مادر امام حسن عسکری(ع)

مادر امام حسن عسکری(ع) از جمله شخصیت‌هایی است که در جریانات دوران زندگی امام دوازدهم(عج) نقش مهم و اساسی داشت. وی در مصون ماندن امام دوازدهم(عج) از گزند خطرات و حفاظت از جان امام نقش بسیار برجسته‌ای داشت. او به درخواست امام حسن عسکری(ع) ، امام مهدی(عج) را همراه خود به مکه برده و سپس آن حضرت(عج) را به مدینه ‌برد. امام حسن عسکری(ع) بعد از خود دو وظیفه بسیار مهم به مادر خود واگذار کردند: اول این که از او به عنوان تنها وصی خود نام بردند و اختیار اموال خود، صدقات و موقوفات را به ایشان سپردند؛ و دوم این‌که او در دوران غیبت صغرا، ملجا و پناه شیعیان بود و شیعیان در مشکلات به وی رجوع می‌کردند. بدون شک واگذاری این وظایف از سوی امام حسن عسکری(ع) به مادر به منظور محافظت از جان امام دوازدهم(عج) از گزند عباسیان بود.

زیست نامه

درباره نام مادر امام حسن عسکری(ع) ، گزارشهاى مختلفى وجود دارد که از آن جمله می‌توان به حدیث،[1] سوسن،[2] اسماء،[3] سقوس،[4] حربیه[5] و عسفان[6] اشاره کرد. در روایتی از امام هادی(ع) ، نام وی «سلیل» بیان شده است.[7] در روایت شیخ صدوق، با نام «سمانه» و کنیه «ام الحسن» از او یاد شده است.[8] او به دلیل آن‌که جده امام مهدی(عج) بود، با کنیه «ام ابی محمد» و با لقب «جده» نیز خوانده شده است.[9] درباره تعدد نام وی باید گفت که تعدد نام برای کنیزان در آن روزگار امری مرسوم بوده و از علل آن می‌توان به علاقه مالک و صاحب کنیز به یک از کنیزان و استفاده از نام گل برای مسما قردادن نامی برای کنیز، مطابق فرهنگ مردم عرب و عربی کردن نام آن کنیز (که از ممالک غیر عرب به اسارت گرفته شده است)، اشاره کرد.[10] از تاریخ و مکان ولادت وی اطلاعی در دست نیست و تنها بر اساس واژه‌هایی همچون «ام ولد»[11]، «جاریة»،[12] «المغربیة»[13] و «النوبیة»[14] که ایشان با این واژه ها خوانده شده است، می‌توان گفت وی کنیزی از اهالی «نوبه» است. گفتنی است نوبه از شهرهای شمالی سودان و منطقه وسیعی در جنوب مصر است.[15] گفته شده که وی پادشاه زاده بوده است؛[16] اما این‌که او به چه دلیل، چگونه و چه زمان وارد مدینه شده است، منابع به آن اشاره‌ای نکرده‌اند. تنها با توجه به ولادت امام حسن عسکری(ع) در سال 232 ق[17]، می‌توان گفت وی قبل از این سال، وارد خانه امام هادی(ع) در مدینه شده است. گفتنی است شیخ مفید(ره) برای امام هادی(ع) پنج فرزند به نام‌های امام حسن عسکری(ع) ، حسین، محمد، جعفر و عایشه ذکر کرده است.[18] ناگفته نماند صاحب المجدی نام مادر جعفر را کنیزی به نام «حدق» دانسته است.[19] عدم ذکر نام «حدق» در میان اسامی که برای مادر امام حسن عسکری(ع) ذکر شده است و از سوی دیگر، اقدامات ناپسند جعفر در مقابل مادر امام(عج) گویای آن است که مادر جعفر، کنیز دیگر امام هادی(ع) بوده[20] و او در سال 234 ق، همراه امام هادی(ع) به شهر سامرا آمده است.[21] منابع متقدم به سال وفات وی اشاره‌ای نکرده‌اند؛ اما با توجه به گزارش صدوق(ره)،[22] وفات وی را باید بعد از سال 262 ق دانست. او بنابر وصیت خود، در سامرا و در خانه امام حسن عسکری(ع) ودر کنار همسر و فرزند خود به خاک سپرده شد. گفته شده است هنگامی که می‌خواستند وی را دفن کنند، جعفر مانع شد و گفت: این خانه من است و من اجازه نمی‌دهم در این‌جا دفن شود، در این هنگام امام مهدی(عج) بر او ظاهر شدند و فرمودند: «جعفر! این خانه، خانه توست؟» و سپس از نظر غایب گردیدند.[23] گرچه شرح حال نگاران متقدم در آثار خود نامی از وی ذکر نکرده‌اند؛ به گزارش مسعودی در اثبات الوصیة او در لسان امام هادی(ع) مورد ستایش قرار گرفته است. امام(عج) درباره وی فرمودند: «سليل‌ مسلولة من الآفات و العاهات و الأرجاس و الأنجاس»؛ سلیل از هر بدی، پلیدی، زشتی و ناپاکی و آلودگی دور است.[24] همچنین صاحب عیون المعجزات با عبارت «کانت من العارفات الصالحات»؛ او را ستوده است.[25] علامه مجلسی نیز در جلاء العیون در توصیف وی می‌نویسد: «آن عفيفه كريمه در نهايت صلاح و ورع و تقوا بوده است‌».[26]

