المحاسن برقی
المحاسن برقی، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت
کتاب المحاسن نوشتۀ احمد بن محمد بن خالد برقی از محدثان شهیر شیعه در قرن سوم هجری یکی از آثاری است که روایات مهدوی را در خود جای داده است. بررسی آموزۀ مهدویت در دو ساحت سند شناسی و محتوایی روایات میتواند به معرفی مهدویت و شناخت این کتاب کمک کند.
نویسنده کتاب
احمد بن محمد بن خالد یکی از محدثان شهیر شیعه در قرن سوم هجری است. وفات وی را بین سالهای 274-۲۸۰ ق ذکر کردهاند[1] وثاقت او بین دانشمندان رجال مانند نجاشی[2]، طوسی[3] و ابن الغضائری مورد تأیید است.[4] با این وصف همگان نقل روایات از ضعفا و اعتماد به مرسلات را دربارۀ او تذکر دادهاند.
احادیث مهدوی احمد بن محمد برقی در المحاسن
در بین آثار برقی کتاب المحاسن معروفترین کتاب اوست. المحاسن کتاب بسیار بزرگ و عظیمی بوده است که بهعنوان یکی از جوامع حدیثی به شمار میرفته است. برخی کتاب المحاسن را مشتمل بر نود [5]الی صد کتاب دانستهاند[6]. این اثر علاوه بر جامعیت کمنظیر در احادیث، تا حدی فراتر از دایرۀ احادیث را نیز در بر داشته است. با دقت در عناوین کتابها، وی به مباحثی مانند رجال، تاریخ، شعر و نجوم نیز اشاره دارد.
در میان کتابهای حدیثی معتبر مانند کافی، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه، حدود ۸۳۰ روایت از او نقل شده است[7]. بر اساس آمار نرمافزار «درایة النور» تا دو هزار روایت برای او ثبت شده است. شیخ صدوق در مقدمۀ من لا یحضره الفقیه، المحاسن را جزء کتابهای مشهور، مرجع و قابل اعتنا نزد شیعه ذکر کرده و نیز آن را جزء مدارک کتاب خود قرار داده است. [8] همچنین مجلسی در مقدمۀ بحار الانوار آن را جزء منابع معتبر خویش معرفی کرده است. [9]
امروزه بخش بزرگی از کتاب المحاسن در دسترس نیست. كتاب القرائن، كتاب ثواب الاعمال، كتاب عقاب الاعمال، كتاب الصفوة و النور و الرحمة، كتاب مصابیح الظُلَم، كتاب العلل، كتاب السفر، كتاب المآكل، كتاب الماء، كتاب المنافع و كتاب المرافق یازده کتاب باقیماندۀ المحاسن است.
طبق برخی از آمارهای موجود، از قسمتهای برجایمانده، 2709 روایت در المحاسن وجود دارد.[10] در این کتاب فصل و باب خاصّی دربارۀ حضرت مهدی(عج) گشوده نشده است. با بررسیهای صورتگرفته مجموعۀ روایات مهدوی در کتاب المحاسن چهارده مورد است. بیشترین آنان در کتاب الصفوة و النور، باب «من مات على هذا الأمر كان كمن استشهد مع رسول الله» قرار دارد.[11] برقی با آنکه در دورۀ امامان دهم تا دوازدهم میزیسته، اما در المحاسن به طور کلی روایات اندکی از آنان نقل کرده است. بر همین اساس برقی از امام علی(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل روایت دارد.
روایات برقی را میتوان از دو منظر سندشناختی و محتوایی نگریست:
اسناد مهدوی کتاب المحاسن برقی
ابتدا روایات این کتاب با ضمیر «عنه» ذکر شده است که به طور معمول مراد از آن خود مؤلف، احمد بن محمد بن خالد برقی میباشد؛ چراکه مرجع ضمیر در صدر باب مشخص شده است [12] و بعد از آن کاتب نسخه یا شاگردی که آن را کتابت میکرده، اسم ظاهر احمد بن محمد بن خالد را حذف و به ضمیر آن تبدیل کرده است.
برقی تمام روایات مهدوی را از مشایخ خود نقل کرده است، اما اسناد آن تا معصوم همگی مسند نیست و روایات مرسل با الفاظ مبهم مانند «عن رجل»[13] و یا «عن بعض اصحابه»،[14] و روایات مرفوعه (با بهکارگیری رفَعَ الحدیثَ) دیده میشود .[15]علاوه بر آن برخی از رجال ابتدایی مانند «السندی» به طور کامل نیامده است [16]؛ چراکه در بین روایات وی دو فرد یعنی صالح بن سندی یا سندی بن محمد آمده است. چهبسا این راوی نزد مؤلف و محدثان آن روزگار آشنا بوده است یا بعدها نسخنویسان در ثبت آن دقت لازم به خرج ندادهاند.
