کلیات اندیشه منجی موعود در ادیان

اندیشه نجات موعود (که در بیشتر موارد با باور به موعود نجات‌بخش و شخصی انسانی قرین است) از فراگیرترین اندیشه‌های بشری است. سراغ این اندیشه را می‌توان همه جا، از ادیان و فرهنگ‌های کهن و باستانی تا جنبش‌های نو پدید دینی گرفت و معمولاً در هر کجا نمونه‌ای از آن یافت. اما در این مجال به جاست گونه‌های موجود یا متصور و نیز نظریات و احتمال‌های مطرح دراین‌باره را از نظر بگذرانیم.

گونه گونی اندیشه منجی موعود در ادیان

موعود اندیشی در ادیان مختلف با ملاحظاتی به گونه‌های متفاوت تقسیم می‌پذیرد. برخی از این ملاحظات عبارت‌اند از: ماهیت موعود، ماهیت وعده، رسالت معنوی یا اجتماعی موعود، دامنه جغرافیایی و جمعیتی رسالت وی، آرمان موعود، نقش کیهان‌شناختی منجی موعود و نحوه تحقق تاریخی نجات موعود.

تنوعات موعود باوری به ملاحظه ماهیت امر موعود

موعود شخصی و غیرشخصی

در وهله نخست موعود ادیان مختلف را به لحاظ نحوه وجود به دو گونه می‌یابیم؛ موجود شخصی[1] یا غیرشخصی[2] به‌عبارت‌دیگر، آنچه وعده‌ داده‌ شده ممکن است آمدن یک بشر بوده باشد یا وقوع امری همچون وضعیت سیاسی، اجتماعی، معنوی یا کیهانی. در فرض اول موعودی شخصی و در فرض دوم موعودی غیرشخصی شکل می‌گیرد.

انواع منجی موعود شخصی (بشری)

موعودهای بشری بسته به ملاحظاتی چند، به انواعی تقسیم می‌شوند؛

منجی موعود متعین و نامتعین

ادیان را که می‌نگریم، در برخی منجی موعود را به‌صورت انسانی خاص با مشخصات فردی منحصربه‌فرد می‌یابیم؛ به‌گونه‌ای که گاهی نام پدر و مادر، حسب‌ونسب و حتی زمان و مکان تولد وی را معلوم کرده‌اند. این‌گونه موعودها را می‌توان متعین یا خاص یا بنا بر یک اصطلاح «موعود شخصی» نامید؛ اما در برخی دیگر موعود را صرفاً با صفات و ویژگی‌هایی معرفی کرده‌اند. بدین‌سان صفت موعود بر هر کسی که آن ویژگی‌ها در وی باشد، قابل اطلاق است. این‌گونه منجی موعود را می‌شود «موعود نامتعین» و یا «موعود نوعی» نام نهاد.

انواع منجی موعود شخصی متعین به ملاحظه وضعیت پیش‌از تحقق وعده

در ادیان مختلف، موقعیت، وضع و حال موعودهای شخصی را در برهه‌ی پیش‌ از موعد نجات به گونه‌های متفاوتی ترسیم می‌کنند. موعودها از این بابت لااقل به سه‌گونه اند: یک. موعودهایی که متولد نشده‌اند و در آینده به دنیا می‌آیند، مانند ماشیح[3] در دیدگاه یهودیان یا سوشیانت[4] در آئین زرتشتی. دو. موعودهایی که متولد شده و از دنیا رفته‌اند و وعده «رجعت» آن‌ها را پس‌از رحلت می‌دهند، مانند عیسای ناصری (مسیحا) در مسیحیت. سه. موعودهایی که متولد شده اما در پرده غیبت نهان اند و پس‌از این «ظهور» می‌کنند، مانند مهدی در منظر عموم شیعه دوازده‌امامی. شاید بتوان موعودی مانند «میتریه بودایی[5] را که بودائیان معتقدند در آسمان «توشیته»[6]، منتظر ظهور خویش به سر می‌برد قسم چهارمی از این دسته‌بندی برشمرد.

انواع منجی موعود شخصی به ملاحظه نسبت با خدا

موعودهای شخصی یا بشری بسته به نسبتی که میان آن‌ها به خدا تصور می‌شود، حداقل به چهار دسته تقسیم می‌پذیرند: یک. معبودهای بشری صرف مانند مهدی موعود در منظر عموم اهل‌سنت؛ دو. موعودی که مظهر خدا یا خلیفه او در زمین است، مانند مهدی موعود در منظر شیعیان دوازده‌امامی؛ سه. موعودی که جنبه‌ای از خدا به شمار می‌آید، مانند مسیح در چشم مسیحیان؛ چهار. موعودی که تنزل و تجسد خدا در زمین انگاشته می‌شود، مانند کلکی اوتاره[7] در نگاه هندوان.

