الغیبه نعمانی

آگاهي از معارف ناب ائمه‌ي معصومين ‌(علیهم السلام) تنها با دست‌يابي به روايت‌هاي صحيح و معتبر امكان‌پذير است كه آن نيز به شناسايي منابع معتبر و موثق بستگي دارد. از اين رو، لازم است منابع موجود در اين زمينه را بشناسيم. در این نوشتار، با كتاب «غيبت نعماني» که يكي از منابع كهن و بسيار معتبر در زمينه‌ي مهدويت و امام زمان(عج) است؛ آشنا می شویم.

نام کتاب

از گفته آقابزرگ طهراني چنين بر مي‌آيد که: کتاب مرحوم نعمانی به «غیبت» مشهور شده در حالی که نام اصلی آن «ملاء العيبة في طول الغيبة» است.[1]

شخصیت نویسنده

نام او محمّد و نام پدرش ابراهيم كنيه‌اش ابو عبد اللَّه، و ملقّب بكاتب نعمانى است و به ابن [ابى‌] زينب نيز معروف است. در علم رجال، چند نفر به «كاتب» شهرت يافته‌اند، كه وي، يكي از آن هاست. او، كاتب محدّث بزرگ؛ شيخ كليني بوده و بخش بسياري از كافي را نوشته است. وي اهل منطقه‌ي نعمانيه‌ عراق بين واسط و بغداد و عراقي اصل بود و در سال 360 ه.ق. درگذشت.[2]

مذهب نویسنده

نجاشی درباره‌ی او می‌نویسد: شیخ من اصحابنا، عظیم القدر، شریف المنزله، صحیح العقیده.[3] یعنی هیچ انحرافی در عقیده‌اش نیست و شیعه‌ی دوازده‌امامی است.

اساتید نعمانی

نعمانى مشايخ متعددى داشته كه با مراجعه به كتاب او نام آنان به دست مى‌آيد، مانند محمد بن یعقوب اسحاق کلینی صاحب کتاب شریف« کافی»اما یکی ازمعروف‌ترين آنان كه بيشترين روايات اين كتاب را از او نقل مى‌كند، احمد بن محمد بن سعيد معروف به ابن عقده(متوفاى 333 ق) است؛ به عنوان نمونه از حدود 86 روايت علائم ظهور كه در باب‌هاى 14 و 18 اين كتاب آمده، سهم ابن عقده حدود پنجاه حديث است.[4]

مسافرت ها

مرحوم نعمانی برای کسب علم و دانش مسافرت هایی را به شهر های مختلف داشته است. سفرهای وی از این قرارند:

1. سفرى به شيراز كرد و در آنجا در سال 313 از عالم جليل ابى القاسم- موسى بن محمّد اشعرىّ- نوه دخترى سعد بن عبد اللَّه- اخذ حديث كرد.
2. سپس در سال 327 بسوى بغداد رهسپار گشت و در آنجا از جماعتى از محدّثين مانند احمد بن محمّد بن سعيد «ابن عقده» كوفىّ كه بحق ستاره درخشان آسمان حديث و پير و پرچمدار علم و دانش بود اخذ حديث كرد، و نيز از محمّد بن همّام بن سهيل و از ابى علىّ احمد بن محمّد بن يعقوب بن عمّار كوفىّ و سلامة بن محمّد بن اسماعيل ارزنّى و غير ايشان حديث بياموخت.
3. در سال 333 بسوى شامات سفر كرد و در طبريّه - بلاد اردن- از محمّد بن عبد اللَّه بن معمر طبرانىّ و از ابى الحارث عبد اللَّه بن عبد الملك بن سهل طبرانى استماع حديث كرد .
4. بعد از آن وارد دمشق شد و در آنجا نيز از محمّد بن عثمان بن علّان دهنىّ بغدادى احاديث را ضبط كرد.
5. در اواخر عمرش به شهر حلب وارد شد و خداوند بزرگ سايه پر شكوه او را در آنجا گسترد و بر نشر معارف و انديشه‌هاى اسلامى ياريش فرمود.[5]

تألیفات

نعمانی تالیفاتی در زمینه های مختلف دارد که از عناوین آن ها می توان به تخصص و ورود او به عرصه های مختلف علوم دینی پی برد. کتاب های روایی او هم چون: «جامع الآخبار»، «نثر اللآلی فی الحدیث» و «الغیبه» تخصص او را در حدیث نشان می دهد. کتاب «الفرائض» نمایانگر آگاهی وی از فقه شیعه است. کتاب «تفسیر القرآن» او حاکی از اطلاعات تفسیری نعمانی و کتاب «الرد علی الإسماعیلیه» به نحوی فرقه شناسی و دانش کلام نعمانی را نشان می دهد.[6]

