دانشنامه امام مهدی
دانشنامه امام مهدی، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت
دانشنامه امام مهدی بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ مجموعهای ده جلدی درباره امام مهدی(عج) و موضوع مهدویت است. این دانشنامه، در مؤسسه دارالحدیث در دستور کار قرار گرفت و در سال ۱۳۹۳ شمسی منتشر شد. از جمله اهداف نگارش دانشنامه امام مهدی(عج)، رویکرد به زندگانی امام زمان(عج) و موضوع مهدویت با پژوهش جدید، بازنگری تخصصی و اتقان علمی بیشتر بوده است. این دانشنامه در ۱۴ بخش اصلی تشکیل شده که هر کدام از بخشها دارای فصول متعدد است. گزیده دانشنامه امام مهدی(عج) با تلخیص مجموعه ده جلدی توسط احمد غلامعلی در ۲ جلد صورت گرفت.
مولفان
مرحوم آیت الله محمد محمدی ریشهری با همکاری چند تن از اساتید مبرز حدیث مانند سیدمحمدکاظم طباطبایی و دیگر پژوهشگران مؤسسه دارالحدیث این اثر فاخر را سامان بخشیده اند. ترجمه بخشهای عربی توسط عبدالهادی مسعودی صورت گرفته و ارزیابی علمی کل دانشنامه نیز بر عهده آیت الله رضا استادی بوده است[1]
اهداف نگارش
آنچه که در مقدمه این اثر بازگو شده است هدف از نگارش دانشنامه امام مهدى عليه السلام ، تنها اثبات يك باور اسلامى از منظر پيروان اهل بيت عليهم السلام نبوده است؛ بلكه افزون بر اين، گشودنِ راهى است براى اتحاد پيروان همه اديان، بلكه همه جهانيان، براى پاسخگويى به اصلىترين نياز بشر، يعنى حاكميت عدالت بر سراسر جهان.[2]
همچنین تلاش براى ارائه پژوهشهاى جديد، جامع، پويا و پيشرو، ضروری دانسته شده است تا افقهاى پيش رو روشنتر شود. بويژه اين كه در دوران معاصر، برخى معاندان، براى ضربه زدن به جمهورى اسلامى ايران- كه بر پايه ولايت فقيه و نيابت عام از امام زمان عليه السلام شكل گرفته است، با شبههپراكنى-، اساس مهدويّت را هدف گرفتهاند. از اين رو، بزرگترين خدمتى كه مراكز علمى و پژوهشى مىتوانند به ساحت مقدس امام مهدى عليه السلام، و براى تداوم انقلاب اسلامى ايران تا حكومت جهانى ايشان داشته باشند، بازنگرى تخصصى در موضوع مهدويّت، و بازنگارى آن و پاكسازى نگاشتهها از مطالب سست و بىپايه، و ارائه نوشتارهايى است كه افزون بر اتقان علمى، پاسخگوى نيازهاى عصر حاضر باشند.[3]
دانشنامه امام مهدىعليه السلام در يك نگاه
اين دانشنامه شامل يك درآمد، چهارده بخش، و هفتاد فصل است، و در آن مسائل مرتبط با موضوع مهدويّت، با تكيه بر نصوص معتبر اسلامى (متون آيات و احاديث)، بررسى مىشود.
