با عنايت به صحّت سند حديث امام باقر(ع) «لا تَبقَى الأَرضُ بِغَيرِ إمامٍ ظاهرٍ»، اين سؤال پيش مى‌آيد كه: آيا مدلول آن مى‌تواند با ساير روايات، که سخن از امام ظاهر و باطن دارد تعارض داشته باشد؟

در بسيارى از احاديث تصريح شده كه بقاى نظام زمين، در گرو وجود امام ظاهر يا باطن است تنها در يكى از احاديث، كلمه «أو باطن» وجود ندارد. متن اين حديث، در بصائر الدرجات‌ چنين است:

حدّثنا محمّد بن عيسى، عن الحسن بن محبوب و الحجّال، عن العلا، عن محمّد بن مسلم، عن أبى جعفر(ع)، قال: لا تَبقَى الأَرضُ بِغَيرِ إمامٍ ظاهرٍ.[1] محمّد بن عيسى، از حسن بن محبوب و حجّال، از علا، از محمّد بن مسلم نقل كرده كه امام باقر(ع) فرمود: «زمين، بدون امام ظاهر، دوام نمى‌آورد»

پاسخ

1. اول، اين متن با همين سند، در دو كتاب‌ الإمامة و التبصرة و علل الشرائع‌ نقل شده و در پايان آن، عبارت «ظاهر أو باطن» ذكر شده است.حَدَّثَنا عَبدُ اللَّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِميَرِيُّ، عَنِ السِّندِيِّ بنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ العَلاءِ بنِ رَزينٍ، عَن مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ، عَن أبي جَعفَر(ع)، قالَ: لا تَبقَى الأَرضُ بِغَيرِ إمامٍ ظاهِرٍ أو باطِنٍ. محمّد بن مسلم-: امام باقر(ع) فرمود: «زمين، بدون امام، آشكار يا نهان، باقى نمى‌ماند[2]. بنا بر اين، به نظر مى‌رسد كه متن‌ بصائر الدرجات‌، افتادگى داشته باشد.
2. دوم، مؤلّف كتاب‌ بصائر الدرجات‌ نيز اين متن را در كنار متونى آورده است كه به امامِ ظاهر و باطن، اشاره دارند. روايت بعدى در اين متن، به وجود حجّت غايب، تصريح دارد. آنجایی که امام علی فرمود: «لَا تُخْلِي الْأَرْضَ مِنْ حُجَّةٍ لَكَ عَلَى خَلْقِكَ ظَاهِرٍ أَوْ خافٍ مَغْمُور زمين را خالى از قائم بحجت‌نگذارى ظاهر باشد يا پنهان و مستور»[3]. عنوان بعدى کتاب بصائر نيز در باره لزوم وجود هميشگىِ حجّت است كه حتّى اگر تنها دو نفر در روى زمين باشند، يكى از آنان حجّت خواهد بود.[3]
3. سوم، كتاب‌ بصائر الدرجات‌ در زمان غيبت صغرا و توسّط يك مؤلّف امامىِ معتقد و خالص، نگاشته شده است. پس طبيعى است كه اين شخص، متنى مخالف معتقدات رسمىِ خود را نقل نمى‌كند.
4. چهارم، احاديثى كه به امام ظاهر و باطن اشاره دارند، بسى بيشتر و قوى‌تر از متنى هستند كه تنها ظاهر بودنِ امام را بيان كرده است. بنا بر اين، در فرض تعارض متون، آن گروه مقدّم مى‌شوند.[4]

پانویس

1. ↑محمد بن الحسن صفار، بصائر الدرجات: ص 486
2. ↑محمد ین علی بن بابویه، علل الشرائع: ص 197
3. الفبمحمد بن الحسن صفار، بصائر الدرجات: ص 486
4. ↑محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام مهدى(عج) بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، ج‌ 1، ص، 261

منابع

1. صفار، محمد بن حسن‌، بصائر الدرجات، محقق كوچه باغى، محسن بن عباسعلى‌، دوم، قم، مکتبه ایت الله مرعشی، 1404 ق
2. صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، كتاب فروشى داورى‌، قم‌، 1385 ش / 1966 م‌
3. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام مهدى بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، اول، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، 1393