منجی در یهودیت [1]

آشنایی با آیین یهودیت

«یهود» یکی از ادیان بزرگ آسمانی و توحیدی است که پیروان آن معتقدند خدا (یهوه) از طریق حضرت موسی وحی فرستاده است. این دین، از همه ادیان قدیمی‌تر[2]و دارای سابقه‌ای 3800 ساله است.[3] و به خدای واحد و عادل در نظام طبیعی و دستگاه اجتماعی دارد.[4] که مظهر این اعتقاد، کتاب مقدس[5]یهودیان «تنخ »(تورات) است که در واقع یک سند کامل و متن متقن تاریخی برای آن قوم به شمار می‌رود.[6]

يهوديت و يهوديان بيش از هر دين و قوم ديگري در قرآن مجيد مورد توجه قرار گرفته‌اند. شخصيت‌هاي مهم، حوادث تاريخي، قوم اسرائيل، عقايد و اعمال يهوديان و نيز متون مقدس يهودي مكرر در قرآن مطرح شده و مورد داوري قرار گرفته اند و در برخی موارد، تأييد و تصديق شده و مواردی نیز مورد نقد قرار گرفته‌اند.[7]

حضرت ابراهیم(ع) اولین فرد یهودی و بانی قوم یهود است. او در شهر اور[8] زندگی می‌کرد و دارای دو پسر به نام‌های اسماعیل و اسحاق بود که به اعتقاد یهودیان و مسیحیان، آن‌که به قربانگاه برده شد تا حضرت ابراهیم او را در راه خدا قربانی کند، اسحاق بود. او از همسر اصلی ابراهیم است و دارای جایگاه و ارزش والاتری می باشد.اسحاق دو پسر داشت یکی عیسو و دیگری یعقوب. یعقوب به اسرائیل معروف گشت و دارای دوازده پسر به نام‌های راوبن، شیمعون، لوی، یهودا، ایساخار، زبولون، گاد، آشر، دان، نفتالی، یوسف و بنیامین بود.[9]

اولاد یعقوب، به بنی اسرائیل معروف گشته که در حکومت برادر خود، یوسف؛ از کنعان به مصر هجرت و برای مدتی به راحتی زندگی کردند؛ اما بعد از یوسف در حکومت‌های مختلف مورد ظلم و ستم مصریان قرار گرفتند و در نهایت، در حکومت فرعون در بالاترین میزان ازسختی و ذلت واقع شدند.[10] آن‌ها با این گذشته سخت و رقت آور در انتظار آینده‌ای روشن و بهتر بودند که پایان رنج‌های خود را در آن بجویند؛ به همین علت، هنگامی که موسی به عنوان منجی میان ایشان برخاست، آنان در پذیرش او درنگ نکردند.[11] موسی پس از آن‌که قوم خود را از چنگال فرعون نجات داد و به صحرای سینا برد. پس از درگذشت موسی(ع) وجانشین او ( یوشع بن نون ) قوم بنی اسرائیل را در سرزمین کنعان سکنا داد.[12]

اوج اقتدار بنی اسرائیل در زمان داوود و سلیمان بوده است؛ اما پس از سلطنت سلیمان بن داوود، سرزمین بنی اسراییل به دو بخش شمالی( که بعدا اسرائیل ) نام گرفت و بخش جنوبی(که بعدا یهودیه نام گرفت) تقسیم شد.[13] دولت شمالی که دارای ده سبط بود، توسط یاربعام ( فرمانده لشکر سلیمان ) و حکومت جنوبی که دو سبط بنیامین و یهودا در آن قرار داشتند، توسط رحبعام ( پسر سلیمان ) اداره می‌شد[14]و مرکز آن شهر اورشلیم بود و معبد نیز در آن‌جا قرار داشت، سرانجام در سال 722 ق .م، آشوریان که در شمال عراق و سوریه کنونی حکمرانی داشتند، به کشور اسرائیل حمله کردند و با کشتن و اسارت آن‌ها، کشور اسرائیل و ده سبط، نابود شدند[15] و تنها سبط یهودیه توانست با دوران پر فراز و نشیب خود تا امروز باقی ماند که امروز به یهودی شناخته می‌شوند.

