کمال الدین و تمام النعمة
کمال الدین و تمام النعمة، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت
از جمله منابع و مآخذ غني و سابقه ديرين حديثي در مباحث مهدويّت، كتاب گران سنگ و ارزش‌مند «كمال‌الدين و تمام النعمه» است. اين كتاب در نيمه دوم قرن چهارم هجري، اواخر عمر شريف مرحوم صدوق، به نگارش درآمده و چون از منابع اولیه و معتبر شیعه در زمینه مهدویت می باشد که از سوی یکی از دانشمندان و محدثان بنام شیعه تالیف یافته است در جامعه علمی، از اعتبار خاصّي برخوردار است و مورد توجّه خاصّ دانشمندان شيعه قرار دارد. این کتاب از قدیمی ترین و معتبرترین منابع روایی شیعه درباره امام زمان(ع) می‌باشد. شیخ صدوق در این کتاب بسیاری از مباحث اعتقادی شیعه را در مورد آن حضرت و غیبت آن امام مطرح کرده و به پاسخ‌گویی شبهات منکران و مخالفان پرداخته است. كتاب مذکور، از جمله منابع و ماخذ اوّليّه براي تدوين و تأليف بسیاری از نويسندگان بعدی شد.
شخصیت شناسی
بی شک شیخ صدوق یکی از بزرگ ترین دانشمندان و محدثان اسلامی است که در زندگی علمی خود منشا خدمات کم نظیر علمی بوده و دارای ویژگی ها و برجستگی های خاصی می باشد که ایشان را از چهره های علمی دیگر متمایز می کند.
یکی از اوصاف برجسته شیخ صدوق، ماجرای تولد ایشان است که طبق نقل شیخ طوسی [1]و خود شیخ صدوق[2] این ولادت با دعای امام زمان(عج) صورت پذیرفته است.[3]
از دیگر ابعاد علمی برجسته شیخ صدوق تعدد استادان[4] و شاگردان[5] بارز و بنام ایشان می باشد. شخصیت های نامداری که شیخ صدوق از محضرشان بهره علمی می برده است، در منطقه جغرافیایی خاصی به سر نمی برده اند. هر کدام ازآن ها بنا به اقتضای شرایط سیاسی یا فرهنگی، در یکی از نقاط جهان اسلام اقامت داشته است. از این رو به درستی، استادان او را نمی توان شمارش کرد؛ ولی بعضی از علما گفته اند: تعداد استادان وی، ۲۵۲ تن بوده است افزون بر آنان، شیخ از هفتاد عالم دیگر نیز حدیث نقل کرده است.[6]
از دیگر امتیازات برجسته شیخ صدوق می توان به آثار و تالیفات متعدد وی در علوم مختلف اشاره کرد که حدود ۳۰۰ اثر علمی را شامل می شود که متاسفانه بسیاری از آن ها امروزه در دسترس نیست.[7]
من لایحضره الفقیه، مدینة العلم، التوحید،الخصال، معانی الأخبار، علل الشرایع، عیون أخبارالرضا علیه السلام، الأمالی شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفات الشیعة، المواعظ، عیون اخبارالرضا، فضائل الأشهر الثلاثة،فضائل الشیعه، مصادقة الاخوان، الهدایه، المقنع فی الفقه و تعدادی دیگراز مشهورترین تالیفات این عالم بزرگ شیعه است که هر کدام از این آثار، چون نگینی درخشان در میان آثار بزرگان خودنمایی می کند.
انگیزه تالیف
انگیزه تالیف این کتاب به نوبه خود بسیار جالب توجه و درس آموزاست و گویای عنایت ویژه امام زمان(عج) در تالیف این اثر ماندگار و اهتمام مولف در برآوردن نیازهای فکری و علمی زمان خود می باشد.
سبب‌نگارش این کتاب گرانسنگ، سه عامل مهم بوده است:
- انحراف عدّه‌ای از شيعيان در باب مهدويّت، اعتقاد به امر غيبت و عدول بعضي از آنان از تسليم و پذيرش روايات به آرا و قياس؛
- ملاقات با مرحوم ابوسعيد محمّد بن حسن قمي و درخواست و تشويق او بر تأليف چنين كتابي؛
- روِ‌ياي صادق و اشاره‌‌امام‌عصر(عج) به تأليف كتابي درباره غيبت.[8]
ديدار با مردم نيشابور
شيخ صدوق مي‌فرمايد:هنگامي كه از زيارت امام رضا(عليه‌السلا‌م) برگشتم. به نيشابور آمدم و در آن‌جا اقامت گزيدم. كساني كه به ملاقاتم مي‌آمدند، در امر غيبت سؤ‌الات و شبهه‌هايي داشتند. آنان را در اين امر متحيّر ديدم و لذا تمام سعي و همت خود را در ارشاد آنان به سوي حق مصروف داشتم.