بخش های مهم آن بدین ترتیب سامان یافته اند:
بخش اول: مهدويّت از نگاهى كلى
به دليل اهميت موضوع مهدويّت و ويژگىهاى خاص اين عقيده، پيش از طرح مباحث مربوط به زندگى امام مهدى عليه السلام از ولادت تا تشكيل حكومت، در نخستين بخش از اين دانشنامه، عقيده به امام مهدى عليه السلام را از نگاه قرآن و احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام به طور كلى و در پنج فصل بررسی شده است.[4]
بخش دوم: زندگىنامه امام مهدى عليه السلام
در اين بخش از دانشنامه، زندگىنامه امام مهدى عليه السلام، از نسب خانوادگى تا عمر بلند ايشان، برپايه احاديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندان ايشان، در هفت فصل ارائه شده است. [5]
بخش سوم: غيبت امام مهدى عليه السلام
در اين بخش، ضمن سه فصل به مباحث مربوط به غيبت امام مهدى عليه السلام مورد و بررسى قرار گرفته است.[6]
بخش چهارم: سفرا و وكلاى امام مهدى عليه السلام
در اين بخش، مباحث مرتبط با نهاد وكالت در عصر امامان اهل بيت عليهم السلام تا امام مهدى عليه السلام، فضاى جامعه اسلامى منتهى به دوران غيبت كبرا، نايبان خاص امام در دوران غيبت صغرا، و مدّعيان دروغين نيابت و مهدويت، در چهار فصل مورد بررسى قرار گرفته اند.[7]
بخش پنجم: توقيعات امام مهدى عليه السلام
اين بخش را با تحليلى در باره توقيعات (مكاتبان/ نامههاى) امام مهدى عليه السلام آغاز گردیده است و در ادامه پاسخهاى مكتوب امام مهدى عليه السلام را در ايام غيبت كوتاهمدّتش به پارهاى از پرسشهاى مختلف، ضمن چهار فصل ذکر شده است. [8]
بخش ششم: ديدار با امام مهدى عليه السلام
اين بخش در پنج فصل داستانهاى كسانى گزارش شده كه پيش از غيبت امام مهدى عليه السلام يا در دوران غيبت صغرا و يا در ايام غيبت كبرا به محضر ايشان شرفياب شدهاند، يا كرامتى از ايشان مشاهده كردهاند.[9]
بخش هفتم: وظايف مسلمانان در روزگار غيبت
اين بخش در پنج فصل، وظايف و مسئوليتهاى مسلمانان، بويژه پيروان اهل بيت عليهم السلام را در روزگار غيبت تبيين مىكند. اين وظايف عبارتاند از: انتظار، خوددارى از عجله و تندروى، پايدارى، دعا و تلاش براى زمينهسازى جهت حكومت جهانى امام مهدى عليه السلام.[10]
بخش هشتم: دعا، توسل و استخاره
اين بخش شامل دعاهايى است كه اهل بيت عليهم السلام در باره ايشان و يارانش يا از امام زمان عليه السلام نقل شده است. همچنين استخارههاى منسوب به ايشان گزارش شده و در پايان چگونگى توسل به آن حضرت آمده است. اين بخش ده فصل دارد.[11]
بخش نهم: زيارات
در اين بخش، موضوع زيارات را در دو فصل طرح شده است؛ يكى حول زيارتنامههايى براى زيارت امام مهدى عليه السلام و ديگرى پيرامون زيارتنامههاى منسوب به ايشان.[12]
بخش دهم: نشانههاى ظهور
هدف اين بخش بررسى نشانههايى است كه قبل از ظهور امام مهدى عليه السلام يا همزمان با آن تحقّق مىيابد. اين نشانهها و تحليلهاى مرتبط با آنها ضمن سه فصل مطرح شده است.[13]
بخش يازدهم: قيام
اين بخش، شامل نُه فصل براى ارائه گزارشهايى در باره زمان و مكان قيام امام، خصوصيات چهره و حالت ايشان هنگام قيام، ياران امام، فرود آمدن عيسى عليه السلام براى يارى آن بزرگوار، پرچم امام مهدى عليه السلام، سخنان ايشان در آغاز قيام، و چگونگى برخورد ايشان با دشمنان است. [14]
بخش دوازدهم: سيره حكومتى
در اين بخش احاديث مربوط به سيره حكومتى امام مهدى عليه السلام و سياستهاى فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، و قضايى ايشان، در شش فصل دستهبندى، و در پايان تجزيه و تحليل شده است.[15]