سیر موعودباوری

قوم بنی اسرائیل با مشاهده کامیابی‌های اقوام مجاور که در سایه پادشاه به دست آورده بودند؛ از سموئیل نبی درخواست کردند که شاعول را به عنوان پادشاه آنان قرار دهد. این درخواست از اول نوعی یهوه گریزی[16]بود؛ اما در نهایت، یهوه پیشنهاد آن‌ها را قبول کرد و به سموئل نبی دستور داد که با روغن مقدس، شاعول را مسح کند. به فردی که از طرف یهوه به وسیله نبی با روغن مقدس مسح می‌شود، به عبری «ماشیح»[17] می‌گویند که همان پادشاه تدهین[18] یافته یهوه می‌باشد[19] و به آرامی«مسیحا»[20] و معادل یونانی آن «کریست»[21] است؛

اما شاعول (اولین ماشیح بشری یهود) نتوانست به امیدهای فراوانی که به حکومت او بسته شده بود؛ تحقق بخشد و تنها با شجاعتش توانست، بنی اسرائیل را از یوغ دشمنان نجات دهد؛ اما با ظهور داوود ( حدود 1012 - 972 ق. م )، به عنوان جانشین او؛ دوره طلایی اسرائیل آغاز شد.[22]

با انتخاب داوود به پادشاهی، آرزوی قوم برای قیام یک منجی کاملا برآورده شد ولذا عصر او را می‌توان دوران شکوفا شدن آرمان مسیحایی در اذهان قوم یهود دانست[23] ؛ضمن این که همه، او را همان ماشیح وعده داده شده، می پنداشتند؛ اما داوود بعد از 40 سال حکومت، در گذشت. در نهایت با هدایت کتاب مقدس و بزرگان قوم یهود، ماشیح را یکی از اخلاف خاندان پادشاه داوود می‌دانند؛[24] و منتظر فردی از نسل داوود هستند.

دو عامل: پیشینه بسیار تاریک قوم یهود و وعده خداوند؛[25] شکل گیری این اندیشه نجات و مسیحا در قوم یهود را موجب شدند.

تصور تلمود از شخص مسيحا بدين قرار است: تلمود يك انسان (نه خدا و الاه)، بلكه نهالي از خاندان سلطنتي حضرت داود(ع) است و امت‌هاي مشرك به دست او نابود خواهند شد و بني‌اسرائيل قدرت جهاني خواهد يافت.[26]

موعود باوری در آیین یهود

هر چند موعود باوری در جای جای سیر تاریخی یهود به چشم می‌خورد؛ بررسی این اعتقاد در میان آیین یهود، خالی از ظرافت و سختی نیست؛ چون از طرفی موعود باوری در طول تاریخ قوم یهود هیچ زمانی نقش محوری به خود نگرفته و از طرفی، به سادگی از ظواهر متون مقدس، قابل فهم نیست و در طول مدت دینداری قوم ، با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده و در هر دوره روند تکاملی به خود گرفته است.

در منظومه دین یهود «منجی موعود» دارای نقش، محوری نیست،بلکه مفاهیم «یهوه»، «قوم برگزیده» و «سرزمین موعود»، سه مفهوم محوری در تاریخ یهود هستند.

یهوه

یهوه همواره دارای لطف ویژه بر قوم خود است و خود متکفل امور آنان می‌باشد. وی بنی اسرائیل را از دست فرعون نجات می دهد و اوست که با دشمنان آن‌ها می‌جنگد و باز بنی اسرائیل را پیروزمندانه در سرزمین پدری شان جای می‌دهد و خود رهنون و منجی آنان برای رسیدن به سرزمین موعود است و به معنای دقیق کلمه، منجی، تنها یهوه است.

قوم برگزیده

آیین یهود به شدت«قوم محور» است و زیر بنای بسیاری از مبانی این آیین مسئله «برگزیدگی ذاتی یهودیان» است. این برگزیدگی(به اعتقاد یهودیان) در کتاب مقدس ریشه دارد و مطابق عهدی است که یهوه با ابراهیم بسته و بعدها این عهد را با دیگران (اسحاق، یعقوب و موسی ) تجدید کرد[27] مفاد اصلی این پیمان، کثرت نسل[28] و اعطای سرزمین حاصل خیز[29] بوده است. این رابطه بعدها به رابطه پدری(یهوه ) و پسری ( قوم اسرائیل ) تبدیل شد.[30] این برگزیدگی به اجرای دستورهای انجام یهوه مشروط است؛ [31] اما باز قوم اسرائیل، محور توجه یهوه می باشد و بدین دلیل، آنان همواره خود را برترین قوم و ملت می‌دانند و حتی خدا را برای خود مصادره کرده اند. ویل دورانت معتقد است که حتی براساس عهد قديم، يهوه خدايي است كاملا ملي و شخصي. [32]