فهرست اسناد چهاردهگانه نشان از آن دارد که وی از پدر خود محمد بن خالد برقی 6 روایت [17]، از علی بن الحسن بن فضال 3 روایت[18]، از محمد بن علی کوفی 2 روایت [19]، از محمد بن عبدالحمید[20]، صالح بن سندی یا سندی بن محمد [21] و علی بن نعمان [22]هرکدام یک روایت نقل کرده است.
برقی بر اساس اسناد، بیشترین احادیث را از پدر خود، محمد بن خالد نقل کرده است. در واقع پدر وی بهعنوان تأثیرگذارترین محدث در شکل گیری احادیث المحاسن نقش داشته است. این فراوانی بر کل کتاب المحاسن حاکم است. در رتبۀ بعدی علی بن حسن بن فضال قرار دارد. وی بهرغم فطحیبودنش، ثقه دانسته شده است.[23]
افراد دیگری مانند محمد بن عبدالحمید سالم کوفی[24] و علی بن نعمان ثقه دانسته شدهاند.[25] طبق گفتۀ شیخ طوسی در الفهرست، برقی در طریق کتاب علی بن نعمان قرار دارد و مسئول نقل میراث وی به دوران بعدی است.[26] اما جالب آنکه برقی تمامی روایات علی بن نعمان را با واسطۀ پدر خود نقل کرده است.[27]احتمال دارد این تکروایت مهدوی هم به واسطۀ پدر گزارش شده است که بعدها در نقلها یا نسخهها خطایی رخ داده باشد و اسم پدر وی افتاده است.
اما محمد بن علی کوفی معروف به ابوسمینه ضعیف و فاسد الاعتقاد خوانده شده[28] و صالح بن سندی [29]یا السندی بن محمد مجهول است.[30]
در این صورت روشن میشود که برقی از ذکر روایت از مشایخی كه گرایشهای ویژهای داشتند یا روایت كتابهای محدثان غیر معتمد و یا افراد مجهول و احادیث مرفوع هم ابایی نداشت؛ زیرا او علاقمند بود سنتهای مختلف روایی شیعی و امامی را یکجا جمع كند. روایت او از برخی محدثان غالی مانند محمد بن علی كوفی ابو سُمَینه [31] كه مورد انتقاد جناحهایی از امامیه بودهاند، نشان از روحیۀ گشودۀ وی بر سنتهای روایی و اعتقادی مختلف شیعی دارد؛ افزون بر اینکه حاکی از رویکرد قدما بر وثوق خبری مبتنی بر تجمیع قراین است و اینکه اعتبارسنجی روایات به وثوق مخبری و حالات راویان حدیث منحصر نبوده است.
روایات ابن فضال، علی بن نعمان، محمد بن عبدالحمید و به احتمال روایات محمد بن علی کوفی قبل از هجرت به قم از میراث محدثان کوفه است. از این رو برقی با وجود اینكه قمی بوده، بخشی از روایات مهدوی خود را از آن دیار دریافت کرده است. با بررسی برخی از راویانی که وی روایات آن را نقل کرده است، حضور آنان در کوفه و عراق مسلم است و هجرتی برای آنان به قم نقل نشده است؛ بهعنوان نمونه برقی از عثمان بن عیسی رواسی قریب به 158 روایت نقل کرده است. وی از سران واقفیه بود و بعد از آنکه توبه کرد در خواب دید که در حائر حسینی میمیرد؛ به همین دلیل از کوفه خارج شد و در حائر حسینی سکونت کرد تا آنکه در آنجا درگذشت و دفن شد[32]
محتوای مهدوی روایات محاسن برقی
برقی روایاتی را در مورد حجتهای الهی نقل کرده است؛ مانند عدم پذیرش توبه زمانی که حجت الهی از روی زمین برداشته شدند و قیامت نزدیک شد.[33] اما بر اساس کتابهای برجایمانده از برقی روایات مهدوی به صورت پراکنده در ابواب مختلف ذکر شده است. در کتاب ثواب الاعمال، باب «حب اهل بیت(علیهم السلام)» آمده است: «هركه ما را دوست داشته باشد فقط براى دنیا، زمانى كه قائم ما قیام نماید عدالت او شامل نیكوكار و تبهكار هردو مىشود» [34] در کتاب عقاب الاعمال در باب «حکم مانع الزکات» میبینیم که امام ابراز میدارد: «در عصر ظهور امام(عج) دو حکم اجرا میکند: یكى مرد زناكاریست كه زن داشته باشد كه او را سنگسار كند و دیگر كسى كه زكات مال خود ندهد گردن او زده میشود»[35]. البته ممكن است مراد آن باشد كه قائم(عج) بینه و گواه بر زنا و ندادن زكات نطلبد و به علم خود حكم جارى سازد؛ چنانكه ظاهر روایت كافى اضافهاى دارد كه آن جملۀ «لا یرید علیهما بینة» است[36]. باز در همین کتاب در باب «كیفر كسى كه حق خاندان پیامبر را انکار کند» حضرت فرمود: «هركس با ما خاندان دشمنى كند خداوند او را یهودى برمىانگیزد. سؤال كردند: اى رسول خدا، این چگونه است؟ فرمود: براى اینكه اگر او دجّال را درک كند به او مىگرود» [37]
درکتاب الصفوة و النور و الرحمة باب «کسی که بمیرد و امام خود را نشناسد» امام فرمود: «کسی که بمیرد و امام خود را نشناسد مرگ او جاهلی است، اما اگر بمیرد و با معرفت باشد تقدیم و تأخیر ظهور به او ضرری نرساند و مانند کسی است که در خیمۀ قائم است» [38]. باز در همان کتاب باب «کسی که بر امر اهل بیت(علیهم السلام) بمیرد مانند کسی است که با پیامبر خدا(ص) به شهادت رسیده است»، با نقل 6 روایت به صورت متنوع به پاداش کسانی که در راه امر اهل بیت(علیهم السلام) ثابت قدم باشند و منتظر آن حضرت باشند اشاره شده است. در این روایات فضیلت انتظار امام یا حکومت (هذا الامر) به حضور در خیمۀ قائم(عج)، همراهی با رسول الله(ص) و شهادت با قائم(عج) و پیامبر خدا(ص) تشبیه شده است[39]
