منتخب الاثر

یکی از برجسته‌ترین منابع روایی معاصر که حدود هفتاد سال نقش ویژه‌ای در مباحث مهدویت و مهدویت‌نگاری داشته، کتاب گران‌سنگ منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر(عج) نوشتۀ آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی(ره) است. این نوشته افزون بر اینکه کتابی اطمینان‌بخش برای نقل روایات مهدویت می‌باشد، منبعی ارزشمند برای برخی از تحلیل‌ها و بحث‌های روایی مهدویت و مهدویت‌نگاری‌های پس از خود به شمار می‌آید. نگارندۀ اثر با توانمندی علمی بالا و با روشی مناسب به گزینش روایات از منابع فریقین مبادرت کرده و آن را به سبکی قابل استفاده برای همگان به‌ویژه اندیشوران سامان داده است.

روش‌شناسی نگارش کتاب

در این کتاب نویسنده به قصد گردآوری روایات مربوط به امام عصر(عج)، روایات پرشماری دربارۀ بشارت پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت طاهرین(علیهم السلام) به آمدن منجی آخر الزمان که از نسل پیامبر اسلام(ص) است را با دقت گزینش و گردآوری کرده که نتیجۀ این تلاش و کوشش و اشراف گسترده بر منابع روایی شیعی و سنی، دستاوردی ارزنده برای مهدوی‌پژوهی در پی داشته است.

اگرچه ایشان در میان نقل روایات دیدگاه یا سخنی از خود نیاورده، اما به مناسبت شماری از روایات، در پانوشت و پایان هر باب تحلیل‌های ارزشمندی را ارائه کرده است.

روش نگارنده در نقل احادیث این‌گونه است که پس از گزینش روایت از منابع فریقین بر پایۀ مبانی اعتبارسنجی خود، هر روایت را به‌گونه‌ای کامل با ذکر سلسله اسناد و ذکر منبع در سرآغاز روایت آورده است. روایات هر باب، هرکدام جداگانه شماره‌گذاری شده که می‌توان به آسانی همۀ روایات کتاب را شمارش کرد.

گزینش زیرکانۀ روایات از منابع فریقین در بیشتر مباحث بنیادین مهدویت و نیز فراوانی نقل روایات در این کتاب‌ها، نکتۀ برجستۀ این اثر روایی است که به روشنی در گستردگی روایات در هر باب می‌توان آن را کشف کرد.

از دیگر برجستگی‌های این کتاب که آن را بر دیگر مهدویت‌نگاری‌ها ممتاز ساخته این است که نویسنده هنگام نقل هر حدیث فرازهای گوناگون آن ‌را بررسی كرده؛ سپس یكی از آنها را كه گویاتر، رساتر و برجسته‌تر دانسته برگزیده و متن حدیث را به ‌طور کامل در بابی كه پیوند بیشتری با محتوای آن فراز حدیث دارد نگاشته است و سند، متن و منبع آن‌ را در آنجا یاد كرده است؛ آن‌گاه فرازهای دیگر هر حدیث را با باب‌های صدگانۀ كتاب منظور كرده و در پایان هر بابی یادآور شده که در فلان فصل و در فلان باب نیز بر این موضوع دلالت می‌كند. این شیوه سبب شده کتاب از آسیب‌ تقطیع حدیث در امان بماند و صفحه‌های كتاب نیز افزایش نیابد.

محتوا‌شناسی داده‌های روایی کتاب

در کتاب‌شناسی بیشتر به آخرین نسخۀ ویرایش شده استناد می‌شود، اما از آنجایی‌که هر چاپ این کتاب ویژگی‌های خاص خود را دارد، مناسب است تا به هر سه چاپ این کتاب به صورت گذرا اشاره شود.

با توجه به اینکه کتاب نخست در یک جلد، سپس در سه جلد و سرانجام با ترجمۀ فارسی و افزودن برخی مطالب در شش جلد منتشر شده، هر سه چاپ کتاب محتواشناسی می‌شود:

یک‌جلدی

این چاپ از کتاب که شمار روایات آن حدود 830 حدیث است، در 10 فصل، 100 باب و 661 صفحه سامان یافته است که هر فصل از آن ممکن است دارای چندین باب در موضوعات گوناگون باشد.

فصل نخست این اثر دربردارندۀ 8 باب و 243 حدیث است و به 663 فراز از فرازهای دیگر احادیث ارجاع داده است كه به روشنی شمار پیشوایان معصوم(ع)
را دوازده نفر بیان و تصریح کرده است امامان معصوم(ع) به شمار نقبای
بنی‌اسرائیل دوازده تن بودند كه نخستین آنان امیرمؤمنان(ع) و پایان‌بخش آنها حضرت مهدی(عج) است.

