حکیمه(س)

«حکیمه»(س) دختر امام جواد(ع) از زنان با فضلیت خاندان اهل بیت(علیهم السلام) است که چهار امام معصوم را درک کرده ومورد اعتماد ائمه هم‌عصر خود بوده است. وی تربیت و آموزش نرجس، مادر امام دوازدهم(عج) بر عهده داشته است. او شاهد ولادت امام مهدی(عج) نیز بوده و نرجس را در امر ولادت فرزندش (مهدی) یاری داده است. در دوران غیبت صغرا وی با شناساندن فرزند امام حسن عسکری(ع) و جانشین وی به شیعیان مورد اعتماد، نقش بسزایی در مصون ماندن آنان از انحراف داشته است. او در این بازه زمانی، امام دوازدهم(عج) را ملاقات کرده و رابط مردم با امام(عج) بوده است. می توان گفت وی در کنار مادر امام حسن عسکری(ع) ، به مقابله با جریان ادعای امامت جعفر برخاسته است.

زیست نامه

منابع امامیه در بیان فرزندان امام جواد(ع) نام یکی از دختران آن حضرت را «حکیمه» ذکر کرده‌اند.[1] گفتنی است شیخ مفید در بیان نام فرزندان امام جواد(ع) ، فقط فاطمه و امامه را از دختران امام ذکر می‌کند، بدون آن‌که نامی از حکیمه(س) ببرد.[2] این که ایشان نام آن بانو را یاد نکرده، موجب تعجب برخی از عالمان امامی شده است.[3] ناگفته نماند شیخ مفید نیز مانند کلینی، روایتی را درباره امام دوازدهم(عج) از حکیمه(س) نقل و در آن جا تصریح می‌کند که وی فرزند امام جواد و عمه امام حسن عسکری(ع) است.[4] گفتنی است امام هادی(ع) وی را مبارکه خطاب کرده[5] که به نظر می‌رسد هدف امام از این خطاب تکریم او است. از تاریخ و محل ودلات وی اطلاعی در دست نیست؛ اما با توجه به ولادت امام هادی(ع) ، برادر بزرگ او در ذی الحجه سال 212 ق[6]، و شهادت امام جواد(ع) پدر بزرگوار وی در ذی العقده سال 220 ق[7] می‌توان تاریخ ولادت او را در دهه دوم قرن سوم قمری یعنی مابین سال‌های 213 – 220 ق دانست.[8] درباره مکان تولد وی نیز با توجه به سکونت امام جواد(ع) تا سال 220 ق در شهر مدینه[9] می‌توان احتمال داد که حکیمه در همان شهر متولد شده است. گزارش‌های که در ارتباط با وی در منابع امامیه ذکر شده، حاکی از زندگانی وی در شهر سامرا است.[10] از این رو می‌توان احتمال داد که وی در سال 243 یا 244 ق همراه امام هادی(ع) به این شهر آمده باشد.[11] منابع متقدم به سال وفات وی اشاره‌ای نکرده‌اند. از این رو، سید محسن امین در اعیان الشیعه نسبت به تاریخ وفات اظهار بی‌اطلاعی کرده است.[12] با وجود این، در برخی منابع متاخر وفات ایشان سال 274 ق ذکر شده است.[13] علامه مجلسی مرقد ایشان را در سامرا در ضریح مطهر عسکریین(ع) دانسته است. وی در این خصوص می‌نویسد: همانا در این بقعه شریف قبری است منسوب به حکیمه، بنت ابوجعفر جواد(ع) و نمی‌دانم چرا عالمان و دانشمندان، برای این بانو زیارتی نیاورده‌اند؛ در حالی که وی دارای فضل و جلالت بوده است. علامه مجلسی پس از بیان فضایل وی می‌نویسد: بنابراین، سزاوار است با الفاظی که مناسب جایگاه و فضایل او است، وی را زیارت کرد.[14] گرچه شرح حال نگاران متقدم از حکیمه(س) در آثار خود نامی ذکر نکرده‌اند؛ عالمان امامی متاخر او را به فضل و جلالت ستوده‌اند. علامه مجلسی از وی با تعابیری چون «نجیبه کریمه»، «عالمه فاضله» و «نقیه رضیه» یاد کرده است.[14] محلاتی در ریاحین الشریعه، بعد از شرح حال او می‌نویسد: و از آنچه‌ مذكور شد، عظمت و جلالت و شرافت و فضيلت و حيا و عفت اين بانوى مكرمه ممتاز و از وصف بى‌نياز است. كسى كه واسطه بين امام و رعيت بوده باشد، خدمت چهار امام را درک كرده و در ميان دختران حضرت جواد(ع) به وفور علم و فضل ممتاز گشته است. [15]