هدف از نگارش

وی در مقدمه کتاب خویش هدف از نگارش کتاب غیبت را این گونه بیان می کند:

ما دیدیم که فرقه های تشیع از هم گسیخته شده اند و به گروه ها و مذهب های مختلفی تقسیم گردیده اند. بعضی به اوج صعود کرده اند و بعضی دیگر به حضیض ذلت هبوط نموده اند و غیر از عده کمی، همه درباره امام زمان و ولی امرشان دچارشک و تردید گشته اند. پس به قصد قربت تصمیم گرفتم آنچه از ائمه صادقین و طاهرین(از امیرالمؤمنین(ع) گرفته تا آخرین امام) درباره غیبت روایت شده را ذکرنمایم.[7]

تاریخ تالیف کتاب

تاریخ دقیق تالیف کتاب مشخص نیست؛ اما یک راه دقیق برای تعیین تاریخ تالیف کتاب، توجه به عبارتی در این کتاب است که درباره امام عصر (عج)آورده است که: «و له الان نیف و ثمانون سنة» با توجه به این که واژه «نیف» از نوعی ابهام برخوردار است، ترجمه دقیق عبارت فوق میسر نیست؛ ولی به هر حال از این عبارت استفاده می گردد که آن حضرت در زمان تالیف کتاب، لااقل 81 سال داشته است. و با عنایت به قول صحیح در تاریخ ولادت آن حضرت، در سال 255 یا 256، تالیف کتاب، نمی تواند از سال 336 جلوتر باشد. بنابراین، کتاب یاد شده در فاصله سال های 336 تا 342 به رشته تحریر در آمده است.[8]

امتیاز این کتاب

از امتیازات این کتاب، استفاده از مصادر بسیاری است که تنها در این کتاب، از آن ها استفاده شده است، لذا احادیث فراوانی در این کتاب نقل شده که در دیگر مصادر موجود غیبت نیامده است.[9]

راویان کتاب

کسانی که از نعمانی حدیث نقل کرده‌اند، اندک‌اند مرحوم غفاری در مقدمه کتاب غیبت نام سه تن از راویان کتاب غیبت را ذکر می کند که در حقیقت شاگردان نعمانی هستند.: ابوالحسین محمد بن علی شجاعی کاتب در حلب روزگاری نزد وی بود و کتاب غیبت استادش را نگاشت.[10] ابوغالب زراری(درگذشت: ۳۶۸ ق/ ۹۷۸ م) او را دیده و از وی حدیث نقل کرده [11]و ابو الرّجاء محمّد بن علىّ بن طايب بلدى.

مصادر کتاب

مصادری را که نعمانی از آنها بهره برده می توان به دو گروهِ مصادر موجود و مصادر مفقود تقسیم کرد.

مصادر موجود

کتاب ابوصادق سُلَیْم بن قِیْس هلالی عامری کوفی

کتاب سلیم بن قیس از قدیمی ترین کتب حدیثیِ باقی مانده است که اهمیت فراوانی از نظر تاریخی، حدیثی و کلامی دارد. در مجموع، پنج حدیث از کتاب سلیم در باب چهارم از کتاب غیبت نعمانی آورده شده است.[12]

کافی کلینی

نعمانی شاگرد و کاتب شیخ کلینی (متوفای 328 یا 32۳ ق) بوده است. نعمانی در گردآوری کتاب غیبت، 80 حدیث از کافی نقل کرده که این احادیث به طور پراکنده در یازده باب از ابواب بیست وشش گانه کتاب آمده است.[13]

مصادر مفقود

تعدادی از احادیث غیبت نعمانی از مصادری گرفته شده که اینک مفقودند. این مصادر به کمک برخی قرائن و شواهد، قابل احصاء هستند که به برخی از آن ها اشاره می شود.