فصل دوم در 49 باب و نقل 252 حدیث و ارجاع به 4076 فراز از فرازهای یادشده در دیگر فصل‌ها، به مباحثی چون نوید به قیام آخرین مصلح غیبی از اهل‌بیت پیامبر اكرم(ص)، ذریۀ فاطمه زهرا’، نسل امیرمؤمنان(ع)، فرزندان امام حسین(ع) و فرزند امام عسکری(ع) پرداخته است.

فصل سوم کتاب در 3 باب و با نقل 34 حدیث تنظیم شده و به 108 حدیث از باب‌های دیگر ارجاع شده است. در باب نخست این فصل دربارۀ چگونگی ولادت امام زمان(عج)، زمان آن و ویژگی‌های مادر آن حضرت روایت‌هایی نقل شده است؛ در باب دوم به کرامت‌های امام(عج) در زمان پدرشان اشاره ‌شده است؛ باب سوم نیز به معرفی كسانی كه آن حضرت را در زمان پدر بزرگوارشان دیده‌اند اختصاص یافته است.

فصل چهارم نیز در 3 باب سامان یافته که در آن 53 حدیث نقل و به 21 حدیث دیگر ارجاع شده است. حدیث‌های این ابواب دربارۀ غیبت صغرا، کرامت‌های آن حضرت در دوران غیبت صغرا، زندگانی نائبان خاص و دیداركنندگان آن حضرت در این دوران می‌باشد.

فصل پنجم دارای 2 باب است که در آن دو 16 حدیث نقل و به 9 حدیث دیگر ارجاع شده است. مضمون این حدیث‌ها بیشتر دربارۀ کرامت‌های آن حضرت در غیبت کبرا و نیز معرفی كسانی كه در این دوره با امام(عج) دیدار كرده‌اند می‌باشد.

فصل ششم در 11 باب با نقل 128 حدیث تدوین شده و به 92 حدیث دیگر ارجاع شده است. در مجموع محتوای این 11 باب در موضوعاتی چون چگونگی ظهور، نشانه‌ها و فتنه‌های پیش از ظهور و به ‌طور ویژه خروج سفیانی، خروج دجّال، سال و مکان ظهور و چگونگی بیعت مردم با امام(عج) سامان یافته است.

فصل هفتم 37 حدیث را در 12 باب تنظیم کرده و به 209 حدیث ارجاع داده است و به موضوعاتی مانند پیروزی‌ها، آشکارشدن گنج‌های زیرزمین، فرود آمدن حضرت عیسی(ع)، كشتن دجّال، پیكار با سفیانی، تكامل عقل‌ها، آبادانی جهان و پر‌شدن زمین با عدل و داد پرداخته است.

فصل هشتم با نقل 9 حدیث در 2 باب همراه با 10 ارجاع به حدیث‌های دیگر
شکل گرفته است. مباحث این فصل به ‌طور عمده در بیان ویژگی‌ها و برجستگی‌های یاران خاص حضرت مهدی(عج) است که ذیل دو عنوان برتری‌های یاران و سپس توانایی و شجاعت یاران امام(عج) نگارش یافته است.

فصل نهم در 3 باب تنظیم شده و به 22 حدیث دیگر ارجاع داده است. مباحث این فصل به بازۀ زمانی حکومت، چگونگی زندگی شخصی و عملكرد امام(عج)، روش سیره، خوراک، پوشاک و شیوۀ زندگی آن حضرت و نیز برنامۀ حكومتی حضرت(عج) اشاره کرده است.

و سرانجام در فصل دهم با نقل 51 روایت در 7 باب و ارجاع به 77 حدیث به انتظار فرج، وظایف شیعیان در دوران غیبت، فضیلت درک محضر امام(عج)، فضیلت پیروی و باورمندی به امام در دوران غیبت، حرام‌بودن انکار آن حضرت و شماری از دعاهای صادرشده از ناحیۀ مقدسه اشاره شده است.

لازم به ذکر می‌باشد که نویسنده در مقدمه و پاورقی‌ها، مطالب ارزشمند فراوانی نگاشته است؛ مانند:

نهادینه‌سازی باورداشت مهدویت شخصی: از تحلیل‌های بنیادین در مقولۀ مهدویت اثبات مهدویت شخصیه و نفی ادعای مهدویت نوعیه است که آیت‌الله صافی(ره) به مناست‌های گوناگون بدان پرداخته است؛ مانند بحث اثبات عدم انطباق احادیث خلفای دوازده‌گانه جز بر پیشوایان معصوم(ع) [1]«اعلم ان هذه الاحادیث لاتنطبق الا علی مذهب الشیعه الامامیه» البته این نهادینه‌سازی افزون بر نقل روایات و تحلیل مناسب با پاسخ به دیدگاه‌های معارض تقویت و تکمیل شده است که در ادامه خواهد آمد.