دانشمند بزرگی چون، یهودا لوی، این برگزیدگی را این‌چنین توضیح می‌دهد: ساختار روحی یهودیان با دیگران متفاوت است و هر فرد یهودی قدرت نبوت را به ارث برده است و می‌تواند از فکر و خواست خداوند آگاه شود؛ اما دیگران حتی اگر به آیین یهود در آیند ، چنین قدرتی را به دست نمی‌آورند.[33] این برگزیدگی بستری برای« نظریه هلوی» شد که معتقد بود: نسبت قوم اسرائیل به اقوام دیگر، نسبت قلب به سایر اندام‌های بدن است.[34]

ارض مقدس

اعطای سرزمین از جانب یهوه، فرع بر برگزیدگی آنان است. به عبارت دیگر، اینان چون برگزیده، بودند میباید در سرزمینی که یهوه برای قوم خود در نظر دارد؛ سکنا گزینند.

این مکان دارای سابقه دینداری نیست و ویژگی معنوی خاصی ندارد؛ اما چون از طرف یهوه به آن‌ها اعطا گردیده؛ چهره‌ای مقدس به خود گرفته است و گویا یهوه هم در آن‌جا سکنا دارد و دوری از این سرزمین، به معنای دوری از یهوه می‌باشد.[35] سرزمین کنعان رفته رفته به «سرزمین مقدس» و «محل حضور خدا» تبدیل می‌شود و فقه و احکام خاص آن نیز شکل می‌گیرد.[36] در كتاب‌هايي كه در زمان اسارت بابلي نگاشته شده است، نهايت آرزو و انتظار بني‌اسرائيل بازگشت به اورشليم، تجديد بناي معبد، ظهور پادشاهي از نسل داوود و تحقق وعده خداوند در سرزمين موعود عنوان شده است.[37]

بنابراین، این سه مفهوم محوری در باور یهودیان جای دارد و منجی خواهد آمد تا این سه مفهوم را محقق کند؛ یعنی کسی که از جانب یهوه می آید و ارض موعود را به قوم برگزیده اعطا می کند؛ همان مسیحا و ماشیح می باشد.

اهمیت موعود باوری در آیین یهود

شخص مسیحا که خدا به وسیله او جهان را مبارک خواهدکرد، در اذهان بیش‌تر انبیا حاضر بوده و به صورت یک اصل ثابت دین یهود و بخشی از خود آگاهی قوم در آمده است[38] و هر کس که رسالت رساندن قوم یهود را به سرزمین موعودشان بر دوش می‌گرفت؛ عنوان مسیحا و پادشاه بر او صدق می‌کرد؛ هر چند او فردی مثل یفتاح جلعادی[39] پاک سرشت هم نباشد و یا این‌که مثل کورش[40] از آیین غیر یهود باشد.

هیچ یک از چهار جریان اصلی یهودیت که در دوره‌های متاخر یهود پدید آمدند) انقلابیون یا زیلوت‌ها ، صدوقیان ، اسنیان و فریسیان ( با وجود گرایش‌های متفاوت و چه بسا متعارض با اندیشه مسیحای نجات‌بخش؛ در اصالت این آموزه تردید یا ایرادی روا نداشته‌، بلکه تا حدود قابل توجهی موعوداندیش بوده‌است[41] اهمیت اندیشه مسیحا و ظهور منجی را می‌توان در نمازهای روزانه، نمازهای سبت و اعیاد و اصل دوازدهم از اصول سیزده‌گانه ایمانی یهود و در سایر مناجات‌ها مشاهده کرد.[42]

از مجموع آنچه در عهد عتيق، تلمود و قبالا دربارة مسيحا بيان شده است؛ مي‌توان به تصويری كاملاً انساني از «مسيح» دست يافت كه براي نجات قوم بني‌اسرائيل ظهور خواهد كرد. مجموعة ‌اوصاف موعود بني‌اسرائيل عبارتند از:

• پادشاهي از جنس بشر؛
• رهانندة قوم بني‌اسرائيل؛
• نابودي امت‌هاي مشرك به دست او؛
• مسيحا؛
• تشكيل‌دهندة حكومت الاهي بر روي زمين؛
• حاكم بني‌اسرائيل؛
• پادشاهي از نسل داود؛
• نهالي از تنة يسّي(پدر حضرت داوود)

موارد مذکور اوصافي هستند كه انبياي بني‌اسرائيل براي موعود برشمرده‌اند.[43]