ملاقات با ابوسعيد قمی
ابو سعید قمی ، از جمله كساني بود كه دچار حيرت شده بود. شيخ، در مورد وي مي‌فرمايد: ايشان، شخصيّت بزرگ، شيعه دوازده امامي، عاشق ولايت و اهل‌بيت او و از خاندان رفيعي است. پدر و جدّش، از بزرگان بودند. و پدر من از جدّ او روايات زيادي نقل كرده است. من، از دير زمان، آرزوي ملاقات او را داشتم و مشتاق‌ديدار او بودم...
وی سپس‌مي‌افزايد: در ملاقاتي كه با ايشان داشتم، مطلبي را فرمود كه سبب تأليف اين كتاب شد. مطلب، اين است كه ايشان براي من نقل كرد كه در بخارا، با بعضي از فیلسوفان و علمای منطق، ملاقات داشته است و يكي ازفیلسوفان بزرگ، زمينه طول غيبت را مطرح مي‌كند و او را به شك مي‌اندازد.
مرحوم شيخ صدوق، به آن شبهه اشاره نمي‌كند؛ ولي مي‌گويد: در اثبات امام(ع) و غيبت او، مباحث و فصولي را يادآور شدم و اخباري را از پيامبر اكرم(ص) نقل كردم و اشكال او، از بين رفت و نفس ايشان آرام گرفت و شك و ترديد از دل وي بيرون شد. سپس از من خواست تا كتابي را در اين زمينه بنويسم. من نيز قبول كردم و قول مساعد دادم و گفتم که ان‌شاء الله سرفرصت اين‌كار را خواهم كرد.[9]
رو‌يای صادق و ملاقات با امام زمان(عج)
ايشان، فرموده است:
در نيشابور، شبي در فكر آن‌چه در شهرری باز گذاشته بودم، به خانواده و فرزندان و برادران و نعمت‌ها، انديشه مي‌كردم كه ناگاه خواب بر من غلبه كرد. در خواب ديدم كه گويا در مكّه هستم و به گرد خانه خدا طواف مي‌كنم. در دور هفتم، به حجرالاسود رسيدم، به آن دست می‌كشيدم و می‌بوسيدم و می‌گفتم: اين، امانت من است كه آن را تأديه مي‌كنم، و پيمان من است كه آن را تجديد می كنم. ادای آن را به من گواهي دهي و شهادت دهي كه من آن را به جا آورده‌ام. در اين هنگام، مولايمان، صاحب زمان(عج) را مشاهده كردم كه بر در خانه كعبه ايستاده است. با حالي پريشان، به آن حضرت نزديك شدم. امام(ع) به چهره من نگريست و راز درونم را دانست. به ايشان سلام كردم. او پاسخ سلام را داد. سپس فرمود: «چرا درباره غيبت كتابي نمي‌نويسي تا همّ و اندوهت برطرف بشود؟ » به حضرت عرض كردم: يا بن رسول‌اللّه! درباره غيبت، قبلاً چيزهايي را نوشته‌ام. فرمود: «منظورم نه به روش قبلي است. به تو فرمان مي‌دهم كه اكنون كتابي درباره غيبت تأليف كني و در آن، غيبت‌های انبيا را بازگويي.[10] شيخ صدوق در ادامه مي‌افزايد:
من از خواب برخاستم و تا طلوع فجر به دعا و گريه و درد دل و شكوه پرداختم. وقتي صبح شد، تأليف اين كتاب را آغاز كردم تا امر وليّ خدا و حجّت او را امتثال كرده باشم»؛ در حالي كه از خداوند استعانت مي‌جويم و به او توكّل مي‌كنم.[10]
محتويات‌كتاب
این کتاب با یک مقدمه پربار علمی شروع می شود که حاوی مباحث اعتقادی و کلامی و رد اقوال و شبهه های کلامی و اعتقادی فرقه ها و گروه های منحرف می باشد و مجموعاً دارای ۶۲۱ روایت از ۸۸ راوی در ۶۳ باب است.