بهره‌مندی از اعترافات اهل سنت در اثبات مهدی موعود(عج): افزون بر نقل شمار قابل توجهی از روایات اهل سنت در برخی تحلیل‌ها، گزارش‌های قابل توجهی از اهتمام آنها به مهدویت آورده و تحلیل شده است؛ مانند اثبات تواتر احادیث مهدویت به نقل از بزرگان اهل سنت‌ همچون ابن ابی الحدید، ابوالحسین آبری، شوكانی، ابن حجر، ابن صبان، زینی دحلان، سویدی، شبلنجی، برزنجی، گنجی شافعی و ... [2]

یا نقل نام‌های بسیاری از بزرگان اهل سنت كه احادیث حضرت مهدی(عج) را در كتاب‌های حدیث آورده‌اند [3]و سرانجام نقل اعترافات 65 نفر از بزرگان اهل سنت بر وجود حضرت بقیة الله(عج) و اینكه او فرزند بلافصل امام حسن عسكری(ع) است[4]

پاسخ به شبهات و پرسش‌های اساسی در آموزۀ مهدویت: در کنار نقل روایات که بیشتر جنبۀ اثباتی در مباحث مهدویت دارد، پاسخ به شبهات امری بایسته می‌نماید. این مهم به مناسبت نقل برخی روایات مورد توجه قرار گرفته است؛ مانند:

1. رد مهدویت نوعی و اثبات مهدویت شخصی [5]
2. نقد و ردّ دیدگاه كج‌اندیشانی چون ابن خلدون و احمد امین مصری[6]
3. رازهای غیبت[7]
4. راز همانندی آن حضرت در عصر غیبت به خورشید پشت ابر[8]
5. ردّ استبعاد طول عمر«اعلم انه استبعد طول عمره بعض من العامه حتی عاب الشیعه علی قولهم ببقائه(عج) و قال: »[9]
6. رازهای پنهان‌بودن ولادت «السر فی خفاء ولادته هو ان بنی العباس لما علموا من الاخبار المرویه عن النبی والائمه من اهل البیت(علیهم السلام) »)؛[10]
7. تحلیلی دربارۀ نیابت خاص و نیابت عام؛[11]
8. نقد و ردّ نسبت افسانۀ سرداب به شیعیان؛ [12]

نکتۀ دیگر اینکه توزیع فراوانی نقل روایات از منابع منتخب الأثر یک جلدی گوناگون است.

با توجه به عناوین یادشده و شمار نقل روایات ذیل هر عنوان به نظر می‌رسد مؤلف اهتمام ویژه‌ای به نقل روایاتی داشته که به نوعی ناظر بر پاسخ‌گویی برخی پرسش‌های بنیادین و نیز شبهات مطرح در مباحث مهدویت است؛ از جملۀ این عنوان‌ها رد مهدویت نوعیه، رد بعیددانستن طول عمر، رد افسانه سرداب و مانند آن می‌باشد.

از حدود 168 منبع، در 150 منبع کمتر از 10 روایت نقل شده است که در اینجا به ده منبع با بالاترین شمار استفاده اشاره می‌شود: 1. کفایة الاثر با 132 روایت (حدود یک ششم کل روایات کتاب)؛ 2. کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق با 111 روایت (حدود یک هشتم روایات کتاب)؛ 3. کتاب الغیبة شیخ طوسی با 71 روایت؛ 4. ینابیع الموده قندوزی با 61 روایت؛ 5. الغیبة نعمانی با 52 روایت؛ 6. بحار الانوار مجلسی با 37 روایت؛ 7. دلائل الامامه طبری با 24 روایت؛ 8. الملاحم والفتن با 18 روایت؛ 9. البرهان با 17 روایت؛ الارشاد شیخ مفید با 16 روایت؛ 10. الکافی کلینی با 12 روایت.