نقش مادر امام حسن عسکری(ع) در دوران امام حسن عسکری(ع)

بنابر گزارش‌های تاریخی، امام حسن عسکری(ع) در سال 259 ق، مادر را از شهادت خود و اخبار و حوادثی که در سال 260 ق رخ خواهد داد، آگاه کرد[27] و با سپردن فرزند خود به مادر، از او درخواست کرد که برای اجرای مناسک حج به مکه برود.[28] به نظر می‌رسد پس از برگزارى مناسك حج، مادر امام حسن عسکری(ع) به مدينه عزيمت كرد و آن‌جا را محل اختفاى امام دوازدهم(عج) قرار داد.[29] بدون شک این سفر، سفری عبادی و معنوی نبوده، بلکه برای حفظ جان امام مهدی(عج) از گزند عباسیان بوده است و می‌توان آن را به نوعی ماموریتی سیاسی از جانب امام عسکری(ع) به این بانو قلمداد کرد.[30]

نقش مادر امام حسن عسکری(ع) در دوران غیبت صغرا

مادر امام حسن عسکری(ع) در سال‌های آغازین غیبت صغرا نقش بسیار برجسته‌‌ای داشت و دو مسئولیت بسیار مهم از سوی امام یازدهم(ع) به ایشان واگذار شد. آن دومسئولیت عبارتند از:

وصی امام حسن عسکری(ع)

مادر امام حسن عسکری(ع) که اخبار سامرا را پیگیری می‌کرد،[31] با اطلاع از شهادت امام(عج) از مدینه به سامرا آمد.[32] وی که تنها وصی امام(عج) بود،[33] مشاهده کرد که همه اموال امام(عج) تحت سیطره عباسیان قرار گرفته است.[34] از سوی دیگر، جعفر نیز که ادعای ارث امام(عج) را داشت، در این موضوع با مادر امام(عج) درگیر شد و برای اثبات حق خود به مقامات دولتی متوسل شد.[35] او با افشای این نکته که امام حسن عسکری(ع) دارای پسری است[36]، باعث شد که حکومت به انگیزه یافتن اثری از فرزند امام به منزل ایشان هجوم ببرد.[37] در این هنگام مادر امام دوازدهم(عج) ادعا کرد باردار است.[38] با ادعای بارداری وی، تقسیم ارث امام حسن عسکری(ع) متوقف شد و بعد از دوسال که محقق شد بارداری صقیل واقعیت ندارد، با وجود آن‌که قاضی به نفع مادر امام حسن عسکری(ع) رای داد، با نفوذ جعفر در دربار عباسی ارث میان او و مادر امام(عج) تقسیم شد.[39] بنابر برخی نقل‌ها وقتی جعفر با مادر امام حسن عسکری(ع) در باب ارث منازعه می کرد، ناگاه امام دوازدهم(عج) مقابل عموی خود ایستاد و فریاد زد: «ای جعفر! به چه حقی در اموال من دست‌درازی می‌کنی؟!» سپس امام(عج) از دید وی غایب شد. جعفر مات و مبهوت به دنبال آن حضرت(عج) در میان مردم می‌گشت؛ اما اثری از او نیافت.[40] قابل ذکر است که اموال امام حسن عسکری(ع) افزون بر اموال شخصی آن حضرت(عج) ، موقوفات و صدقات را نیز شامل می‌شد[41] و سپردن اداره این امور به مادر، گویای لیاقت اوست.