بخش سيزدهم: نمونه هايى از سرودههاى مهدوى
در آغاز اين بخش، تحليلى در باره تحولات شعر مهدوى (اشعار سروده شده در باره امام مهدى عليه السلام در طول تاريخ اسلام) ارائه مىشود. در ادامه نمونههايى از اشعار سروده شده از قرن اوّل تا قرن حاضر، در پانزده فصل گزارش مىشود. گفتنى است چون تا پايان قرن پنجم، شعرى به زبان فارسى یافت نشده است، در پنج فصل نخست تنها نمونههايى از اشعار عربى همراه با ترجمه آنها ذکرشده است.[16]
بخش چهاردهم: كتابشناسى مهدويت
در اين بخش، پس از توضيح كوتاهى در باره «مهدويتنگارى» در دوران مختلف تاريخ اسلام، مهمترين آثارى كه تا كنون در اين زمينه، نگارش يافتهاند، در دو فصل، گزارش شده است.[17]
ويژگىهاى دانشنامه امام مهدى عليه السلام
برجستهترين ويژگىهاى این دانش نامه از این قرار است:
اعتبارسنجى مضاعف منابع
در دانشنامه امام مهدى عليه السلام علاوه بر استناد به منابع معتبر و در خور استناد، و گزينش متن مورد نظر، سند روايات نیز آورده و ارزيابى شده و ميزان اعتبار آنها در پانوشت بيان شده است. بنابراين، نبودن ارزيابى سندى در پانوشت يك حديث، نشانه ضعف سند آن است. [18]
البته ضعف سند لزوماً به معناى مجعول بودن حديث و عدم صدور آن از اهل بيت عليهم السلام نيست؛ چهبسا احاديثى از نظر سند اصطلاحاً ضعيف ناميده شوند؛ امّا محقّق با در نظر گرفتن قراين، به صدور آنها از معصومان اطمينان مىيابد. استناد ما به احاديثى كه از نظر سند ضعيفاند، در كنار احاديثى كه از اعتبار سندى برخوردارند، از اين باب است.[19]
استناد گسترده به منابع فريقين
با عنايت به اين كه باور به مهدويّت از عقايد مشترك ميان همه فرقههاى اسلامى است، براى نگارش دانشنامه امام مهدی، افزون بر استناد به منابع معتبر حديثى شيعه، از منابع اهل سنّت نيز فراوان بهره برده شده است. در مجموع براى سامان دادن اين مجموعه، به بيش از 985 كتاب در بيش از 3800 مجلّد مراجعه شده است.همچنين براى بهرهگيرى بيشتر پژوهشگران از اين دانشنامه، در پانوشتها به هزاران كتاب از منابع فريقين ارجاع شده است.[20]
نقد و ارزشيابى دلايل غير نقلى مهدويّت
بررسى آثارى كه از قرن چهارم تاكنون در باره امام مهدى عليه السلام نگارش يافته است، نشان مىدهد كه پديدآورندگان اين آثار، گاهى از روشِ نقلىِ محض بهره گرفتهاند، گاهى در كنار نقل به مبانى عقلى نيز استناد كردهاند، و گاهى هم با رويكردى عرفانى به اين موضوع پرداختهاند.[21]
به نظر نگارندگان این دانشنامه دلايل غير نقلى بهتنهايى براى اثبات مهدويّت شخصى كافى نبوده؛ بلكه با استناد به آنها حتّى اثبات مهدويّت نوعى نيز آسان نيست؛ از اين رو در مقدمه يازدهم اين دانشنامه، دلايل غير نقلى مهدويّت را به نقد و ارزشيابى گذاشته وتبيين شده است كه تكيهگاه اصلى در اثبات مهدويّت شخصى، دلايل متواتر و متقن نقلى است؛ گرچه مىتوان به شمارى از دلايل غير نقلى نيز، در كنار دلايل نقلى، استناد كرد.[22]
ظاهراً همه پژوهشگرانى كه از قرن پنجم به بعد، با رويكرد نقلى- عقلى به مباحث مهدويّت پرداختهاند، استنادشان به دلايل عقلى براى تقويت دلايل نقلى بوده است؛ وگرنه حتماً توجّه داشتهاند كه با دلايل عقلى محض نمىتوان مهدويّت شخصى را اثبات كرد.[23]
بر اين اساس، در نگارش دانشنامه امام مهدى عليه السلام تلاش گردید كه محور اصلى مباحث، نقل و آموزههاى وحيانى باشد، و ادله غير نقلى را تنها براى تقويت دلايل نقلى به كار گرفته شود.