دورۀ سه‌جلدی

این چاپ که با برخی افزوده‌ها نسبت به چاپ یک‌جلدی پیشین سامان یافت، نخستین بار در سال 1380 منتشر شد و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. در این دورۀ سه جلدی، نویسنده پس از مقدمه‌ای ‌کوتاه بحث را با عنوان «أحادیث الخلفاء الاثنى عشر» آغاز کرده و مطالب کوتاهی را برای ورود به باب نخست کتاب آورده است؛ بابی که با عنوان «الأحادیث الناصّة على الخلفاء الاثنى عشر بالعدد و بأنّهم عدّة نقباء بنی إسرائیل و حواری عیسى‌» نگاشته است. این باب 84 صفحه را به خود اختصاص داده و 148 روایت را در بر دارد. بخش قابل توجهی از روایات این باب از منابع روایی اهل سنت مانند مسند الطیالسی (2 روایت)‌، الفتن (2 روایت)‌، مسند أحمد (14 روایت)، صحیح البخاری‌، صحیح مسلم (6 روایت)‌، سنن أبی داود، سنن الترمذی‌، المعجم الكبیر (17 روایت)، المعجم الأوسط، الملاحم لابن المنادی‌، المستدرك على الصحیحین‌، نهایة البدایة و النهایة (2 روایت)، المستدرك على الصحیحین‌، تیسیر الوصول‌، ینابیع المودة، تاریخ الخلفاء، الجمع بین الصحیحین‌، فردوس الأخبار، كنز العمّال، الملاحم ابن منادی‌، الغیبة نعمانی (5 روایت)‌، كفایة الأثر خزاز قمی (42 روایت)، كمال الدین و تمام النعمه (12 روایت)‌، مقتضب الأثر (4 روایت)، الابانة، المناقب (7 روایت)، شرح غایة الأحكام‌، الکافی (5 روایت)، المناقب، فرائد السمطین، دلائل الامامة، إثبات الرجعة، الغیبة شیخ طوسی (2 روایت)‌، الخصال (2 روایت)‌، إعلام الورى‌، الردّ على الزیدیة (2 روایت)، عیون أخبار الرضا(ع)، الطرائف‌، بصائر الدرجات‌، من لا یحضره الفقیه‌، الهدایة، الإقبال‌، الكافی فی الفقه‌ و تقریب المعارف (1 روایت) نقل شده است.

در این باب از کتاب‌های کفایة الاثر خزاز قمی با 42 حدیث، معجم الکبیر طبرانی با 17 روایت، مسند احمد با 14 روایت و کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق با 12 حدیث به ترتیب بیشترین شمار روایات نقل شده است.

نویسنده در پایان این باب تحلیل مفصلی دربارۀ روایات و موضوع آن‌ها ارائه کرده است و در ادامۀ این بحث با عنوان «الباب الثانی الأحادیث الناصّة على الاثنی عشر و المفسّرة للأحادیث المخرّجة فی الباب الأول‌» مباحث تکمیلی را مطرح و 162 روایت دیگر را از منابع شیعه و اهل سنت مانند ینابیع المودة قندوزی (4 روایت)، مقتضب الأثر جوهری (7 روایت)، الإرشاد شیخ مفید، كتاب سلیم بن قیس هلالی ‌(4 روایت)، فرائد السمطین‌ حموینی (6 روایت)، كمال الدین ‌شیخ صدوق (16 روایت)، الأمالی شیخ صدوق ‌(3 روایت)، مائة منقبة ابن شاذان القمي (3 روایت)، الاختصاص‌ شیخ مفید، الغیبة نعمانی ‌(2 روایت)، شرح غایة الأحكام‌ الازهری، روض الجنان فی تفسیر القرآن‌ ابوالفتح رازی، المناقب ابن شهر آشوب (5 روایت)، کفایة الاثر خزاز قمی (60 روایت)، الأمالی شیخ مفید، المسائل الجارودیة شیخ مفید، إثبات الهداة شیخ حر عاملی، الکافی کلینی (4 روایت)، مقتل الحسین خوارزمی‌، الاختصاص شیخ مفید‌، الغیبة فضل بن شاذان‌، كشف الیقین‌، النكت الاعتقادیة، الفضائل‌، الغیبة شیخ طوسی (‌ 2 روایت)، الخصال‌ شیخ صدوق، دلائل الإمامة طبری، تأویل الآیات الظاهرة، من لا یحضره الفقیه‌، عیون أخبار الرضا (2 روایت)، كتاب الفضل بن شاذان‌ (4 روایت)، مصباح المتهجّد شیخ طوسی (7 روایت)، مهج الدعوات‌، جمال الاسبوع‌، الاقبال‌ و الصراط المستقیم‌ نقل کرده است.

در این باب بیشترین شمار روایات از کتاب‌های کفایة الاثر با 60 روایت و کمال الدین و تمام النعمه با 16 روایت است؛ ضمن اینکه تمام منابع در این باب، غیر از دو کتاب، همه از منابع شیعی است.

نویسنده پس از این باب با عنوان «ملحق الباب الثانی من هم الخلفاء الاثنا عشر» دراین‌باره که این دوازده نفر چه کسانی می‌باشند تحلیل‌هایی را ارائه کرده است.