ملجا و پناهگاه شیعیان

مادر امام(عج) علاوه بر این‌که در امور اقتصادی وصی امام(عج) بود؛ در غیبت امام دوازهم(عج) به عنوان ملجا و پناهگاه شیعیان نیز بود. حکیمه(س) در پاسخ به سوال احمد بن ابراهیم، محل رجوع شیعیان و پناهگاه شیعه را در غیبت امام دوازدهم(عج) ، مادر امام حسن عسکری(ع) معرفی می‌کند. حکیمه(س) این اقدام امام حسن عسکری(ع) را مانند جریان وصایت حضرت زینب(س) ، از سوی امام حسین(ع) که به منظور حفظ جان امام سجاد(ع) شکل گرفت، به منظور حفظ جان امام دوازدهم(عج) از خطرها بیان می‌کند.[42] شهید مطهری(ره) در این زمینه می‌نویسد: «وجود مقدس امام عسكرى(ع) مادرى دارد به نام حُدَيْث كه به لقب جدّه معروف است. چون جدّه حضرت حجت(عج) بودند ايشان را «جدّه» مى‌گفته‌اند؛ ولی تنها جده بودن سبب شهرتش نشد، عظمتى دارد، جلالتى دارد، شخصيتى دارد كه نوشته‌اند بعد از امام عسكرى(ع) مفزع الشيعه بود؛ يعنى ملجأ شيعه اين زن بزرگوار بود. قهراً در آن وقت- چون امام عسكرى(ع) بيست و هشت‌ساله بوده‌اند كه از دنيا رفته‌اند، على القاعده مطابق سن امام هادى(ع) هم حساب كنيم- زنى بين پنجاه و شصت بوده است. اين قدر زن‌ باجلالت و باكمالى بوده كه شيعه هر مشكلى برايش پيش مى‌آمد به اين زن عرضه مى‌داشت». [43]

پانویس

1. ↑محمد بن یعقوب کلینی ، الکافی، ج 1، ص 503، وحسین بن حمدان خصیبی ، الهدایة الکبری، ص 327.
2. ↑محمد بن یعقوب کلینی ، الکافی، ج 1، ص 503، و محمد بن جریر طبری ، دلائل الامامة، ص 424.
3. ↑محمد بن احمد ابن ابى الثلج بغدادى، تاريخ أهل البيت علیهم السلام، ص 124.
4. ↑محمد بن جریر طبری ، دلائل الامامة، ص 424.
5. ↑علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج 2، ص 403.
6. ↑حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ص 96.
7. ↑علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیة، ص224.
8. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 307.
9. ↑علی بن حسین مسعودی ، اثبات الوصیة، ص 271 – 272. و محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 501 و 507.
10. ↑سیدمحمد صدر، تاريخ الغيبة الصغرى‌، ج 1، ص 242 – 243.
11. ↑محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 503. و محمد بن جریر طبری، ،دلائل الامامة، ص 424.
12. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص .307.
13. ↑حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص 327. و محمد بن جریر طبری ، دلائل الامامة، ص 424.
14. ↑محمد بن جریر طبری، دلائل الامامة، ص 424.
15. ↑یاقوت بن عبدالله حموی، معجم البلدان، ج 5، ص 308 – 309.
16. ↑شيخ عباس قمى، منتهى الآمال في تواريخ النبي و الآل، ج 3، ص 1906.
17. ↑محمد بن نعمان مفید ، الارشاد، ج 2، ص 313.
18. ↑محمد بن نعمان مفید، ج 2، ص 311 – 312.
19. ↑علی بن محمد العلوی العمری، المجدی فی انساب الطالبیین، ص 330.
20. ↑محمد هادی یوسفی غروی، موسوعة التاریخ الاسلامی، ج 8، ص 489.
21. ↑رسول جعفريان ، ‌حيات فكرى و سياسى امامان شیعه (علیهم السلام)، ص 503 – 507.
22. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 507.
23. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 442.
24. ↑مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، ص 244
25. ↑ابن عبد الوهاب، حسين، عيون المعجزات‌، ص 134
26. ↑مجلسی، محمد باقر، جلاء العیون، ص 989
27. ↑محمد بن حسن صفار ، ‌بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد(ص) ، ص 482. و علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیة، ص 255 – 256.
28. ↑علی بن حسین مسعودی ، اثبات الوصیة، ص 255 – .256
29. ↑علی بن حسین مسعودی ، اثبات الوصیة، ص 253. و محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 472.
30. ↑سعیده رحیمی، نقش سیاسی بانوان شیعه در پیشبرد تشیع در نیمه دوم عصر امامت، ص 91.
31. ↑، محمد بن حسن صفار ، ‌بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد(ص) ، ص 482. و علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیة، ص 253.
32. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 474. ومحمد بن جریر طبری، دلائل الامامة، ص 424 – 425.
33. ↑بن نعمان مفید ، الفصول العشرة فی الغیبة، ص 69. و محمد بن حسن طوسی، الغیبة، ص 107.
34. ↑محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 505. و محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 43.
35. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 474.
36. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 474- 476.
37. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 473.
38. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ص 474- 476.
39. ↑محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 505. و محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 43.
40. ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 442.
41. ↑محمد بن نعمان مفید ، الفصول العشرة فی الغیبة، ص 69. و محمد بن حسن طوسی، الغیبة، ص 107.
42. ↑علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیة، ص 271 – 272؛ و حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، ص 366 – 367؛ و محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة،ج 2، ص 501 و 507.
43. ↑مرتضی مطهرى‌، سيرى در سيره ائمه اطهار(علیهم السلام)، ص 149 – 150.