مقدمه كتاب
در مقدمه، مباحث مهم كلامي مطرح شده است. اهم مطالب آن، به قرار زير است:
- «خليفه» پيش از آفرينش؛
- وجوب اطاعت از خليفه؛
- خليفه را خدا انتخاب مي‌كند؛[11]
- وجوب وحدت و يكي بودن خليفه در هر زمان؛
- لزوم وجود خليفه؛
- وجوب عصمت امام (عليه‌السّلام)؛
- اثبات غيبت و حكمت آن؛
- تشابه ميان ائمه و انبيا (عليهم‌السّلام)؛
- مذهب كيسانيّه؛
- ابطال اقوال ناووسيّه و واقفيّه درباره امام‌كاظم(عليه‌السّلام)؛
- ابطال قول واقفيّه در غيبت امام عسكري(عليه‌السّلام)؛
- اعتراض و مناقشات ابن‌بشّار و پاسخ ابن‌قبّه؛
- شبهات زيديّه و بحث درباره «بداء»؛
- مناقشات و شبهات مخالفان درباره غيبت و پاسخ‌گويي به آن‌ها؛
- بحث‌هاي نوبختي و ابن‌قبه از ابي‌زيد علوي.
در پايان‌مقدمه، سبب و انگيزه تقديم مقدّمات را چنين بيان مي‌دارد: «ما، اين‌فصول را در آغاز كتاب خود ذكر كرديم. به اين دلیل كه نهايت ادّله زيديّه را كه شديدترين فرقه عليه ما شيعيان هستند؛ پاسخ داده باشيم».[12]
بحث هاي اصلي كتاب
مهم ترین عناوين متن اصلي كتاب، تقريباً، پنج موضوع است:
- غيبت انبياء و حجّت هاي الاهي؛
- كساني كه طول عمر داشتند. با اين بحث، امكان وقوع غيبت و طول عمر را ثابت و آن را از محال بودن خارج می کند؛
- نصّ بر امام دوازدهم و غيبت آن حضرت كه آن را ازنصّ خداوند تبارك و تعالي و رسولش شروع می كند و بعد از ذكر نصوص تمامي ائمه طاهر، و اخبار آنان بر وقوع غيبت، آن نصوص را ختم مي‌كند؛
- ولادت حضرت و شاهدها و دلایل بر آن؛
- توقيعات و نامه‌هاي امام عصر(عج) كه اين توقيعات، يكي از بهترين دليل‌ها عليه منكران دوازدهمين وليّ خدا است.[13]
مطالب اصلی کتاب
مطالب اصلی کتاب در یک نگاه کلی در باب‌هایی با عناوین ذیل بیان شده است: نخست در هشت باب، از اول تا باب هشتم، دربارۀ سابقۀ غیبت پیامبران و حجت‌های الاهی پیشین روایاتی نقل کرده است.
پس از آن، در ۱۲ باب، از باب نهم تا بیستم، به شباهت وضعیت شیعیان منتظر در دوران غیبت امام مهدی(عج) با داستان منتظران بعثت پیامبر(ص) پیش از تولد و بعثت آن حضرت پرداخته است. آن گاه در ۲۰ باب، از باب بیست و یکم تا باب چهلم، مسائل مربوط به امامت حضرت مهدی(عج) را آورده است؛ مانند لزوم وجود امام و حجت الاهی در همۀ زمان‌ها، تصریح خدا، پیامبر، و امامان معصوم(ع) بر امامت و غیبت امام دوازدهم، منکران آخرین امام و این که امامت در یک زمان، در دو برادر جمع نمی‌شود.
سپس برخی مسائل مربوط به حضرت مهدی(عج) را آورده است؛ مانند سرگذشت مادر آن حضرت، ولادت ایشان دیدارکنندگان با آن حضرت، در سه باب چهل و یکم تا چهل و سوم؛ علت غیبت در باب چهل و چهارم؛ توقیعات حضرت مهدی(عج) باب چهل و پنجم؛ درازعمری و درازعمران نه باب (از باب چهل و ششم، تا باب پنجاه و چهارم)؛ ثواب انتظار ف؛ باب پنجاه و پنجم؛ نهی از نام بردن مهدی(عج)، باب پنجاه و ششم؛ نشانه‌های ظهور مهدی(عج)، باب پنجاه و هفتم، متفرقات درباب پنجاه و هشتم کتاب.
این کتاب بارها چاپ شده و نیز از سوی افراد مختلفی به فارسی برگردان شده است. طبق بررسی‌های انجام شده، نزدیک ۳۷۰ روایت مربوط به حضرت مهدی(عج) و موضوعات مرتبط با ایشان است و بقیۀ روایات در موضوعات دیگر و البته در ارتباط با مهدویت است.