وی نخست در این بخش با عنوان «المقام الأوّل فی بیان أمور تستفاد من هذه الأحادیث‌» به توضیحاتی پرداخته است و با بهره‌گیری از برخی منابع لغت واژگانی چون «الخلیفة» و «الإمام» و «الولی»‌ را بررسی کرده است؛ سپس در مقام دوم با عنوان «المقام الثاني في تعیین من تنطبق علیه الأحادیث و معرفة هؤلاء الاثنی عشر بأشخاصهم‌» به بحث مفصلی درباره تطبیق ائمه اثنا عشر بر امامان شیعه پرداخته است [13]و در ادامه به سخنانی اشاره کرده که این شمار را بر کسان دیگری منطبق کرده‌اند[14]: نخست کسانی که این شمار را بر خلفای بنی‌امیه منطبق کرده‌اند (أحدها: [أنّ قوله «اثنا عشر» إشارة إلى من بعد الصحابة من خلفاء بنی امیة])[15]؛ دیگر کسانی که این شمار را مربوط به دوازده نفری دانسته‌اند که پس از مهدی خواهند آمد (ثانیها: أنّه بعد وفاة المهدی علیه السلام یملك اثنا عشر) [16]؛ سوم کسانی که مردم بر آنها اتفاق‌نظر پیدا کنند (ثالثها: [هذا فیمن اجتمع علیه الناس‌]) [17]؛ چهارم دوازده نفری که تا قیامت خواهند آمد، اگرچه به هم پیوسته نباشند (الرابع: [هم الخلفاء إلى یوم القیامة و إن لم تتوال أیامهم‌] [18]؛ پنجم دوازده نفر در یک زمان واحد ([الخامس وجود هذا العدد فی زمان واحد] [19]؛ ششم دوازده نفری که در امت پراکنده هستند و تا قیامت خواهند آمد ([السادس: أَنّهم یكونون مفرّقین فی الأمّة لا تقوم الساعة حتى یوجدوا] [20]و هفتم دوازده نفری که در خلفا، بنی‌امیه و بنی‌عباس بروز کرده‌اند ([السابع: هم المتفرقون فى الخلفاء الراشدین و بنی امیة بنی‌العباس و...] [21]

پس از این بحث که به صورت مفصل آمده جلد نخست با عنوان «تنبیه مهم‌» به پایان می‌رسد. در این تنبیه به نقش کتاب و آثار و برکات آن اشاره شده است.

اما جلد دوم با باب سوم با عنوان «الباب الثالث فیما یدلّ على ظهور المهدی(عج) و أسمائه و أوصافه و خصائصه و شمائله و البشارة به» شروع شده که مؤلف آن را در 51 فصل سامان داده است[22]

در این باب 473 حدیث نقل شده است که سبب شده تا این باب از جهت شمارگان روایت بیشترین حدیث را در خود گنجانده باشد و از جهت منبع نیز بیشترین منابع را به خود اختصاص داده است. از آنجایی که نام‌بردن همۀ منابع این باب موجب طولانی‌شدن نوشته خواهد شد، به ده منبعی که بیشترین روایت از آنها نقل شده اشاره می‌شود:

کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق (با نقل 68 حدیث)؛ الفتن نعیم بن حماد (با نقل 11 حدیث)؛ الغیبة نعمانی (با نقل 31 حدیث)؛ الکافی کلینی (با نقل 24 حدیث)؛ الغیبة شیخ طوسی (با نقل 19 حدیث)؛ نهج البلاغه (با نقل 15 حدیث)؛ عقد الدرر (با نقل 14 حدیث)؛ دلائل الامامه طبری (با نقل 11 حدیث)؛ امالی شیخ صدوق (با نقل 10 حدیث).

پس از آن باب چهارم با عنوان «فی ولادة المهدی(عج) و كیفیتها و تاریخها و بعض حالات امّه و اسمها و معجزاته‌» دربردارندۀ 36 حدیث در مباحث مربوط به ولادت و مادر آن حضرت است. روایات این باب از کتاب‌هایی مانند کتاب فضل بن شاذان (با نقل 3 حدیث)؛ کمال الدین و تمام النعمه (با نقل 18 حدیث)؛ غیبت فضل بن شاذان؛ تاریخ الائمه؛ کتاب الغیبة شیخ طوسی (با نقل 2 حدیث)؛ اثبات الوصیه و الکافی (با نقل 8 حدیث) می‌باشد.

باب پنجم با عنوان «فی حالاته و معجزاته [و ذكر من تشرّف بمقام السفارة] فی الغیبة الصغرى» با نقل 60 حدیث سامان یافته است. این احادیث از کتاب کمال الدین و تمام النعمه با نقل بیشترین حدیث (23 حدیث)، کافی کلینی (با نقل 8 حدیث)، کتاب الغیبة شیخ طوسی (با نقل 15 حدیث)، دلائل الامامه طبری (با نقل 5 حدیث) و کتاب‌های هدایة الکبری، مهج الدعوات، الخرائج والجرائح، فرج المهموم و رجال کشی هرکدام یک حدیث نقل شده است.

باب ششم که آخرین باب جلد دوم به شمار می‌آید، با عنوان «فی حالاته و معجزاته فی الغیبة الكبرى و ذكر بعض من تشرّف بزیارته‌» با نقل 19 حدیث و حکایت از کشف الغمه (با نقل 2 حدیث)، جنه الوأوی (با نقل 3 حکایت)، تنبیه الخواطر، السلطان المفرج، قبس المصباح، کشف الاستار، اثبات الهداه، الامامه والمهدویه (با نقل 2 حکایت)، الانوار النعمانیه، بحارالانوار، الخرائج والجرائح، مهج الدعوات و دارالسلام دلائل فراهم شده است. نکتۀ درخور توجه اینکه با توجه به عنوان باب جز مواردی اندک همۀ نقل‌ها حکایت ملاقات و از کتاب‌های غیرحدیثی است.