1. کتاب ابوتراب عُبیدالله بن موسی العَلَویّ العبّاسیّ.
2. کتاب ابوالحسن علی بن الحسن بن علی بن فضّال التَّیمُلِی الکوفی.
3. کتاب ابوجعفر محمد بن سِنان الزاهری.
4. کتاب ابوعلی حسن بن محبوب السَّرّاد(الزَّرّاد) .
5. کتاب ابوجعفر محمد بن علی بن ابراهیم الکوفی القرشی الصیرفی.
6. کتاب ابومحمد حسن بن علی بن أبی حمزة البطائنی الکوفی.
7. کتاب ابومحمد حسن بن محمد بن جمهور العمّی البصری.
8. کتاب ابومحمد عبدالله بن حَمّاد الأنصاری.
9. کتاب ابومحمد عبدالله بنَ جبلة بن حیّان بن أبجر الکنانیّ.
10. کتاب عبدالکریم بن عمرو بن صالح الخَثعَمِیّ الکوفی.
11. کتاب موسی بن سَعدان الحنّاط الکوفی.
12. کتب دیگر مشایخ ابن عقده.[14]

ابواب کتاب

این كتاب از 26 باب به شرح زیر تشكیل شده است:

1. در نگه‌داری سرّ آل محمد (ص) از نااهلش.
2. اخبار اعتصام به حبل الله.
3. بحث امامت.
4. ائمه‌ اثنا عشر(ره) از قرآن و تورات و انجیل و روایاتی كه از طریق سنی و شیعه رسیده است.
5. درباره‌ی كسانی كه مدعی امامت‌شوند و برداشتن علم قیام و امامت قبل از قیام قائم(عج).
6. احادیثی حول امامت از طریق عامه.
7. كسی كه درباره ائمه شك كند.
8. لزوم حجت در زمین.
9. چنان‌چه دو تن روی زمین باشند، یكی امام است.
10. آنچه درباره‌ غیبت از جمیع ائمه رسیده است.
11. تحمل مشقات و انتظار فرج.
12. سختی‌ها و ناملایمات شیعه در غیبت.
13. صفات و سیرت حضرت(عج).
14. علایم پیش از ظهور.
15. اوضاع نابسامان جامعه قبل از ظهور.
16. نهی از تعیین وقت‌برای ظهور.
17. سختی‌ها و مشكلات حضرت از جانب جهال هنگام قیام.
18. خروج سفیانی.
19. پرچم صاحب، پرچم رسول خدا(ص) است.
20. جیش الغیب.
21. وضع شیعه هنگام خروج قائم(عج).
22. دعوت جدید.
23. سن حضرت هنگام امامت و زمان امامتش.
24. روایاتی درباره اسماعیل پسر امام صادق (ع).
25. هركس، امام خود را شناخت، تقدیم و تاخر امر ظهور، زیانی به او نخواهد داشت.
26. مدت حكومت قائم(عج) پس از قیام.[15]

بناى مؤلف در تمام كتاب، نقل روايت است و به‌ندرت توضيحى از خود اضافه مى‌كند و روايات را در ابواب مختلف تكرار نمى‌كند.[16]

اهمّ مطالب کتاب

مبحث نشانه‌هاى ظهور در اين كتاب مجموعا 86 روايت دارد كه 68 عدد از آنها در باب 14 با عنوان «ما جاء فى العلامات التى تكون قبل قيام القائم و يدل على ان ظهوره يكون بعدها كما قالت الائمه(علیهم السلام)[17]و هيجده روايت در باب 18 با عنوان «ما جاء فى ذكر السفيانى و انّ امره من المحتوم و انّه قبل قيام القائم(عج) آمده است. در بخش‌هاى ديگر نيز احاديثى درباره نشانه‌هاى ظهور وجود دارد ولى تعداد آنها زياد نيست.[18]

ناقل كتاب نعمانى

نقل‌كننده اين كتاب از نعمانى، ابو الحسين محمّد بن على شجاعى است. وى تنها رشته پيوند ما با كتاب غيبت نعمانى است. با اين‌كه او در شمار معاريف نبوده و هيچ گونه توثيقى درباره‌اش وارد نشده است.

ما در سلسله روات، افرادى مجهول داريم و مهمل. مجهول كسى است كه نام او در كتب رجالى آمده؛ امّا مدح و ذمّ نشده است. مهمل، كسى است كه اصلا نامش در كتاب رجالى نيامده است. براساس اين تفسير، شجاعى، فردى مجهول است، چون نامش در رجال آمده است. ولى توثيق نشده است.[19]

نجاشى مى‌گويد: «من ابو الحسين را ديدم كه كتاب غيبت را براى نعمانى مى‌خواند. شوشترى نيز سخن نجاشى را بى‌كم و كاست آورده است و چيزى اضافه ندارد.[20] نمازى با صراحت مى‌گويد: «هيچ ذكرى از وى به ميان نيامده است»[21] و در ادامه، سخن نجاشى را مى‌آورد.

