الامامه و التبصره من الحیره
الامامه و التبصره من الحیره، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت
یکی از منابع متقدم شیعی کتاب الامامه و التبصره اثر علی بن الحسین بابویه است. رویکرد این کتاب روایی و مرتبط با مسئله امامت است. مولف در خلال بحث های خود به برخی روایات مهدوی اشاره دارد.
معرفی اجمالی کتاب
كتاب «الامامه و التبصره من الحیره» دراثبات امامت ائمه معصوم، با هدف ارشاد شیعیان و برون رفت آنان از «حیرت» وسرگردانی در دوران غیبت امام عصر توسط علی بن حسین بن بابویه قمی نگارش یافته است.
اهمیت و ویژگی های کتاب
با آغاز غیبت صغرا، اصطلاحی با عنوان «حیرت» شیوع پیدا کرد. این اصطلاح نشان می‌دهد که جامعه شیعی دردوران غیبت امام، به حیرت و سرگردانی دچارشده اند.[1] از این رو، کتاب‌هایی با همین عنوان برای برطرف شدن شبهات نگارش یافت. سلامة بن محمد بن إسماعيل كتاب الغيبة و كشف الحيرة،[2] عبدالله بن جعفر الحمیری كتاب الغيبة و الحيرة [3] و علی بن حسین بابویه کتاب الامامه و التبصره من الحیره را به نگارش درآوردند.
کتاب« الامامه و التبصره من الحیره» علاوه بر برطرف کردن نیاز آن دوران، به دلیل قدمت و مسند بودن روایات آن برای دوران کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا می‌تواند از اوضاع و احوال آن دوران گزارش دقیقی ارائه کند.
همچنین می‌تواند با توجه به متن آن، سنت حدیثی آن دوران بدست آورد؛ به ویژه آن‌که ابن بابویه با دوران کلینی معاصراست و روشن مي شود اين دو محدث كه هر دو تقريبا از محافل حديثي مشترك قم و ری بهره برده اند، با چه سنت های حديثي برخورد داشته واز كدامين منابع و با چه شيوه هايي در مقايسه با هم استفاده كرده اند.
معرفی نویسنده
مولف کتاب ابوالحسن علی بن حسين بن موسی بن بابويه قمی ( ۳۲9 ق/ ۹۴۱ م)، محدث و فقیه برجسته واز ثقات قم است.[4] از تاریخ تولد این محدث شهیر اطلاع دقیقی دردست نیست؛ اما توقیعی خطاب به ایشان توسط امام عسکری(ع) صادر شده است که اگر در سال وفات امام ((عج)60ق) صادر شده باشد؛ با توجه به خطاب «شیخ» درتوقیع، او باید سالیان قبل از این توقیع به دنیا آمده باشد.
على بن بابويه قمى برای اخذ و یا انتشار احادیث خود چندین مرتبه به عراق سفر کرده است. مهم‌ترین آن سفرها، سفری است که وی با ابو القاسم حسين بن روح ملاقات کرده است. در این ملاقات، ابن بابویه نکاتی چند از حسين بن روح پرسيد.[5]
از نکات زندگانی وی تنظیم نامه و ارسال آن برای حسين بن روح نوبختی است. ابن بابویه از وى خواسته بود كه نامه اش را به امام مهدی (عج) برساند. على بن بابويه در نامه خود از حضرت فرزندى درخواست كرده بود. حضرت در جواب نوشت: «ما در اين خصوص براى تو دعا كرديم و به زودی خداوند دو پسر نيكو به تو ارزانى مي‌دارد. بعدها محمد، معروف به «شيخ صدوق» و حسين به وى عطا شد».[6]
فهرست نویسان امامی کتاب‌های متعددی را به علی بن حسین بابویه نسبت داده اند. نجاشی‌تأليفات او را چنين برشمرده است: الوضوء، الصلوة، الجنائز، الامامة و التبصرة من الحيرة، الاملاء، نوادر، كتاب المنطق، الاخوان، النساء و الولدان، الشرايع، التفسير، النكاح، مناسك الحج، قرب الاسناد، التسليم، الطب، المواريث و المعراج[7]. همان طور که از نام کتاب های مذکور مشخص است، ابن بابویه علاوه بر مباحث فقهی که در آن دوران رونق فراوان داشته، به مباحث گوناگون دیگر مانند کلام، طب علاقه داشته است.
مقام او در فقه و حديث چنان بلند بود كه در مواردی كه حديث در دست نبود و يا اين‌كه در متن حديث شبهه‌ای به نظر می‌رسيد، علمای شيعه به فتاوی او رجوع می‌كرده‌اند.[8]
وی از گروهی از محدثان، مانند: سعدبن عبدالله اشعری، علی بن ابراهیم، محمدبن یحیی، احمد بن ادریس، محمد بن ابی القاسم ماجیلویه روایت نقل کرده است.[9] میرات وی پس از خود، به فرزندش، محمد بن علی بابویه منتقل گردید که در آثار فرزند، نقل از پدر مشهود است.