و در نهایت در کتاب العلل از امام صادق(ع) به تفاوت سیرۀ امام مهدی(عج) با امام علی(ع) اشاره میکند که امام مهدی(عج) در مواجه با مردم بصره، بر اهالی آن دیار سخت خواهد گرفت و گذشت و عفوی در کار نیست [40]و آخرین گزارش وی، ملاقات حضرت خضر(ع) با امیرالمومنین(ع) است که بعد از شنیدن پاسخ سؤالات، خود خضر(ع) به معرفی و شهادتدادن ائمۀ طاهرین(علیهم السلام) بهعنوان وصایای پیامبر(ص) اشاره میکند [41]
با این توصیف میتوان ابراز داشت که روایات برقی حول محور انتظار، عصر ظهور و سیرۀ حکومتی امام مهدی(عج) بسط یافته است. از نکات قابل توجه در این کتاب این است که تمام روایات آن با لقب «قائم» ذکر شده و از واژۀ «مهدی» روایتی نقل نشده است.
پانویس
- ↑احمد بن على نجاشی، رجال، ص 77.
- ↑احمد بن على نجاشی، رجال، ص 76.
- ↑محمد بن الحسن طوسی، فهرست، ص 51.
- ↑ابن الغضائری، رجال، ص 39.
- ↑احمد بن على نجاشی، رجال، ص 76.
- ↑محمد بن الحسن طوسی، فهرست، صص 53-54.
- ↑ابوالقاسم خویی، معجم رجال حدیث، ج 2، ص 266
- ↑محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 4.
- ↑محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۱، ص 7.
- ↑اکبرتوحیدلو، وثاقت برقی با تأکید بر مشایخ او در کتاب محاسن، ص 155.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 173.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 3.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 173
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 88.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 2، ص 333.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 173.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، صص 88، 156، 173، 320، 333.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 173.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، صص 90، 87.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 61.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 173.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 174.
- ↑احمد بن على نجاشی، رجال، ص 258.
- ↑احمد بن على نجاشی، رجال، ص 339.
- ↑احمد بن على نجاشی، رجال، ص 274.
- ↑محمد بن الحسن طوسی، فهرست، ص 282.
- ↑نک: احمد بن على نجاشی، رجال، ج 1، صص 30، 36، 155، 166، 171، 180، 186، و ...
- ↑احمد بن على نجاشی، رجال، ص 333.
- ↑ابوالقاسم خویی، معجم رجال حدیث، ج 9، ص 69.
- ↑ابوالقاسم خویی، معجم رجال حدیث، ج 8، ص 317.
- ↑احمد بن على نجاشی، رجال، ص 332.
- ↑احمد بن علی نجاشی، رجال، ص 300.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن ج 1، ص 236.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 61.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن ج 1، صص 87 -88.
- ↑محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 3، ص 503.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 90.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، ص 156.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 1، صص 173- 174.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 2، ص 320.
- ↑احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج 2، ص 332.
منابع
- ابوالقاسم خوئی، معجم رجالالحدیث، قم، مرکز نشر آثار شیعه قم، 1410.
- احمد بن حسین ابن الغضائرى، رجال ابن الغضائری، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1364.
- احمد بن على نجاشى، رجال، قم: انتشارات جامعۀ مدرسین، 1407 ق.
- احمد بن محمد برقى، المحاسن، محقق: جلال الدین محدث، قم، دار الكتب الإسلامیة، 1371 ق.
- اکبر توحیدلو، وثاقت برقی با تأکید بر مشایخ او در کتاب محاسن، فصلنامه علوم حدیث، 20 (78)، صص 143-163، 1394
- محمد باقرمجلسی، بحار الانوار، چاپ دوم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1403
- محمد بن الحسن طوسی، الفهرست، نجف، المكتبة المرتضویة، بی تا
- محمد بن على ابن بابويه، من لا يحضره الفقيه، محقق: غفارى، على اكبر، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413 ق.
- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.