نقش حکیمه(س) در دوران امام هادی و امام حسن عسکری(ع)

گزارش هایی که در مورد حکیمه(س) در دوران امام هادی(ع) نقل شده است؛ گویای آن است که وی مسئولیت تعلیم و تربیت نرجس، مادر امام دوازدهم را برعهده داشته است. طبق روایت شیخ صدوق پس از آمدن نرجس به سامرا، امام هادی(ع) ، حکیمه را نزد خود فراخواند و با اشاره به نرجس، به حکیمه می‌گوید: این همان بانویی است که درباره‌اش با تو سخن گفتم، امام در ادامه می‌گوید: ای دختر رسول خدا(ص) ! وی را به منزل ببر، واجبات و سنن را به او بیاموز. او همسرابومحمد و مادر قائم(عج) است.[16] گفتنی است طبق برخی از گزارش های تاریخی، حکیمه(س) ، مادر امام مهدی(عج) را نرجس نامیده است.[17] نکته در خور توجه این است که نرجس(س) با توجه به آموزش‌های حکیمه(س) و مجالست با ایشان، به درجات والای علمی و دینی می‌رسد؛[18] به گونه‌ای که نه تنها نزدیک‌ترین و محبوب‌ترین کنیز نزد حکیمه(س) می‌گردد،[19] بلکه طبق نوشته برخی از منابع در دوران غیبت صغرا، نرجس ملجا و پناهگاه شیعیان نیز بوده است.[20] همچنین حکیمه(س) ، اسباب پیوند امام حسن عسکری(ع) با نرجس(س) را فراهم کرده است. او می‌گوید: امام هادی(ع) از من خواست که نرجس(س) را نزد امام عسکری(ع) بفرستم. سپس به من فرمود: «ای مبارکه! خدای تبارک و تعالی دوست دارد که تو در اجر این کار شریک باشی و از خیر و برکت آن نصیبی به تو برسد.» در ادامه، حکیمه(س) می‌گوید: به خانه برگشتم و نرجس(س) را زینت کرده و او را به ابومحمد(ص) هدیه کردم. آن‌ها چند روز پیش من بودند و سپس نزد پدر گرامی اش (امام هادی(ع) ) رفتند.[21] در دوران امامت امام حسن عسکری(ع) ، حکیمه به منزل امام رفت و آمد داشته و در شب ولادت امام مهدی(عج) ، به در خواست امام حسن عسکری(ع) در خانه امام(عج) حضور داشته است و شاهد ولادت امام دوازدهم بوده و نرجس را در این امر یاری داده است.[22]