باب هفتم به‌عنوان نخستین باب جلد سوم با نام «فی علائم ظهوره و ما یكون قبله» نوشته شده است. ‌در این باب با نقل 219 حدیث بحث نشانه‌های ظهور را سامان داده است که از نظر شمار روایت دومین یا پُر روایت محسوب می‌شود که از منابع کنز العمال، سنن دانی، کفایة الاثر، الغیبة نعمانی، الفتن ابن حماد، عقد الدرر، قرب الاسناد، کمال الدین و تمام النعمة، العدد القویه، الملاحم والفتن، سنن ترمذی، سنن ابی داود، تاریخ ابن عساکر، سنن دارقطنی، معجم الاوسط، المصنف و صحیح مسلم بهره برده است.

همان‌گونه که دیده می‌شود شمار روایات نقل‌شده از منابع اهل سنت در این باب به نسبت دیگر باب‌های این کتاب چشمگیر است. این نکته را می‌توان در اهتمام شمار فراوانی از منابع اهل سنت به نقل روایات نشانه‌های ظهور تحلیل کرد.

باب هشتم این کتاب با عنوان «فیما یكون بعد خروجه» با نقل 68 روایت به مباحث پس از خروج آن حضرت پرداخته است. این روایات از منابع عقد الدرر، تأویل الآیات الظاهره، تفسیر عیاشی، الفتن ابن حماد، المستدرک، مجمع الزوائد، المصنف، الخصال، الغیبة نعمانی، کمال الدین وتمام النعمه و ... که اغلب از منابع معتبر و شناخته‌شدۀ فریقین است آورده شده است.

اما نهمین باب کتاب با عنوان «فی حالات أصحابه و أنصاره‌» با نقل 8 حدیث به ویژگی‌ها و حالات یاران و یاوران امام مهدی(عج) پرداخته است. این روایات به‌طور مشخص از امالی طوسی، کنز العمال، کتاب الغیبة طوسی، دلائل الامامة، تاریخ قم، الدرالمنثور، الفتن ابن حماد و دلائل الامامة است که اغلب از کتاب‌های معتبر فریقین به شمار می‌آید.

دهمین باب کتاب با عنوان «فی مدّة ملكه بعد ظهوره و كیفیة عیشه بین الناس و ما یعمل به و یدعو إلیه‌» در 20 روایت به مباحث عصر حکومت حضرت پرداخته است. این روایات نیز از منابعی چون الفتن، الاحتجاج، جواهر العقدین، عقد الدرر، اعیان الشیعه، الغیبة نعمانی، الارشاد، الکافی و الفتوحات المکیه ذکر شده است.

سرانجام آخرین باب کتاب که در 6 فصل با 62 حدیث تنظیم شده، از آثاری چون الاحتجاج، الفتن، جواهر العقدین، عقد الدرر، اعیان الشیعه، الغیبة نعمانی، الارشاد، الکافی، دعوات راوندی، الفتوحات المکیه، فوائد الاخبار، کمال الدین صدوق، محاسن، الخصال، فرائد السمطین، مجمع البیان، الذریعه، الزام الناصب و الکلم الطیب بهره برده است.

نقل روایات از کتاب‌هایی مانند کافی کلینی، الغیبة نعمانی، محاسن برقی و خصال صدوق حکایت از اهتمام ویژۀ نویسنده به نقل از آثار مشهور و معتبر دارد. به علاوه فروانی بهره از منابع گستردۀ شیعه و اهل سنت ضمن اثبات نگاه جامع نویسنده به همۀ مباحث مهدویت، گویای نگاه وی به منابع در دست است که از هرکدام به تناسب روایتی نقل شده است.

دورۀ شش جلدی

کتاب منتخب الأثر در ارائۀ شش‌ جلدی در واقع متن دورۀ سه جلدی همراه با ترجمه و برخی اضافات از مقاله و شماری ادعیه است. این ترجمه به قلم شیخ محسن احمدی و در سال 1393 در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. افزون بر ترجمۀ متون عربی دورۀ سه جلدی که برجسته‌ترین ویژگی این دوره است، مطالبی نیز در جلد ششم آورده شده است که فهرست آنها از این قرار است:

نخست بحثی پیرامون اختلاف روایات در مورد مدت حکومت امام زمان(عج) و مقدار بقای آن حضرت پس از ظهور انجام شده است. پس از آن بحثی پیرامون روایاتی که در مورد دجال وارد شده و در ادامه دربارۀ زنده‌بودن حضرت عیسی مسیح(ع) و نزول آن حضرت از آسمان در آخرالزمان مطالبی آورده شده است.