منابع

1. ابن ابى الثلج بغدادى، محمد بن احمد، تاريخ اهل البيت (علیهم السلام)، محقق: محمد رضا جلالى حسينى، آل البيت عليهم السلام‌، قم‌، 1410 ق.
2. ابن بابویه، محمد بن علی، كمال الدين و تمام النعمه، محقق: على اكبر غفارى، اسلامیه، تهران‌، چاپ: دوم‌، 1395 ق .
3. ابن عبد الوهاب، حسين، عيون المعجزات‌، مكتبة الداورى‌، قم، بی‌تا.
4. اربلى، على بن عيسى‌، كشف الغمة في معرفة الائمة، محقق: سید هاشم رسولی محلاتی، بنی‌هاشمی، تبریز، 1381ق.
5. حموى، ياقوت بن عبد الله‌، معجم البلدان‌، دارصادر، بیروت، چاپ: دوم‌، 1995م.
6. جعفريان، رسول، ‌حيات فكرى و سياسى امامان شیعه (علیهم السلام)، قم، چاپ: ششم، انصاریان، 1381.
7. خصيبى، حسين بن حمدان‌، الهداية الكبرى‌، البلاغ‌، بیروت، 1419 ق.
8. رحیمی، سعیده، نقش سیاسی بانوان شیعه در پیشبرد تشیع در نیمه دوم عصر امامت، فصلنامه علمی – تخصصی فرهنگ پژوهش، شماره 19، پاییز 1393.
9. صدر، سیدمحمد، تاريخ الغيبة الصغرى‌، دار التعارف للمطبوعات‌، بیروت، 1412 ق.
10. صفار، محمد بن حسن، ‌بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد(ص) ، محقق: محسن بن عباسعلى كوچه باغى، مكتبة آية الله المرعشی النجفي‌، ‌ قم، چاپ: دوم، 1404 ق.
11. طبرى، محمد بن جرير، دلائل الامامة، بعثت، قم، 1413 ق.
12. طوسى، محمد بن الحسن‌، الغیبة، محققان: عباد الله تهرانی، علی احمد ناصح، دار المعارف الإسلاميه، قم، 1411 ق .
13. العلوی العمری، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق: احمد مهدوی دامغانی، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، چاپ: دوم،1422 ق.
14. قمى‌، شيخ عباس، منتهى الآمال في تواريخ النبي و الآل، دلیل ما، قم،1379‌.
15. كلينى، محمد بن يعقوب، الکافی، ‌ محققان: على اكبر غفارى و محمد آخوندى، دار الكتب الاسلامية، تهران‌، چاپ: چهارم، 1407 ق.
16. مجلسى‌، محمد باقر، جلاء العيون، سرور، قم، چاپ: نهم‌، 1382.
17. مسعودى، على بن حسين‌، اثبات الوصيه، انصاریان، قم، چاپ: سوم، 1384.
18. مطهرى‌، مرتضی، سيرى در سيره ائمه اطهار(علیهم السلام)، صدرا، قم، چاپ: چهارم،1383.
19. مفيد، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، محقق: مؤسسة آل البيت علیهم السلام، كنگره شيخ مفيد، قم، 1413 ق.
20. ______، الفصول العشرة فی الغیبه، محقق: فارس تبریزیان، دارالمفید، قم، 1413 ق .
21. نوبختى‌، حسن بن موسى، فرق الشيعة، دار الأضواء، بيروت‌، چاپ: دوم‌، 1404 ق
22. یوسفی غروی، محمد هادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، مجمع الفکر الاسلامی، قم، بی تا.