بنابر نقل شیخ طوسی در الغیبه و نجاشی در رجال، وی در سال 329 هجری از دنیا رفت[10] ودر قم دفن گردید.
انگیزه مولف
موحوم ابن بابویه در مقدمه کتاب از افرادی سخن می گوید که بر مسئله امامت اعتقاد راسخ داشته اند اما در دوران غیبت امام به تردید دچارگردیده اند. از این رو وی اخباری را نقل می کند که حیرت وتردیدآنان رابه طرف کند.13
محتوا و ساختار کتاب
کتاب الامامه و التبصره، از یک مقدمه ، 87 روایت در 23 باب تنظیم شده است. در پایان، مصحح کتاب، آقای حسینی جلالی و همکاران وی مستدرکاتی بر اساس اسناد شیخ صدوق بدین نسخه افزوده اند.
مقدمه مولف، تقریباً مفصل است و بر مسئله امامت وضرورت وجود امام برای فهم مسائل دینی و اصل بودن آن تمرکز دارد، و پس از آن، بحث هایی در مورد غیبت، سرّ غیبت و بدا عنوان شده است.[11]باب اول، «باب الوصيّة من لدن آدم عليه السلام» نام دارد که در آن، به جانشینان حضرت آدم تا پیامبر خاتم و فرزندان امام علی اشاره می کند. ابواب دیگر از این قرارند: لزوم حجت خداوند بر روی زمین در هر دوران (شانزده روایت)[12]،امامت عهدی از جانب خداوند است(چهار روایت)،[13] خداوند امامت را در آل محمد قرار داده است(هشت روایت)،[13] ائمه بعد از امام حسین از نسل اویند(نه روایت)[13]،نص برامامت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) (یک روایت)[14]،علت اجتماع امامت امام حسن و امام حسین(ع) (یک روایت)،[15]عدم اجتماع امامت در دو برادر بعد از حسنین(علیهم السلام) (شش روایت)[16]،امامت در برادر، عمو و دایی قرار ندارد،[17] امامت امام زین العابدین(ع) و ابطال امامت محمدبن حنفیه (سه روایت)،[18]نصوص امامت امام باقر،امام صادق و امام کاظم(ع)(نه روایت)،[19] ابطال امامت اسماعیل(یک روایت) ،[20] ابطال امامت عبدالله بن جعفر(پنج روایت) ،[21] سبب توقف بر امامت امام موسی بن جعفر(ع)(یک روایت) ،[22] امامت امام رضا(ع)(دو روایت) ،[23] هرکس بمیرد و امامی نداشته باشد به مرگ جاهلی مرده است(سه روایت) ،[24] شناخت امام و رسیدن امامت به امام بعد از شهادت امام قبل(سه روایت) ،[25] آنچه بر مردم بعد از شهادت امام بر آنان لازم است(سه روایت) ،[26] باب انکار هر یک از ائمه(دو روایت) ،[27] باب مشارکت با کسی که امام نیست(یک روایت) ،[28] و نوادر (هشت روایت).[29] عمده بحث مهدویت این کتاب در همین قسمت نوادر ذکر شده است.
مهدویت در الامامه و التبصره
همان‌طور که گذشت، این اثر در دو بخش مربوط به مولف و محقق تشکیل شده است. عمده روایات مهدوی این اثر، توسط محقق در مستدرکات آمده که مباحثی است خارج از کتاب شناسی؛ اما در مقدمه و برخی از بخش های کتاب به مباحث مهدویت اشاره دارد.