موعود باوری یهودی، در مجموع دارای این ویژگی‌ها است : موعود یهودی؛ موعودی شخصی،( اما نا متعین= نوعی) است. ماشیح یهودی؛ او مسح شده خداوند و دارای قدرت و موهبتی الاهی است. این موعود باوری رو به گذشته دارد و در صدد احیای پادشاهی داوود و سلیمان و سروری پیشین یهود است.[44]

صهيونيسم

«صهيونيست»، يهودیيي است كه به برتري قوم يهود متعصّبانه معتقد است و بازگشت به ارض‌ موعود اورشليم را حقّ و وظيفه خود مي‌داند و طبعا و لزوما در آرزوي حكومت‌ جهاني يهود به سر مي‌برد و در اين راه از هيچ كاري دريغ ندارد. اصطلاح «صهيونيسم» پس از برگزاري اوّلين كنگره علني صهيونيست‌ها در 1897 رايج شد.[45]

صهیونیسم عنوان جنبشی است که به بازگشت یهودیان به فلسطین و تاسیس کشور خاص بنی اسرائیل معتقد است. ارض موعود (نیل تا فرات به مرکزیت اورشلیم ) ماوا و منتهای آرزوی آنان است.[46] صهيونيسم يك جنبش سياسي صرف است كه با استفاده ابزاري از ايدئولوژي‌ يهود، براي استيلا بر تمامي زمين و تشكيل حكومت جهاني خويش برنامه‌ريزي مي‌كند. تفكر صهيونيستي از ديرباز، بر پايه تسخير جهان و نابودي همه امت‌هاي ديگر استوار شده است. بنابراين، در طول تاريخ دو هزار ساله تلمود و صد ساله پروتكل‌هاي‌ صهيون، دست پنهان يهود در همه دسيسه‌هاي سياسي، علمي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي، همواره وجود داشته است و وجود دارد.[47]

جنبش صهيونيسم،«دين» را به عنوان تكيه گاهي اساسي در زمينه لزوم برپايي‌ دولتي خاصّ يهوديان در فلسطين به خدمت گرفت؛ چون دين‌ كارسازترين ابزار براي تحقّق اهداف صهيونيسم و ايجاد وحدت ميان طوايف متعدّد ومختلف يهودي (به ويژه يهوديان اروپاي شرقي) بود.[48] همسویی گرايش‌هاي نژادي افراطي با گرايش‌هاي ديني بنيادگرايانه موردي‌ است كه تنها در اسرائيل به چشم مي‌خورد.[49] امروز يهوديان‌ صهيونيست کسانی اند كه بدون كم‌ترين اعتقاد به دين و خدا و معاد و پيامبر و وحي، به مطامع خود رنگ ديني زده و از احساسات مذهبي‌ سوء استفاده می‌کنند و همه كوشش آن‌ها اين است كه توده يهود را به مطامع و اغراض خويش بيالايند.[50]

نتیجه

«موعود باوری» و «اندیشه نجات» در آیین یهودیت، با محوریت یهوه، برگزیدگی و سرزمین موعود می باشد؛ یعنی اعتقاد به یهوه و خدایی نجات دهنده و نیز، اعتقاد به این‌که آنها قوم برگزیده هستند (قومی که خدا آن‌ها را انتخاب کرده و بر اقوام دیگر برتری داده است) و همچنین اعتقاد به این‌که، سرزمینی(کنعان ) را برای آن‌ها در نظر گرفته است و به دلیل این‌که برگزیده بوده اند؛ این سرزمین به آنها عنایت کرده است. اما در این بین، افرادی که این معادله را شکل بدهند، یعنی از سمت خدا بیایند و سرزمین موعود را به قوم برگزیده خدا عنایت و موانع را برطرف کنند، «ماشیح»هستند؛ و هرچند آن‌ها منتظر فردی هستند از فرزند داوود که این نقش را به طور کامل ایفا کند؛و تا آمدن ماشیح اصلی، اگر کسی این نقش و معادله را بر عهده گرفت، باز می تواند ماشیح باشد و نقش منجی و موعود را اجرا کند.