انواع موعود باوری به‌لحاظ کارکرد منجی موعود

در نخستین نگاه، موعودها را به دو گونه می‌یابیم: موعودهایی که نجات‌بخشی آنان صرفاً به‌طور فردی صورت می‌گیرد و ایجاد هیچ تحول یا تحرک جمعی را به آن نسبت نمی‌دهند و دسته‌ای که نجات‌بخشی آنان در سطحی گسترده عمومی با حرکتی جمعی صورت می‌پذیرد. دسته نخست عمدتاً به نجات معنوی[8] راه بردارند. شاید بتوان نجات گری مسیح در طول تاریخ و پیش‌ از آن را که به‌ مثابه داوری جهانی از آسمان، رجعت می‌کند از همین قبیل دانست. بنا به عهد جدید، رهانندگی معنوی عیسی‌ مسیح در طی دوران و در ساز و کار ایمان به او برای یک‌یک مؤمنان تحققی مدام دارد.

انواع موعود نجات‌بخش جمعی

1. موعودهایی که عمدتاً در پی تامین عدل، امن و رفاه اند و یا نوید سروری یا آزادی و استقلال اجتماعی و ملی انسان‌ها را سر می‌دهند. رهانندگی این گروه موعودها عمدتاً اجتماعی است. چنین می‌نماید که موعود برخی نهضت‌های نوپدید دینی سرخ‌پوستی مانند موعود نهضت تاکوی انکوی[9] و هوآکاس[10] که وعده بازگرداندن نظام اینکا[11] را می‌داد.[12]
2. موعودهایی که هم دارای رسالتی معنوی و هم اجتماعی‌اند. موعودهای هندو، زرتشتی و شیعه دوازده‌امامی از این بابت برجسته‌تراند. نجات‌بخشی اجتماعی این‌گونه موعودها معمولاً در طول نجات معنوی آن‌ها و در واقع مقدمه یا شرط لازمی برای تحقق اهداف معنوی است.
3. موعودهایی که به نجات معنوی صرف راهبردارند.

در رسالت نامه این گروه به‌طور مستقیم سخن از برپایی عدالت اجتماعی و امنیت و رفاه نیست؛ هرچند می‌توان محتمل دانست که آنان نجات اجتماعی را طفیل نجات معنوی می‌انگارند. به‌احتمال موعود دائویی را می‌توان از این گروه برشمرد.

تنوعات گوهرین موعود باوری به لحاظ محتوای وعده

اگر در منجی باوری‌ها به لحاظ محتوی، جوهره وعده‌ای که می‌دهند، ضرورتی که تشخیص داده‌اند، آرمانی که در سر می‌پروراند و امید که می‌بخشند تامل کنیم، آن‌ها را لااقل بر هفت گونه می‌یابیم:

دخالت خدا در زمین

وقتی در کنه اندیشه موعودی برخی ادیان و مکتب‌ها رسوخ می‌کنیم، چه‌بسا سخن اساسی آن‌ها را در این نظریه می‌یابیم که کار اصلاح عالم از دست انسان خارج است و روند رو به تباهی جهان جز با دخالت خدا (یا آسمان، یا ماورا طبیعه) به سامان و صلاح بازنمی‌آید. این باور ممکن است با وعده‌ای نیز همراه باشد، یا صرفاً تشخیص یک ضرورت امیدی روان‌شناختی و یا آرزوی مؤکد و آرمانی باشد. اندیشه منجی موعود هندو که در چهره کلکین[13] تمثل می‌یابد می‌تواند نماینده‌ای از این سنخ موعود باوری باشد. کلکین یا کلکی[14] بنابر مذهب ویشنویی[15] آخرین اوتاره[16] یا تنزل از تنزلات ده‌گانه ویشنو[17] در زمین است. بنا بر اعتقاد هندوهای ویشنویی خداوند (ویشنو) در زمانه‌ای فترت دین و فضیلت و غلبه‌ی ظلم و رذیلت، به‌صورت موجودی مادی در زمین تنزل می‌کند تا ریشه فساد را برکند و عدالت و نیکی را احیا کند.[18]

تحقق اراده خدا در زمین

در برخی گونه‌های موعود باوری آنچه پیش‌گویی یا پیش‌بینی‌شده یا موضوع امید و آرمان قرار گرفته‌است نه دخالت خدا در زمین، بلکه تحقق اراده الهی در زمین است. در این نوع موعود اندیشی اگرچه خود این پیروزی و سروری موضوعیت دارد آنچه جوهری تر است این‌که اراده خداوند به آن واقعه تعلق‌گرفته و از این بابت ضرورت و حتمیت یافته‌است. شاید اندیشه منجی موعود یهودی (ماشیح) و موعود اسلامی (مهدی) نمونه‌هایی از این نوع تلقی شود.