مقدمه کتاب با رویکرد به مسئله امامت، شکل گرفته است. وی در بخشی از مقدمه خود به مسئله غیبت اشاره دارد که این مقوله برخی را با چالش و سرگردانی روبه رو کرده است .او علت آن را در تقیه و خوف می داند. وی در ادامه مباحث خود، با توجه به پشتوانه روایی، به عدم تعیین وقت برای ظهور اشاره می کند.[30]
در قسمتی دیگر، با ذکر حدیث اصبغ بن نباته از امام علی(ع) که فرمودند: «حیرت و غیبت شش روز، یا شش ماه یا شش سال خواهد بود» ؛ در شرحی بر حدیث مذکور چنین معتقد است:
«امام در مقام بیان زمان واقعی دوران غیبت نیست ؛ چنان‌که اگر اراده کرده بود، می توانست زمان واقعی آن دوران را بگوید و تعداد زمان های متفاوت، گویای آن است که امام اخفا و کتمان زمان را اراده دارد».[31]
اما در بخش اصلی کتاب که به روایات پرداخته ، در مجموع چهار روایت ویژه مهدوی در باب نوادر از مشایخ خود عبدالله بن جعفر حمیری و محمد بن یحیی نقل کرده است. در روایتی به وجود سنت های انبیای الاهی در قائم اشاره شده است: از موسی ترس، از یوسف زندان، از عیسی موت (در حالی‌که زنده است) و از پیامبر خداوند شمشیر. 37
در روایتی دیگر از امام عسکری (ع) از فرج سوال می شود که حضرت در پاسخ می فرمایند:« فرج زمانی است که صاحب شما از ستمگران غیبت کند،آنوقت منتظر فرج باشید»[32] در روایت دیگری که از زمان وقوع امر اهل بیت سؤال می‌شود؛ امام در پاسخ بدون اشاره به زمان آن، ازضرورت پذیرفتن امام سخن می گویند « هنگام ظهور منکر آمدن وی نشوید».[32] گویا اهل بیت در جهت دیگر روایات برای ظهور و فرج زمانی را قرار نداده اند. بر همین اساس در آخرین روایت باب النوادر، امام صادق(ع) در خطابی به مهزم تعیین وقت برای ظهور را منع و عنوان کرده اند که برای عجله کنندگان در امر ظهور، فرجامی جز هلاکت نیست.[32] این گزارش در دوران کلینی نیز با طرق دیگر از محمد بن یحیی نقل شده است. از این رو می توان دریافت که گفتمان آن دوره شیعیان، به ویژه مدرسه قم عدم تعیین وقت برای ظهور بوده است و این گفتمان به دوره های بعدی در بین محدثان دیگر، مانند شیخ صدوق با نقل روایات بیشتر رواج داشته است.
روش و رویکرد
همان‌طور که از اسم کتاب، مقدمه و محتوای ابواب مشخص است، تلاش ابن بابویه، اثبات وصایای پیامبران و به ویژه وصایای پیامبر اسلام است. برای اثبات امامت اهل بیت به روایاتی اشاره دارد که با این امر موافق باشد. در نگاه اثباتی، در بخشی مهم به روایات ضرورت وجود امام در هر دوره ای اشاره می کند و در کنار آن، علاوه بر ضرورت معرفت به امام، به جانشینان بعد از پیامبر می‌پردازد و سرانجام مرگ جاهلی را پیامد عدم شناخت امام می داند. ابن بابویه در نگاه دیگری با ذکر روایاتی، امامت افرادی مانند محمد بن حنفیه، اسماعیل بن جعفر، عبدالله بن جعفر و جریان واقفه را ابطال می کند وکسانی که در این امر با آنان همکاری کنند، مورد مذمت قرار می دهد.
بررسی انتساب کتاب و نسخه های آن
در میان دانشمندان علم رجال، افرادی مانند نجاشی،[33] طوسی،[34] سپس ابن شهر آشوب[35] و بعدها مجلسی [36]کتابی را با نام الامامه و التبصره تالیف ابن بابویه قمی دانسته اند. اما بعد ها برخی از محدثان، مانند محدث نوری و آقا بزرگ طهرانی با استناد به نسخه هایی از علامه مجلسی، به نسخه کتاب الامامه و التبصره اشکال کرده اند. آنان معتقدند برخي مشايخ اين كتاب، از جنبه طبقه، از علی بن الحسین بابویه متأخر هستند و ممکن نيست متقدم از متأخر روايت نقل كند. منشا این اشتباه وجود نسخه ای از علامه مجلسی است که از دوقسمت تشکیل شده است: قسمت اول آن با عنوان الامامه و التبصره از ابن بابویه که بر روی صفحه آن نوشته شده است: «للحقير محمد باقر بن محمد تقي مجلسی » و در آخر آن نوشته شده است: «تمّ كتاب الإمامة بحمد اللّه و حسن توفيقه»؛ اما قسمت دوم، آن جامع الاحادیث، اثر جعفر بن أحمد بن علي القمي است ولی شاگردان مرحوم مجلسی، که روایات را تجمیع می کردند، با سرعت، روايات اين كتاب را اخذ كرده، روايات جامع الاحاديث را هم به الامامة و التبصرة نسبت داده‌اند،[37] ولذا دو قسمت در قالب کتاب الامامه و التبصره ذکر شده است و این، باعث شده است که محدثان بعدی در انتساب این کتاب به ابن بابویه تردید کنند. اگر این نسخه ها در دست محدث نوری و مرحوم اقا بزرگ بود، این اشتباه صورت نمی گرفت. علاوه بر آن‌که مواردی که علامه در بحارالانوار با عنوان روایات الامامه و التبصره ذکر کرده موضوعات متنوع اخلاقی است[38] تا مباحث امامت؛ که این خود گواه این نکته است که روایات مذکور از بخش جامع الاحادیث بوده اند . اما با مراجعه به نسخه اصلی این کتاب که در دست علامه مجلسی بوده است، افرادی که در صدر روایت الامامه و التبصره قرار دارند، همگی در زمره مشایخ ابن بابویه به شمار می روند.[39]
وضعیت فعلی کتاب
نسخه ای که امروزه از کتاب مذکور در دست می باشد، با تلاش آقاى سيد محمد رضا حسينى جلالى و مقدمه مفصل ايشان توسط موسسه آل البيت لاحياء التراث منتشر شده است. این نسخه برگرفته از دو نسخه خطی از علامه مجلسی و محدث بحراني است.