پانویس

1. ↑قابل ذکر است که مطالب بیان شده، بنابر اعتقادات و عقاید یهودیت می باشد و از منابع آنها استخراج شده و در موارد فراوانی دارای اختلاف اساسی با مبانی اسلام است.
2. ↑محمد حسین محمدی، آخرالزمان در ادیان ابراهیمی ، ص 25
3. ↑کلاپرمن ، ژیلبرت و لیبی، تاریخ قوم یهود ، ترجمه مسعود همتی ، ص 2
4. ↑جان بایر ناس، تاریخ جامع ادیان ، ترجمه علی اصغر حکمت ، ص 484
5. ↑تورات در کنار مطالب خوبی که دارد، مشتمل بر حرف‌های غلط و اشتباهی هم است؛ مخصوصا در مورد نسبت های ناروایی که به ساحت انبیای عظام روا می‌دارد. پس بدیهی است که این تورات را تورات واقعی ندانیم. کشف نسخه اصلی و صحیح آن را در عصر ظهور حضرت ولی عصر(عج) می‌دانیم.
6. ↑محمد حسین طاهری، یهودیت ، ص 17
7. ↑عبد الرحیم سلیمانی اردستانی، نگاهی به خداشناسی یهود در قرآن ، فصلنامه هفت آسمان ، شماره 40 ، ص 41
8. ↑بابل آن زمان و عراق امروز
9. ↑کلاپرمن ، ژیلبرت و لیبی، تاریخ قوم یهود ، ترجمه مسعود همتی ، ص 8
10. ↑کتاب مقدس ، کتاب خروج، باب 1 ، آیه 11-14
11. ↑جولیوس گرینستون، انتظار مسیحا در آیین یهود ، حسین توفیقی ، ص 18
12. ↑علی بورانی، ماشیح مسیح مهدی در ادیان براهیمی ، ص 16
13. ↑همان ، ص 17
14. ↑جولیوس گرینستون ، انتظار مسیحا در آیین یهود ، حسین توفیقی ، ص126
15. ↑محمد حسین طاهری، یهودیت ، ص 58
16. ↑کتاب مقدس ، کتاب اول سموئیل، باب 8، آیه 7
17. ↑- mashiah
18. ↑«تدهین» عملی است که به دست نبی یا کاهن برای تقدس بخشی به فرد یا اشیاء صورت می‌گیرد که با این کار روح یهوه در او قرار می‌گیرد ( کتاب مقدس ، کتاب اول سموئیل، باب10، آیه 6 ) و دارای قدرت الاهی شده ( کتاب مقدس ، کتاب دوم سموئیل، باب 14، آیه 17) و متعهد می‌گردد خود را برای یهوه و قوم او وقف کند
19. ↑آژیر ، اسد الله ، منجی باوری در آیین زردشت و ادیان ابراهیمی ، 126
20. ↑- meshiha
21. ↑- christ
22. ↑ایزیدور اپستاین ، بررسی تاریخی یهودیت ، بهزاد سالکی ، ص 35
23. ↑کرينستون جوليوس، انتظار مسيحا در آيين يهود، ص 19
24. ↑کلاپرمن ، ژیلبرت و لیبی، تاریخ قوم یهود ، مسعود همتی ، ج 2 ، ص 154
25. ↑روح الله شاکری ، منجی در ادیان ، ص 37
26. ↑کرينستون جوليوس، انتظار مسيحا در آيين يهود، ص 65
27. ↑کتاب مقدس ، کتاب پیدایش، باب 12، آیه 2 ، کتاب مقدس ، کتاب تثنیه، باب 7، آیه 8، کتاب مقدس ، کتاب مزامیر، باب 105 ، آیه43
28. ↑همان ، کتاب پیدایش، باب 13، آیه 16 و باب 15 ، آیه 5 و باب 28، آیه 3و4 ، کتاب خروج، باب 32، آیه 13
29. ↑همان ، کتاب خروج، باب 33، آیه 1 ، کتاب پیدایش، باب 15 ، آیه 18، کتاب اعداد، باب 13، آیه 27
30. ↑همان ، کتاب تثنیه، باب 14 ، آیه 1
31. ↑همان ، کتاب خروج، باب 19، آیه 5، کتاب لاویان، باب 26، آیه14
32. ↑ویل دورانت ، تاريخ تمدن،احمد آرام ، ج1، ص 362.
33. ↑الن آنترمن ، باورها و آیین‌های یهودی ، رضا فرزین ، ص 349
34. ↑کرينستون جوليوس، انتظار مسيحا در آيين يهود، ص 91
35. ↑کتاب مقدس ، کتاب اول سموئیل، باب 26، آیه 19
36. ↑اسد الله آژیر، منجی باوری در آیین زردشت و ادیان ابراهیمی ، ص 119
37. ↑عباس رسول‌زاده، آخرالزمان و حيات اخروي در يهوديت و مسيحيت، مجله معرفت ادیان، ص 69
38. ↑کرينستون جوليوس، انتظار مسيحا در آيين يهود، حسین توفیقی ، ص 21
39. ↑کتاب مقدس ، کتاب داوران ، باب 11، آیه11
40. ↑همان ، کتاب اشعیا باب 45، آیه 1
41. ↑اسد الله آژیر، گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود در یهودیت ، ص 218
42. ↑محمد حسین طاهری ، یهودیت ، ص 240
43. ↑امير، خواص ، مسيح در آيين يهود، مجله معرفت ادیان ، ص 86
44. ↑اسد الله آژیر، گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود در یهودیت ، ص 218
45. ↑شمس الدین رحمانی، تصویر آینده ، ص 41
46. ↑محمد حسین طاهری، یهودیت ، ص 108
47. ↑محمد رضا واحدی ، بوی خون ، ص 14
48. ↑محمد ماضی ، سیاست و دیانت در اسرائیل ، تهامی ، سید رضا ، ص 235
49. ↑نافذ ابو حسنه ، کالبد شکافی جامعه صهیونیستی در فلسطین اشغالی ، ص 23
50. ↑شمس الدین رحمانی، تصویر آینده ، ص 41