نقش حکیمه(س) در دوران غیبت صغری

در دوران غیبت صغرا، دستگاه حاکمه عباسی در پی اطلاع از جانشین امام عسکری(ع) بودند و اقداماتی را در این زمینه انجام دادند. در این وضعیت، بزرگان امامی، غیر از استفاده از پوشش تقیه چاره‌ای نداشتند.[23] آن ها می‌بایست به هر طریقی وجود فرزند امام عسكری(ع) را از عباسيان پنهان دارند و آنان را بر اين باور، كه امام يازدهم بدون داشتن فرزندى از دنيا رفته است، نگاه دارند. از سوی دیگر، عدم اطلاع شیعیان از ولادت فرزند امام عسکری(ع) سبب تحیر شیعیان می‌شد و انحراف آنان را درپی داشت.[24] از این رو، حکیمه(س) همسو با نهاد وکالت، شیعیان مورد اعتماد را از تولد فرزند امام حسن عسکری(ع) آگاه می‌کرد.[25] شاید بتوان گفت، وی با تصریح به امامت حضرت مهدی(عج) و بیان این نکته که خدای تعالی، بعد از امام حسن و امام حسین(ع) ، امامت را در دو برادر قرار نداده‌ است؛[26] به مقابله با ادعای دروغین امامت جعفر کذاب پرداخته است. بنابر برخی از روایات، وی در دوران غیبت صغرا، امام دوازدهم را ملاقات کرده و رابط مردم با امام بوده است. حکیمه(س) خطاب به محمد بن عبدالله طهوری می‌گوید: پس از درگذشت امام عسکری(ع) ، به خدا سوگند كه من هر صبح و شام او را مى‌بينم و از هرچه شما می‌پرسید، به من خبر می‌دهد و من به شما خبر می‌دهم. به خدا گاهی می‌خواهم چیزی از او بپرسم، او نپرسیده به من می‌گوید؛ امری پیش می‌آید و پرسش نکرده همان ساعت جوابش را می‌دهد. شب گذشته از آمدن تو، به من خبر داد و دستور داد تو را به حق آگاه کنم. محمد بن عبدالله طهوری در ادامه می‌گوید: به خدا حکیمه از چیزهایی به من خبر داد که جز خدا کسی آن ها را نمی‌داست.[27] گفتنی است علامه مجلسی، حکیمه(س) را از سفرا و ابواب امام مهدی(عج) دانسته[28] و محلاتی در ریاحین الشریعة در مورد وی می‌نویسد: او بعد از امام حسن عسکری(ع) منصب سفارت داشته، عرايض مردم را به آن حضرت مى‌رسانيد و توقيعات شريفه را از ناحيه مقدسه می ‌گرفت و به صاحبانش تحویل می‌داد.[29] او همچنین شیعیان را به رجوع به مادر امام حسن عسکری(ع) -وصی آن حضرت در دوران غیبت- راهنمایی می‌کرد. در جریان ملاقات بین وی و یکی از شیعیان در سال 262 ق، حکیمه(س) در پاسخ به این سوال که شیعه در دوران پنهان زیستی امام دوازدهم(عج) به چه کسی مراجعه کند؛ گفت: به جده، مادر امام حسن عسکری(ع) . وی در ادامه جریان وصایت مادر امام عسکری(ع) را مشابه وصایت حضرت زینب(س) از امام حسین(ع) - به منظور حفظ جان امام- دانسته است.[30] نکته در خور توجه آن است که حکیمه(س) با آن‌که خود شاهد ولادت امام دوازدهم بوده و بارها امام را دیده است؛ در روایت مذکور در پاسخ به این سوال که آیا فرزند امام حسن عسکری(ع) را دیده یا خبر او را شنیده است؛ می‌گوید: خبر او را شنیده است.[30] برخی از محققان معاصردر چرایی این گونه پاسخ، علت آن را ترس از شنونده و تقیه ذکر کرده‌اند.[31] حکیمه(س) با نهاد وکالت در ارتباط بوده و طبق روایت شیخ صدوق، محمد بن عثمان (نایب دوم) گزارشی از وی در باب تولد امام دوازدهم(عج) شنیده است.[32]

پانویس

1. ↑ر.ک: محمد بن جریر طبری، ، دلائل الامامة، ص 397، طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، ص 102 و ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب (علیهم السلام)، ج 4، ص 380
2. ↑محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 295
3. ↑محمد مهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال سید بحرالعلوم (الفوائد الرجالیة)، ج 2، ص 317
4. ↑محمد بن یعقوب کلینی ، االکافی، ج 1، ص 331، محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 351
5. ↑محمد بن علی بن بابویه صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 427
6. ↑محمد بن محمد مفید، الارشاد، ج 2، ص 297
7. ↑محمد بن محمد مفید ، الارشاد، ج 2، ص 273
8. ↑رک سید مهدی حسینی عربی، حکیمه خاتون شاهد ولادت، ص 82، شاکری، صدیقه، زندگانی حکیمه خاتون، ص 141
9. ↑محمد بن محمد مفید،، الارشاد، ج 2، ص 295
10. ↑محمد بن علی بن بابویه صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 418
11. ↑ر.ک محمد بن محمد مفید ، الارشاد، ج 2، ص 310 - 312
12. ↑سید محسن امین، ، اعیان الشیعة، ج 6، ص 217
13. ↑ذبيح الله محلاتى، رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، ج 4، ص 150
14. الفبمحمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 99، ص 79
15. ↑ذبيح الله محلاتى ، رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، ج 4، ص 157 - 158
16. ↑محمد بن علی بن بابویه صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 423
17. ↑محمد بن احمد ابن ابى الثلج بغدادى ، تاريخ أهل البيت علیهم السلام، ص 125
18. ↑محمد بن جریر، طبری، دلائل الامامة، ص 499
19. ↑حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص 355
20. ↑همان، ص 372 – 373، ر.ک شهبازیان محمد، صفری فروشانی، نعمت الله، واکاوی در هویت و زندگی مادر امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف، ص 123
21. ↑ر.ک محمد بن علی بن بابویه صدوق ، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 426 - 427
22. ↑ر. ک همان، ج 2، ص 424 - 430
23. ↑ر.ک مجید، احمدی کچایی وحمیدی نژاد، مهدی، بررسی فضای تقیه در دوره غیبت صغری و نشانه‌‌های آن بر عملکرد امامیه، ص 114 - 116
24. ↑ر.ک جاسم حسین، تاریخ سیاسی تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج) ، ص 139 - 140
25. ↑ر.ک حسین بن حمدان خصیبی ، الهدایة الکبری، ص 355 – 357، صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص 424 – 430، طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 238 - 240
26. ↑محمد بن علی بن بابویه صدوق ، کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص 426
27. ↑همان، ج 2، ص 429 - 430
28. ↑محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 99، ص 79
29. ↑ذبيح الله محلاتى، رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، ج 4، ص 158
30. الفبمحمد بن علی بن بابویه صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 501، همان، ج 2، ص 507
31. ↑ابراهیم امینی، دادگستر جهان، ص 115
32. ↑محمد بن علی بن بابویه ، صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 433