درباره اصل كتاب مشكل نداريم، زيرا نجاشى مى‌گويد: شجاعى به فرزندش وصيت كرده بود كتاب را به من بدهند. اكنون اين كتاب نزد من است. يعنى نجاشى اقرار مى‌كند كه كتاب نعمانى پيش او است. و خود كارشناس فنّ است و شهادت او بر اين‌كه كتاب ياد شده همان كتاب نعمانى است، انتساب كتاب را به نعمانى، براى ما قطعى مى‌سازد. شوشترى نيز سخنى نقل كرده كه شايد به وسيله آن، بسيارى از قضايا براى ما حل شود. وى مى‌گويد: ما اگر به اصول مشهوره و مصنفات معروفه پيشينيان دسترسى داشتيم، مى‌توانستيم به صحت بسيارى از روايات، حكم كنيم.[22]

پانویس

1. ↑نجم الدین طبسی و مصطفی کاظمی، نگاهی به کتاب غیبت نعمانی، فصلنامه انتظار موعود، ش 1، ص 191.
2. ↑نجم الدین طبسی و مصطفی کاظمی، نگاهی به کتاب غیبت نعمانی، فصلنامه انتظار موعود، ش 1، ص 191.
3. ↑ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 221.
4. ↑مصطفی صادقی، تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، ص 25.
5. ↑محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص 5.
6. ↑حیدر علی رستمی، بررسی توصیفی و تحلیلی کتاب الغیبه نعمانی، ص 40.
7. ↑محمدبن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص 23.
8. ↑سید محمد جواد شبیری زنجانی، نعمانی و مصادر غیبت، فصلنامه انتظار موعود، ش 2، ص 246.
9. ↑سید محمد جواد شبیری زنجانی، نعمانی و مصادر غیبت، فصلنامه انتظار موعود، ش 2، ص 246.
10. ↑احمد نجاشی، رجال، ص 271.
11. ↑احمد بن محمد ابوغالب زراری، رسالة فی آل اعین، ص 81.
12. ↑محمد معرفت و محمد غفوری نزاد، باز شناسی مصادر احادیث کتاب الغیبه نعمانی، فصلنامه شیعه پژوهی، ش 14، ص 8.
13. ↑همان، ص 9.
14. ↑محمد معرفت و محمد غفوری نزاد، باز شناسی مصادر احادیث کتاب الغیبه نعمانی، فصلنامه شیعه پژوهی، ش 14، ص 11-24.
15. ↑نجم الدین طبسی، تا ظهور، ج 2، ص 570.
16. ↑مصطفی صادقی، تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، ص 28.
17. ↑رواياتى كه درباره نشانه‌هاى پيش از ظهور قائم رسيده و چنان‌كه ائمه فرموده‌اند نشان مى‌دهد كه ظهور پس از آن نشانه‌هاست.
18. ↑مصطفی صادقی، تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، ص 28.
19. ↑نجم الدین طبسی، تا ظهور، ج 2، ص 580.
20. ↑محمد تقی تستری، قاموس الرجال، ج 9، ص 442.
21. ↑علی نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج 7، ص 232.
22. ↑محمد تقی تستری، قاموس الرجال، ج 1، ص 60.

منابع

1. ابوغالب زراری، احمد بن محمد، رسالة فی آل اعین، محقق: محمد علی موحد ابطحی، بی نا، اصفهان، 1399 ق.
2. تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، جامعه مدرسین، قم، 1412 ق.
3. خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، دار الزهرا(س)، بیروت، چاپ سوم، 1409 ق.
4. رستمی، حیدر علی، بررسی توصیفی و تحلیلی کتاب الغیبه نعمانی، بوستان کتاب، قم، چاپ اول، 1392 ش.
5. شبیری زنجانی، سید محمد جواد، نعمانی و مصادر غیبت، فصلنامه انتظار موعود، ش 2، زمستان 1380.
6. صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ 2، 1385 ش.
7. طبسی، نجم الدین، تا ظهور، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، تهران، چاپ اول، 1388 ش.
8. طبسی، نجم الدین، کاظمی مصطفی، نگاهی به کتاب غیبت نعمانی، فصلنامه انتظار موعود، شماره 1، پاییز 1380.
9. معرفت، محمد و غفوری نژاد، محمد، بازشناسی مصادر احادیث کتاب الغیبه نعمانی، فصلنامه شیعه پژوهی، سال چهارم، ش 14، بهار و تابستان 1397.
10. نجاشی، احمد، رجال نجاشی، محقق: علی محلانی حائری، بی نا، تهران، 1317 ق.
11. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، مترجم، احمد فهری زنجانی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1362 ش.
12. نمازی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، چاپخانه حیدری، تهران، 1405 ق.