منابع

1. رحمانی ، شمس الدین ، تصویر آینده ، تهران ، ضیاء اندیشه چاپ دوم ، 1378 ه ش
2. طاهری ، محمد حسین ، یهودیت ، قم ، مرکز بین المللی المصطفی ، چاپ اول ، 1390 ه ش.
3. واحدی ، محمد رضا ، بوی خون ، تهران ، عقیدتی سپاه چ اول، 1382 ه ش.
4. ماضی ، محمد ، سیاست و دیانت در اسرائیل ، تهامی ، سید رضا ، تهران ، سنا ، 1381 ه ش
5. ابو حسنه ، نافذ ، کالبد شکافی جامعه صهیونیستی در فلسطین اشغالی سازان نور ، بی تا.
6. محمدی ، محمد حسین ، آخرالزمان در ادیان ابراهیمی ، قم ، بنیاد حضرت مهدی ، چاپ دوم ، 1390 ه ش
7. کلاپرمن ، ژیلبرت و لیبی، تاریخ قوم یهود ، مسعود همتی ، تهران ، نشر گنج دانش ، چ اول ، 1349 ه ش
8. ناس ، جان بایر ، تاریخ جامع ادیان ، علی اصغر حکمت ، تهران ، علمی فرهنگی ، چاپ نوزدهم ، 1388 ه ش
9. سلیمانی اردستانی، عبد الرحیم، نگاهی به خداشناسی یهود در قرآن، قم، فصلنامه هفت آسمان، شماره 40، سال دهم،1387ش
10. گرینستون ، جولیوس ، انتظار مسیحا در آیین یهود ، حسین توفیقی ، قم ، دانشگاه ادیان، چ دوم ، 1387 ه ش
11. بورانی ، علی ، ماشیح مسیح مهدی در ادیان براهیمی ، اصفهان ، مرغ سلیمان ، چاپ اول ، 1389 ه ش
12. آژیر، اسد الله، منجی باوری در آیین زردشت و ادیان ابراهیمی، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان، قم، 1383ه ش.
13. آژیر، اسد الله،گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود در یهودیت، چاپ اول، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم،1389ه ش،
14. دورانت ، ویل ، تاريخ تمدن ، عنایت ، حمید ، تهران ، انتشارات کتیبه ، چ چهاردهم ، 1390 ه ش
15. رسول زاده، عباس ، آخرالزمان و حيات اخروي در يهوديت و مسيحيت ، قم ، معرفت اديان ، ش 2 ، بهار 1389
16. شاکری ، روح الله ، منجی در ادیان ، قم ، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود ، 1ج ، 1389 ه ش
17. آنترمن، الن، باورها و آیین‌های یهودی، رضا فرزین، چاپ اول، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم، 1385 ه ش.
18. اپستاین، ایزیدور، بررسی تاریخی یهودیت، بهزاد سالکی، چاپ دوم، موسسه حکمت و فلسفه ، تهران، 1388ه ش.
19. خواص، امير، مسيح در آيين يهود، مجله معرفت ادیان، موسسه امام خمینی، سال اول، شماره اول، زمستان 1388 ه ش