جامعيت و گزيدهنگارى
يكى از اصول تدوين اين دانشنامه، جامعيت در عين گزيدهنگارى است. بدين سان كه در ارائه متون، جز در مواردى ضرورى، تلاش شده است از تكرار دورى شود. در عين حال با ارجاع ابواب مرتبط به يكديگر و آوردن نشانى نُصوص (متونِ) مشابه در پانوشت، نگارندگان در پى آن بودهاند كه اطلاعات عرضه شده در باره موضوع تحقيق تا حد امكان جامع باشد.[24]
تبيين و تحليل
يكى از برجستهترين ويژگىهاى دانشنامه امام مهدى عليه السلام فراوانى تبيين و تحليل است. در اين كتاب 87 تحقيق و تبيين بلند و كوتاه در بيش از 1250 صفحه، ارائه شده است. افزون بر اين، به منظور جامعيت اين مجموعه، مباحث مطرح در حاشيه اين موضوع نيز به بحث گذاشته شدهاند؛ مباحثى مانند احوال نايبان خاص امام مهدى عليه السلام، وظايف پيروان آن حضرت در دوران غيبت، و ....[25]
نقد و بررسى
يكى از نكات بسيار مهم در ارائه يك اثر تحقيقى، نقد و بررسى ديدگاههاى مختلف در باره موضوع تحقيق است. اين نكته در پديد آوردن دانشنامه امام مهدى عليه السلام كانون توجّه بوده است. از اين رو نگارندگان این اثر كوشيده اند ديدگاههاى ديگران را نيز در مباحث طرحشده نقد و بررسى كنند. از همين قبيل است نقد ديدگاه شمارى از پژوهشگران اهل سنت در باره حديث دوازده خليفه، و يا انتساب امام مهدى عليه السلام به امام حسن مجتبى عليه السلام. همچنين گزارشهايى مانند روايات مربوط به نشانههاى ظهور در اين دانشنامه نقد و بررسى شده است.[26]
تبيين عقايد ديگران در باره منجى
يكى از ويژگىهاى اين دانشنامه اين است كه افزون بر تبيين عقيده شيعيان درباره منجى، كه موضوع اصلى آن است، عقايد ديگر فرقههاى اسلامى و حتّى ديگر اديان را نيز گزارش مىكند. بدين منظور اين كتاب با سه گزارش مستند در باره «منجى موعود از نگاه عهدين»، «منجى موعود از نگاه اديان غير ابراهيمى»، و «منجى موعود از نگاه اهل سنت» تحت عنوان «درآمد» آغاز مىشود.[27]
جمعبندى و تحليل گزارشهاى متعارض
شمارى از گزارشهاى مرتبط با موضوعمهدويّت، به حَسَب ظاهر، با هم ناسازگارند؛ مثلًا برخى احاديث گوياى آناند كه اگر كسى امام زمان خود را نشناسد، جاهل و گمراه است؛ امّا برخى ديگر مىگويند چنين شخصى جاهل و گمراه و كافر است.
تعارض ادله در رابطه با هر قيامى قبل از قيام امام مهدى عليه السلام نيز از همين قبيل است. جمعبندى و تحليل اين گونه احاديث در دانشنامه، خواننده را با قواعد «فقه الحديث (مفهومشناسى حديث)» و روشهاى فهم مقصود از نقلهاى مختلف، آشنا مىسازد.[28]
پاسخگويى به پرسشها و شبههها
با توجّه به ويژگىهاى امامتِ امام غايب، معتقدان به اماممهدى عليه السلام بويژه نسلجوان، پرسشهايى دارند كه پاسخگويى به آنها براى تحكيم اين باور ضرورى است.
همچنين مخالفان اين باور از ديرباز شبهاتى را مطرح كردهاند و پس از پيروزى انقلاب اسلامى و استقرار جمهورى اسلامى در ايران برپايه نظريه ولايت فقيه (نيابت فقيه از امام غايب)، تلاشهايشان براى شبههافكنى بيشتر هم شده است؛ به گونهاى كه برخى از آنان با تصريح به اين كه مبناى ولايت فقيه عقيده به امامت امام غايب است، درصدد تخريب اين زيربنا برآمدهاند.