نسخه شناسى
- نسخه خطى کتاب‌خانه مرکزى دانشگاه که در تاریخ ۱۰۶۰ ق ،با خط نسخ زیبایی نوشته و تصحیح و مقابله شده است؛
- نسخه خطى مصحح دیگر که در تاریخ ۱۰۷۷ ق، به امضاى أبو طالب الحسینى، نوشته و با دقت، تصحیح و مقابله شده است. این نسخه، در کتاب‌خانه آیت الله سید شهاب الدین مرعشى نگه‌دارى مى‌شود. نوشتن این نسخه، در سال ۱۰۸۱ ق، پایان یافته است؛
- نسخه خطى که در تاریخ ۱۰۵۱ ق، نوشته شده است و در کتاب‌خانه شخصى ثقة الاسلام، آقاى سید محمّد على صدر الحفاظ، آستانه مقدس حضرت عبد العظیم(ع) موجود است.
این کتاب، به زبان عربی در دو جلد با تصحیح و تحقیق علی اکبر غفاری و ترجمه منصور پهلوان توسط انتشارات دارالکتب الاسلامیه و سازمان چاپ و نش دارالحدیث قم در سال ۱۳۹۵ق چاپ شده است.
پانویس
- ↑شیخ طوسی ، الغیبة، ، ص۳۰۸
- ↑صدوق، محمد بن علی، کمال الدین، ترجمه کمره اى، ج۲، ص ۱۸۰
- ↑پدر شیخ صدوق همسری داشت که دختر عمویش بود و خداوند از این همسر به ایشان فرزندی نداد. لذا به شیخ ابوالقاسم، حین بن روح نامه ای نوشت که از حضرت تقاضا کند تا دعایی بکنند و از خداوند بخواهند فرزندانی فقیه به او عطا کند. بعد از مدتی جواب حضرت به این مضمون رسید که : «همانا از این همسرت بچه دار نخواهی شد به زودی تو صاحب کنیزی دیلمی می شوی و از وی صاحب دو فرزند فقیه خواهی شد.» ابن سوره می گوید: «هر وقت ابوجعفر (صدوق) و برادرش ابو عبدالله(حسین) حدیثی نقل می کردند، مردم از حافظه آن دو در نقل حدیث متعجب می شدند و به این دو بزرگوار می گفتند: این شان و خصوصیتی است که در اثر دعای امام زمان(عج) بر شما داده شده است». (محمد بن حسن(شیخ طوسی) الغیبه، ص308، ح261).
- ↑صدوق، محمد بن علی"، ویکی نور، بازیابی: ۸ اردیبهشت ۱۳۹۷
- ↑گلشن ابرار، جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، جلد ۱، معرفی شیخ صدوق، در دسترس در سایت غدیر، بازیابی: ۸ اردیبهشت ۱۳۹۷
- ↑فقیه ری: بزرگداشت شیخ صدوق رحمه الله"، مرتضی یعقوبی، گلبرگ، اردیبهشت ۱۳۸۵، شماره ۷۴ در دسترس در سایت حوزه، بازیابی: ۲۴ بهمن ۱۳۹۱.
- ↑فهرست آثار شیخ صدوق، ویکی شیعه.
- ↑طبسی ، نجم الدین ، مقاله سیری در کتاب کمال الدین و تمام النعمه، انتظار، شماره 7، ص.419
- ↑محمد بن علی، صدوق، کمال الدین، ج1، ص3.
- همان، ص3-4.
- ↑حسین، نوری، مستدرك الوسائل، ج19، ص191.
- ↑صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ج1، ص252.
- ↑همان، ص253
منابع
- طبسی، نجم الدین، سیری در کتاب کمال الدین و تمام النعمه، فصل نامه انتظار، شماره 7و8، سال سوم، 1382 ش.
- محمد بن حسن(شیخ طوسی) الغیبه، قم، موسسه المعارف الاسلامیه،1417ه.ق
- محمد بن علی بن ابراهیم قمی(شیخ صدوق)، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه : منصور پهلوان،تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، سازمان چاپ و نشردارالحدیث، 1380 ش.
- نوری طبرسی، میرزا حسین،(محدث نوری) مستدرک الوسایل،قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1408 ق.
- ویکی شیعه، فهرست آثار شیخ صدوق
- یعقوبی، مرتضی، فقیه ری، بزرگداشت شیخ صدوق، گلبرگ، 1385