منابع

1. ابن ابى الثلج بغدادى، محمد بن احمد، تاريخ اهل البيت علیهم السلام، محقق: محمد رضا جلالى حسينى، قم‌، آل البيت عليهم السلام‌، 1410 ق
2. ابن شهر آشوب، محمد بن على‌، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، قم، علامه، 1379 ق
3. احمدی کچایی، مجید؛ حمیدی نژاد، مهدی، بررسی فضای تقیه در دوره غیبت صغری و نشانه‌‌های آن بر عملکرد امامیه، فصلنامه انتظار موعود، سال چهاردهم، شماره 47، ص 111 – 126، زمستان 1393
4. امين، سید محسن‌، اعيان الشيعة، محقق: سید حسن امین، بيروت، دار التعارف للمطبوعات‌، 1403 ق
5. امينى، ابراهيم، دادگستر جهان‌، چاپ: بیست و یکم، قم، شفق، 1380
6. بحرالعلوم، محمدمهدى بن مرتضى‌، رجال السيد بحر العلوم (الفوائد الرجالية)، محققان: حسین بحرالعلوم، محمد صادق بحرالعلوم، تهران، مكتبة الصادق(ع) ، 1363
7. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج) ، ترجمه: سید محمد تقی آیت اللهی، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر، 1386
8. حسینی عربی، سید مهدی، حکیمه خاتون شاهد ولادت، فصلنامه مشرق موعود، سال اول ، شماره اول، ص 81 – 90، بهار 1386
9. خصيبى، حسين بن حمدان‌، الهداية الكبرى‌، البلاغ‌، بیروت، 1419 ق
10. شاکری، صدیقه، زندگانی حکیمه خاتون، فصلنامه انتظار موعود، سال هفتم، شماره 22، ص 135- 158، پاییز 1386
11. شهبازیان محمد، صفری فروشانی، نعمت الله، واکاوی در هویت و زندگی مادر امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف، فصلنامه انتظار موعود، سال دوازدهم، شماره 37، ص 113 – 128 ، بهار و تابستان 1391
12. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، محقق: على اكبر غفارى، چاپ: دوم‌، تهران‌، اسلامیه، 1395 ق
13. طبرسى، فضل بن حسن‌، تاج المواليد، بیروت، دارالقاری، 1422 ق
14. طبرى، محمد بن جرير، دلائل الامامة، قم، بعثت، 1413 ق
15. طوسى، محمد بن الحسن، الغیبة، ‌محققان: عباد الله تهرانى، على احمد ناصح، قم‌، دار المعارف الاسلامية، 1411 ق
16. كلينى، محمد بن يعقوب، الکافی، ‌ محققان: على اكبر غفارى و محمد آخوندى، چاپ: چهارم، تهران‌، دار الكتب الاسلامية، 1407 ق
17. مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ: دوم‌، بیروت، دار احياء التراث العربي‌، 1403 ق
18. محلاتى، ذبيح الله، ‌رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، ‌تهران‌، دار الکتب الاسلامیة، بی‌تا
19. مفيد، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، محقق: مؤسسة آل البيت علیهم السلام، قم، كنگره شيخ مفيد، 1413 ق