (نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 255). به گفته شیخ طوسی وی تعصب شدیدی به اعتقادات واقفه داشت و با شیعیان امامیه عناد شدیدی می‌ورزید. او در دفاع از مذهب خود کتاب‌های زیادی تالیف کرد (طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 272). یکی از آنان کتابی است با عنوان «الامامة» (نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 255) که ممکن است ابوسهل کتاب خود را در رد این کتاب طاطری تالیف کرده باشد
39. ↑ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص 251
40. ↑ر.ک ماسینیون، لویی، مصایب حلاج، ص 155و حسینی زاده خضرآباد، سید علی، نوبختیان: ابوسهل و ابومحمد، ص78 - 79
41. ↑ماسینیون، لویی، مصایب حلاج، ص 155
42. ↑حسینی زاده خضرآباد، سید علی، نوبختیان: ابوسهل و ابومحمد، ص 48
43. ↑طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 401
44. ↑ر.ک تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، ج 1، ص 161، طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 401 – 402وقرطبی، عریب بن سعد، صلة تاریخ الطبری، چاپ شده در تاریخ الطبری، ج 11، ص 79 – 88
45. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 32، طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 31
46. ↑حسینیان مقدم، حسین، نقش نوبختیان در پیشبرد افکار شیعه، ص 83
47. ↑ر.ک ماسینیون، لویی، مصایب حلاج، ص 162 - 163
48. ↑اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، ص 100 - 101
49. ↑حسینی زاده خضرآباد، سید علی، نوبختیان: ابوسهل و ابومحمد، ص 61

منابع

1. ابن‌شهرآشوب، محمد بن على، معالم العلماء، المطبعة الحيدرية، نجف اشرف، 1380ق
2. ابن نديم، محمد بن اسحاق‌، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا
3. اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، چاپ: دوم، تهران، کتابخانه طهوری، 1345
4. امين، سید محسن‌، اعيان الشيعة، محقق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‌، 1403 ق
5. انصاری، حسن، ابوسهل نوبختی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ: دوم، تهران، بنیاد دائرة المعارف بزگ اسلامی، 1378
6. تنوخی، ‌ محسن بن علی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاكرة، محقق: عبود الشالجی‌، بیر وت، بی‌نا، 1391ق
7. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ترجمه: سید محمد تقی آیت اللهی،چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر 1386
8. حسینیان مقدم، حسین، نقش نوبختیان در پیشبرد افکار شیعه، فصلنامه تاریخ در آینه پزوهش، سال دوم، شماره 5، بهار 1384
9. حسینی زاده خضرآباد، سید علی، نوبختیان: ابوسهل و ابومحمد، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1393
10. ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ اسلام ووفيات المشاهيروالاعلام، محقق: عمرعبدالسلام تدمرى، چاپ: دوم، بيروت، دارالكتاب العربى، 1413 ق
11. سبحانی، محمد تقی، حسینی زاده خضرآباد، سید علی، آراء متکلمان نوبختی در میانه مدرسه کوفه و بغداد، فصلنامه علمی – پژوهشی نقد و نظر، سال هفدهم، شماره 66، تابستان 1391
12. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، محقق: علی اکبر غفاری، چاپ: دوم، تهران، اسلامیه، 1395ق
13. صفدى، خليل بن ايبك‌، الوافی بالوفیات، محقق: هلموت ربتر، چاپ: دوم، بيروت‌، دار النشر فرانز شتاينر، 1401 ق
14. طوسى، محمد بن حسن‌، رجال، محقق: جواد قيومى اصفهانى، چاپ: سوم، قم، موسسه نشر اسلامی، 1373
15. طوسى، محمد بن حسن‌، الغیبة، محققان: عباد الله تهرانى، على احمد ناصح، قم، دار المعارف الإسلامية، 1411 ق
16. طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و اصولهم، محقق: عبد العزيز طباطبايى، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی‌، 1420ق
17. قرطبی،عریب بن سعد، صلةتاریخ الطبری،تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم، چاپ: دوم،دارالتراث،بیروت، 1387 ق
18. ماسینیون، لویی، مصایب حلاج: عارف شهید قرن چهارم هجری، ترجمه: سید ضیاء الدین دهشیری، تهران، جامی، 1382
19. مفید، محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ق
20. مفید، محمد بن نعمان، الفصول العشرة فی الغیبة، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ق
21. نجاشى، احمد بن على، رجال، محقق: موسى‌ شبيرى زنجانى، چاپ: ششم، قم، موسسه نشر اسلامی، 1365