در ادامه بحث گسترده‌ای دربارۀ ملاقات با حضرت مهدی(عج) طرح شده که به‌طور عمده با عنوان «نقدهایی ظریف بر کتاب الأخبار الدخیلة» تحلیل شده است.

ایشان در تحلیل و نقد دیدگاه‌های کتاب‌ الاخبار الدخیله حدیث‌ها و حکایت‌هایی را مانند حدیث سعدبن عبدالله اشعری قمی و تشرف او به محضر امام عصر(عج) به نقل از كمال الدین، احادیث سه‌گانه پیرامون تشرف پسر مهزیار به محضر امام عصر(عج) به نقل از کمال الدین، کتاب الغیبة شیخ طوسی و دلائل الامامة و نیز سه حدیث دیگر در مورد تشرف به محضر امام عصر(عج) از محمد بن زید بن مروان (یکی از مشایخ زیدیه) به نقل از کتاب الغیبة شیخ طوسی و در پایان دو حدیث که یکی در مورد تشرف به محضر امام عصر(عج) از احمد بن علی رازی به نقل از کتاب الغیبة شیخ طوسی و دیگری حدیث تشرف شیخ حسن عراقی به محضر امام عصر(عج) به نقل از کشف الاستار مرحوم محدث نوری نقل و تبیین کرده است.

دربارۀ بحث محوری این جلد یعنی «نقد کتاب الاخبار الدخیله» لازم به ذکر است که آیت‌الله صافی(ره) نخست با اشاره به کتاب یادشده، از نویسندۀ آن به‌عنوان یکی از بزرگان و نویسندگان معاصر - که خدا عمر او را طولانی و گام‌هایش را استوار بدارد - یاد کرده است که کتابی به نام الأخبار الدخیلة (اخبار دستکاری‌شده) را منتشر کرده و در آن روایاتی را که به گمان وی در آن‌ها خللی همچون تحریف یا جعل وجود
داشته گردآوری کرده است. وی سپس دربارۀ انگیزۀ نقد آن اثر می‌افزاید: «این‌جانب هنگامی که در اخبار رسیده در باب مولایمان امام مهدی(عج) تجدید نظر می‌کردم توفیقی دست داد تا به کتاب ایشان و مطالبی که پیرامون برخی از این احادیث
شریفه اظهار نموده مراجعه کنم، اما با کمال تعجب دیدم که نویسندۀ این کتاب
برخی از روایاتی را که شیخ صدوق در کتاب ارزشمند کمال الدین و شیخ طوسی در کتاب غیبت و بزرگان دیگر در کتاب‌هایشان ذکر کرده‌اند، جعلی دانسته و با پافشاری بر این ادعا بر ادله‌ای ضعیف و شواهدی سست اعتماد کرده است»[23]

ایشان در ادامه به ‌طور مفصل برخی روایات این کتاب را بررسی و نقد کرده است.

تأکید بر نقش شخصیت‌های بزرگی چون شیخ صدوق و شیخ طوسی در
اعتبار روایات را می‌توان نمودی از مبنای رجالی ایشان در باب اعتبار روایت
مهدویت دانست.

نکتۀ قابل توجه اینکه آیت‌الله صافی(ره) در این بخش ناظر بر هریک از بحث‌های مرحوم تستری، تحلیل‌های ارزنده‌ای را ارائه کرده است.

در مجموع می‌توان برخی از برجستگی‌های این كتاب را در هر سه چاپ این‌گونه برشمرد:

1. پس از نقل احادیث و طبقه‌بندی آن‌ها توضیحی دربارۀ هر دسته ارائه شده است؛ آن‌گاه حدیثی كه گویاتر، رساتر و مهم‌تر تشخیص داده انتخاب و متن كامل آن نقل شده است. پس از آن سند و متن و منبع حدیث نیز ذكر شده است؛

2. در پایان هر باب، احادیث مرتبط با باب در فصل‌های دیگر مشخص شده است؛

3. كتاب در كل دارای بیش از 6200 عنوان است که این نشانگر جامعیت كم‌نظیر آن است؛

4. فراوانی منابع حدیثی شیعه و اهل سنت استفاده‌شده در این اثر گویای گستردگی نگاه نویسنده به منابع در دست است؛

5. بهرۀ مستقیم نویسنده از منابع موردنظر و تطبیق نقل‌قول‌ دیگران بر منبع اصلی و گاه تصحیح و تكمیل آن؛

6. اشاره به عبارت‌های نسخه‌های گوناگون هنگام برخورد به اختلاف واژه‌های احادیث؛

7. دیدن نسخه‌های خطّی موجود افزون بر كتاب‌های چاپ‌شده؛

8. توضیح عبارت‌های مشكل احادیث در مواردی كه نیاز بوده است (در پاورقی)؛

9. توضیحاتی دربارۀ لغت‌ها، نكات ادبی، تفسیری و رجالی در پاورقی.