به همين دليل پاسخگويى به پرسشها و نقد و رد شبهههاى مرتبط با موضوع مهدويّت از جايگاه ويژهاى برخوردار است. در این اثر تلاش شده است در مباحث مختلف به شبهات مربوط به آن بحث پاسخ داده شود، و افزون بر اين، در پايان برخى از بخشها فصل خاصى را هم با عنوان «پاسخ چند پرسش» براى پاسخگويى به پرسشها و شبهات باقىمانده اختصاص داده شود.[29]
ارائه گزيدهاى از سرودههاى مهدوى در پانزده قرن
يكى ديگر از ويژگىهاى دانشنامه امام مهدى عليه السلام، گردآورى گزيدهاى از اشعار سروده شده از صدر اسلام تا عصر حاضر و توسط اديبان تازى و پارسى درباره امام مهدى عليه السلام است. اين دلنوشتهها، علاوه بر اين كه شور، احساس و عشق ارادتمندان حضرت مهدى را در طول پانزده قرن پيشِ روى خواننده مىنهد، دليل روشن ديگرى است كه ثابت مىكند عقيده مهدويّت و انتظار ظهور امام مهدى عليه السلام، حتّى پيش از ولادتش در جامعه اسلامى مطرح بوده و تا امروز همچنان پايدار مانده است.[30]
تنظيم منطقى و آسانياب
در اين دانشنامه عناوين، گزارشها و تحليلها، با نظمى خاص از كلّى به جزئى ساماندهى شدهاند؛ به گونهاى كه پژوهشگر با نگاهى گذرا، علاوه بر اين كه در جريان كلى مطالب كتاب قرار مىگيرد، در كوتاهترين زمان ممكن و به سادگى مىتواند مطلب مورد نظر خود را از طريق فهرست تفصيلى بيابد.[31]
هشدار در باره خرافهگرايى
خرافهگرايى يكى از خطرناكترين آسيبهاى اعتقاد به امام مهدى عليه السلام است كه در گذشته و حال دشمنان مهدويّت بسيار از آن بهره بردهاند. دانشنامه امام مهدى عليه السلام به منظور هشدار در اين زمينه دو گزارش تاريخى ارائه مىكند: يكى در باره مدعيان دروغين نيابت از امام عصر عليه السلام، و ديگرى در باره مدعيان دروغين مهدويّت.[32]
پانویس
- ↑محمد محمدی ری شهری و همکاران، دانشنامه امام مهدى «عجل الله فرجه» بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، ج 1، ص 10.
- ↑همان، ج 1، ص 9.
- ↑همان، ج 1، ص 9.
- ↑همان، ج 1، ص 18.
- ↑همان، ج 1، ص 20.
- ↑همان، ج 1، ص 22.
- ↑همان، ج 1، ص 23.
- ↑همان، ج 1، ص 25.
- ↑همان، ج 1، ص 26.
- ↑همان، ج 1، ص 27.
- ↑همان، ج 1، ص 28.
- ↑همان، ج 1، ص 30.
- ↑همان، ج 1، ص 31.
- ↑همان، ج 1، ص 32.
- ↑همان، ج 1، ص 34.
- ↑همان، ج 1، ص 36.
- ↑همان، ج 1، ص 37.
- ↑همان، ج 1، ص 44.
- ↑همان، ج 1، ص 45.
- ↑همان، ج 1، ص 45
- ↑همان، ج 1، ص 45
- ↑همان، ج 1، ص 46
- ↑همان، ج 1، ص 46
- ↑همان، ج 1، ص 46
- ↑همان، ج 1، ص 47
- ↑همان، ج 1، ص 47
- ↑همان، ج 1، ص 48
- ↑همان، ج 1، ص 48
- ↑همان، ج 1، ص 48 و 49.
- ↑همان، ج 1، ص 49.
- ↑همان، ج 1، ص 49.
- ↑همان، ج 1، ص 50
منابع
- محمد محمدى رىشهرى و همکاران، دانشنامه امام مهدى« عجل الله فرجه» بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، مترجم: مسعودى، عبدالهادى، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، 1393 ه. ش