هماهنگی انسان خدا و جهان

ازآنجاکه در نهاد برخی موعود باوری ها ریشه همه مفاسد و نابسامانی‌ها در به‌هم خوردن تعادل کیهانی میان انسان و خدا و طبیعت است، به تبع غایی‌ترین وجه نجات نیز برقراری همین تعادل و هماهنگی است. این اندیشه را می‌توان در موعود باوری آیین‌های کنفوسیوس و تائو از ادیان چینی سراغ گرفت.

بر پایه عدل، امن و رفاه اجتماعی

نظریه‌های موعودی ای که در قله غایات خود به نوعی عدالت، امنیت و رفاه اجتماعی می‌اندیشند کم نیست. حال این عدل امن و رفاه را ممکن است برای همه جهانیان طلب کنند یا سودای آن را برای قوم و ملتی خاص در سر بپروزاند. این آرمان در بیشتر انواع موعود اندیشی وجود دارد، اما فقط برخی از آن‌هایند که چنین آرمان اجتماعی را در کانون توجه خود داشته و بیشترین همشان را بر چنین مقصدی گمارده‌اند. شاید بتوان موعود باوری برخی مذاهب اهل‌سنت را از این دسته برشمرد. در موعود باوری سنی اگرچه موضوع برپایی حکومت دینی و احیای سنت پیامبر صلوات‌الله‌علیه و آله نیز مطرح است گویا آنان، این را زمینه‌ای برای همان آرمان دینی انسانی عدالت‌خواهانه می‌بینند، برخلاف اهل تصوف و تشیع که آرمان‌های معنوی را نیز به‌نحو اساسی‌تری در اندیشه نجات و منجی موعود مدنظر دارند.

سروری آزادی و استقلال ملی یا قومی

در برخی موعودباوری ها، کانونی‌ترین آرمان‌، همانا فراهم کردن یا بازپس گرفتن امتیازهای اجتماعی برای قوم و ملت خود است. آموزه ماشیح در یهودیت از این‌دسته است. برخی از صور موعود باوری در ادیان آفریقا و سرخ‌پوستان آمریکای مرکزی و جنوبی نیز چنین ماهیتی دارد.[19]

کمال‌یافته و نجات معنوی همگانی

در پاره‌ای از شکل‌های موعود باوری، جوهری ترین آرمان‌ها، رنگ‌وبوی معنوی دارند. این اندیشه‌ها هرچند اهداف اجتماعی را نیز دنبال می‌کنند، اما کانون توجه آن‌ها «معنویت» است. نمونه شاخص این نوع موعود باوری، آموزه میتریه در موعود باوری بودایی به‌ویژه آیین بودای شمالی است. بنابراین آموزه، میتریه -بودای پنجم- در پایان عالم ظهور می‌کند. وی تا همه موجودات را به نیروانیه نرساند، خود وارد نیروانه بزرگ[20] نخواهد شد.

غلبه خیر بر شر

بنابر موعود اندیشی برخی ادیان، جوهره رسالت منجی موعود، عبارت از نابود کردن شر و مظاهر و نیروهای آن و گسترش خیر در کیهان است. خیر و شر در این آموزه، ممکن است صرفاً اخلاقی یا اعم از خیر و شر اخلاقی و کیهان‌شناختی باشد. بدیهی است در چنین نظام اندیشه‌ای دیگر موضوعات نجات، همچون کمال معنوی، عدل، امن و رفاه، آزادی، کرامت و ... ، جنبه فرعی و عارضی پیدا می‌کند. موعود باوری زرتشتی را که با محوریت آموزه سوشیانت مطرح می‌شود می‌توان به‌عنوان نمونه بارز این‌گونه برشمرد. بنابراین آموزه، در زمان فرجامین که سوشیانت عهده‌دار برپایی آن است، دیو دروغ و خشم، نابود و فرشته مرگ[21] رام سوشیانت خواهد شد.

پانویس

1. ↑personal
2. ↑impersonal
3. ↑messiah
4. ↑saoshiant
5. ↑maitrya
6. ↑tushita
7. ↑Kalki avatara
8. ↑osteriology
9. ↑Taqui oncoy
10. ↑huacas
11. ↑inca
12. ↑Eliade, the encyclopedia of religion, vol.13, p.471.
13. ↑kalkin
14. ↑kalki
15. ↑vaisnava
16. ↑avatara
17. ↑visnu
18. ↑ر.ک: ورونیکا، اساطیر هند، ص79-126.
19. ↑Landes, encyclopedia of millennialism and millennial movements, p.3-6.
20. ↑Param nirvana
21. ↑vay

منابع

1. موحدیان عطار، گونه شناسی اندبشه منجی موعود در ادیان، کلیاتی درباره اندیشه منجی موعود، صص 19- 23،قم ، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1388.