پانویس
- ↑اوضاع سياسى اجتماعى و فرهنگى شيعه در غيبت صغرى، حسين‌زاده شانه‌چى، حسن .
- ↑نجاشی، احمد بن علی، ص 192.
- ↑همان، ص 219.
- ↑نجاشي، احمد بن علی، الرجال ص ،261، طوسی، محمد بن الحسن، فهرست، ص273.
- ↑نجاشي، احمد بن علی، الرجال ، ص : 261
- ↑همان ص : 261
- ↑همان، ص : 261.
- ↑قمی، عباس، الكنى و الألقاب (مكتبة الصدر) ج1 222 ص : 221
- ↑رک: ابن بابويه، على بن حسين، الامامه و التبصره ؛ ص 21،25، 63،87، 130
- ↑طوسی، محمدبن حسن، الغیبه، ص 394. رجال‌النجاشي ص : 261.
- ↑رک: ابن بابويه، على بن حسين، الامامه و التبصره ؛ ص7.
- ↑ابن بابويه، على بن حسين، الامامه و التبصره ،ص 25
- ↑همان، ص: 37
- ↑همان، ص 54.
- ↑همان، ص 55.
- ↑همان، صص56-59.
- ↑همان، ص59
- ↑همان، ص60-63
- ↑همان، صص63-70.
- ↑همان، ص 71.
- ↑همان، صص72- 75.
- ↑همان، ص 75.
- ↑همان، صص77-82.
- ↑همان، صص82-83.
- ↑همان، صص84-87
- ↑همان، صص87-90.
- ↑همان، ص90.
- ↑همان، ص 91.
- ↑همان، ص92-95.
- ↑همان، ص 10
- ↑همان ، ص 13.
- ↑همان، ص: 93
- ↑نجاشی، احمد بن علی، ص 273.
- ↑کشی، محمد بن عمر، الرجال، ص 273.
- ↑ابن شهر آشوب، محمدبن علی، معالم العلما، ص 65.
- ↑مجلسی، بحار الانوار، ج1، ص 7.
- ↑زنجانى، سيد موسى شبيرى، كتاب نكاح (زنجانى)، ج1، ص، 12.
- ↑رک: مجلسی، بحار الانوار، ج69، ص 68،103، 251و...
- ↑ابن بابويه، على بن حسين، الإمامة و التبصرة من الحيرة، المقدمة، ص13- 19
منابع
- ابن بابويه، على بن حسين، الإمامة و التبصرة من الحيرة، قم، ناشر: مدرسة الإمام المهدى عجّل الله تعالى فرجه الشريف، 1404 ق، نوبت چاپ: اول
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن على، معالم العلماء، نجف، ناشر: المطبعة الحيدرية ، ، 1380 ه. ق
- قمى، عباس، الكنى و الألقاب ، تهران، مكتبة الصدر، سال چاپ: 1368 ه. ش
- ابن بابویه، محمد، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق علی‌اکبر غفاری، دوم، انتشارات اسلامیه، تهران،1395،دوم.
- طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، بعثت، قم، ۱۴۱۳ ق.
- احمد بن على نجاشى، رجال النجاشي، چاپ :انتشارات جامعه مدرسين، قم،1407 .
- طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال (رجال کشی)، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ ق.
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، مصحح: لاجوردى، مهدى ،نشر جهان،1378 تهران.
- علل الشرایع، ناشر: كتاب فروشى داورى‌مكان چاپ: قم، 1385 ش / 1966 م
- مجلسی ،محمد باقر،بحار الانوار،دارالاحیاء التراث العربی،دوم،بیروت،1403
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، محقق كوچه باغى، محسن بن عباسعلى، دوم، قم، مکتبه ایت الله مرعشی، 1404ق.
- حسين‌زاده شانه‌چى، حسن، اوضاع سياسى اجتماعى و فرهنگى شيعه در غيبت صغرى، قم، ناشر: حوزه علميه قم، دفتر تبليغات اسلامى، معاونت پژوهشى، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، 1386 ه. ش
- زنجانى، سيد موسى شبيرى، كتاب نكاح ، مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز، قم - ايران، اول، 1419 ه ق