با این ویژگی‌ها و مانند آن، این کتاب طی دهه‌های گذشته در شمار كتاب‌های مرجع در زمینۀ معارف مهدویت قرار گرفته و به‌عنوان یک منبع سترگ مورد استفادۀ پژوهشگران واقع شده است.

شمارگان حدیث از هر یک از معصومان(علیهم السلام)

بر اساس آنچه در آخرین جلد از دورۀ شش‌جلدی این اثر آمده، شمار احادیث هر یک از معصومان(علیهم السلام) در کتاب منتخب الأثر بدین قرار است:

1. از پیامبر گرامی اسلام(ص) 365 حدیث نقل شده است. از این تعداد 4 روایت را فاطمه زهرا÷ از آن حضرت نقل کرده است؛
2. از امیرمؤمنان(ع) 125 حدیث نقل شده است که تعداد 24 حدیث از آن یا از پیامبر(ص) نقل شده و یا شبیه سخن پیامبر(ص) است؛
3. از امام مجتبی(ع) 8 روایت نقل شده است که 3 روایت آن از پیامبر(ص) و 1 روایت از پدر بزرگوارشان است؛
4. از امام حسین(ع) 19 روایت نقل شده که 4 روایت آن به نقل از پیامبر(ص) است؛
5. از امام سجاد(ع) 33 روایت نقل شده که 7 حدیث آن به واسطۀ پدرانشان از پیامبر(ص) نقل شده است؛
6. از امام باقر(ع) 141 روایت نقل شده است که شماری از آنها به واسطۀ پدرانشان از پیامبر(ص) و امیرمؤمنان(ع) نقل شده است؛
7. از امام صادق(ع) 261 روایت نقل شده که شمار قابل توجهی از آنها از پدرانشان نقل شده است؛
8. از امام کاظم(ع) 12 روایت که یکی از آنها به نقل از پیامبر(ص) است؛
9. از امام رضا(ع) 32 روایت که برخی از پیامبر(ص) و یا امیرمؤمنان(ع) نقل شده است؛
10. از امام جواد(ع) 8 روایت که 2 روایت از حضرت علی(ع) و 1 روایت آن از پیامبر(ص) است؛
11. از امام هادی(ع) 6 روایت که 1 روایت به نقل از پیامبر(ص) است؛
12. از امام عسکری(ع) 39 روایت که 2 روایت آن از پیامبر(ص) نقل شده است؛
13. و سرانجام از امام مهدی(عج) 58 حدیث، توقیع و دعا نقل شده است.

اگرچه در این شمارش بالاترین تعداد حدیث مربوط به رسول گرامی اسلام(ص) است، اما با توجه به اینکه بیشتر فرمایشات آن حضرت در این احادیث مربوط به شمار امامان و بحث‌های مربوط است، بالاترین تعداد روایات مهدویت را می‌توان از آن امامین صادقین÷ دانست.

این کتاب افزون بر فارسی به زبان‌های اردو و انگلیسی نیز ترجمه شده است. ترجمۀ اردوی این کتاب با عنوان «جمال منتظر‌

پانویس

1. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، ص 49، پانوشت 1.
2. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، صص 34 - 37، پانوشت.
3. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، ص 228.
4. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، صص 398- 427.
5. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، ص 291
6. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، صص 37 - 38، پانوشت
7. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، صص 330- 334
8. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، صص 336- 337
9. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، صص 339 ـ 350
10. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، ص 353
11. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، صص 445 ـ‌ 447 و 485 ـ‌ 487
12. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، تک جلدی، ص 461.
13. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 274.
14. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 279.
15. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 279.
16. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 281.
17. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 28.
18. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 287.
19. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 290.
20. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 290.
21. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 1، ص 291.
22. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، سه جلدی، ج 2، ص 19.
23. ↑صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، 6 جلدی، ج 6، ص 67.

منابع

1. صافی گلپایگانی، لطف‌الله. (1393). ترجمه منتخب الأثر (مترجم: محسن احمدی، ج 6). تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر.
2. صافی گلپایگانی، لطف‌الله. (1419 ق). منتخب الأثر (یک جلدی). قم: مؤسسه السیده المعصومه÷.
3. صافى الگلپایگانی، لطف‌الله. (1380). ‌منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر(عج) (ج 2، 1) (3 جلدی). قم: مكتبة آیة الله العظمى الصافی(ره) .

برگرفته از

1. مقاله بررسی محتوایی منتخب الأثر و جایگاه آن در مهدویت‌نگاری معاصر نوشته خدامراد سلیمیان، منتشر در مجله جامعه مهدوی شماره 7.