کیسانیه

تاریخچه

بعد از شهادت امام حسین(ع) ، کوفیانی که از عملکرد خود پشیمان بودند، نهضت «توابین» را به راه انداختند و به سوی شام رهسپار شدند. در این میان، مختار بن ابی عبید ثقفی با آنان مخالفت کرد و خود نهضتی علیه قاتلان امام حسین(ع) به راه انداخت. او خود را نماینده محمد بن حنفیه خواند و در نامه هایش به محمد بن حنفیه از وی با عنوان «مهدی» یاد می کرد.[1] برخی از نویسندگان این موضوع را رد کرده، آن را تهمتی بیش نمی دانند.[2] مختار در سال ۶۷ ق، کشته شد؛ ولی امامت و مهدویت محمد بن حنفیه از بین نرفت و بعد از رحلت ابن حنفیه در سال ۸۱ ق، عده ای از پیروان و یاران مختار به غیبت محمد بن حنفیه معتقد گشته و گفتند: «او نمرده و نخواهد مرد و در کوه رضوی پنهان شده و همان مهدی موعود و امام منتظری است که عدالت را به زمین باز خواهد گرداند».[3]

انشعابات کیسانیه

کتاب های ملل و نحل، «کیسانیه» را تا حدود یازده فرقه تقسیم کرده اند. بنا بر گفته نوبختی، عمده کیسانیه پس از درگذشت محمد حنفیه در سال ۸۱ ق، به سه فرقه منشعب گشتند. از این سه، دو فرقه به این نکته گرویدند که محمد بن حنفیه مهدی است، نمرده و نمی میرد؛ بلکه غایب شده و باز خواهد گشت و بر زمین سیطره خواهد یافت. او امام منتظری است که پیامبر استوار شدن قسط و عدل را بر پهنه زمین به دستان وی مژده داده است. از اینان، یک گروه بر این عقیده بودند که محمد حنفیه هنگام غیبت در کوه رضوی، میان مکه و مدینه مقیم است[4]. فرقه دیگر به مرگ محمد حنفیه و امامت فرزندش، عبدالله معروف به «ابوهاشم»، متمایل گشتند؛ اما پس از مرگ ابوهاشم، اینان نیز به گرایش های چندی انشعاب یافته و از این میان، یک گرایش او را مهدی قائم دانستند و شبیه آنچه دیگران در این موضوع در مورد پدرش باور داشتند، در خصوص وی نیز معتقد شدند.[5]

مهدویت در کیسانیه

1. در اسلام، فرقه کیسانیه از نخستین فرقه هایی است که مهدویت را، به ویژه با لفظ « مهدی» مطرح کرده و برای آن اهمیت بسیاری قائل شدند؛[6]
2. مهدی، امامی است که پیامبر ظهور او را به برچیدن بساط ستم و گستراندن أسباب عدالت بر بسیط زمین بشارت داده است؛[6]
3. مهدی پیش از ایفای نقش عدالت گستری، اگرچه غایب می شود؛ اما نمی میرد. او پس از غیبت ظهور و ایفای نقش می کند؛ هر چند زمان ظهورش معلوم نیست؛
4. لزومی ندارد مهدی از نسل فاطمه(س) ، یا حتی امام علی(ع) باشد، بلکه کافی است از بنی هاشم باشد.[7] اما او پس از مستقر کردن عدل بر جهان و هنگام مرگ، حکومت را به فردی هاشمی از نسل فاطمه(س) خواهد سپرد؛
5. مهدی در زمان غیبت در مکان خاص و دور از دسترس - همچون کوه رضوی - قرار دارد و در آن جا محافظت می شود و از انواع مواهب الاهی برخوردار است؛
6. محمد حنفیه - فرزند امام علی(ع) - نخستین شخص از نسل امام علی(ع) است که به شکل آشکاری به عنوان مهدی اعلان گردید.[8]

دانشمندان کیسانی

گویا کیسانیه، متکلم زبردستی که به تبیین اندیشه های آن بپردازد، نداشته است؛ اما مورخان از شاعران معروفی همچون كثير عزة (م۱۰۵ه ق) و سید حمیری (م ۱۷۹ه ق)، به عنوان منادیان مهدویت محمد بن حنفیه یاد کرده اند. ناشی اکبر در مسائل الإمامة از این دو شاعر، پنجاه بیت در باب تفکرات کیسانیه خالصه آورده است.[9] كثير عزة در این زمینه چنین سروده است:

انقراض کیسانیه

کیسانیه تا اواسط قرن سوم، در عراق، بالاخص كوفه و نواحی آن حضور داشتند؛ ولی کم کم منقرض گشتند. نوبختی، شیخ مفید، ابن حزم و سید مرتضی به انقراض آن ها تصریح کرده اند[11]

پانویس

1. ↑محمد بن جریر طبری ، تاریخ طبری، ج۴، ص۵۳۳ و ۴۳۴؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۶، ص۳۸۵و۳۸۶؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۳۶۶.
2. ↑ابوفاضل رضوی، .ماهیت قیام مختار، ص۱۱۹-۱۳۰.
3. ↑حسن بن موسی نوبختی، فرق الشيعة، ص۲۳.
4. ↑حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعه،ص 26-27و29.
5. ↑محمد جاودان ، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در تشیع ،ص 414
6. الفبمحمد جاودان ، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در تشیع ،ص 414
7. ↑حسن بن موسی نوبختی، فرق الشيعة، ص35.
8. ↑محمد جاودان ، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در تشیع ،ص 414
9. ↑ناشی اکبر، مسائل الامامه ، ص 26-29.
10. ↑بدانید که امامان همگی از قریش اند. والیان حق چهار نفرند و از نظر فضیلت همتای یکدیگرند . على و سه تن از اولاد او، همان نوادگان حضرت رسول اند که هیچ ابهامی در آن نیست. اولی [ امام حسن] سبط ایمان و نیکی است و نواده ای در کربلا مدفون گشته است، سبطی نیز طعم مرگ را نمی چشدتا رهبری سپاه را بر عهده گیرد؛ سیاهی که پرچمداری در جلو او است. او مدتی است که از چشم ما پنهان شده و در کوه رضوی غایب گشته و نزد وی عسل و آب است»
11. ↑وداد قاضی، الكيسانية في التاريخ والأدب، ص۲۶۵-۲۶۷.

منابع

1. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف،تحقیق محمود فردوس عظم، دمشق، مکتبه الیقظیه العربیه، 2003 م
2. نوبختی، حسن بن موسی ، فرق الشيعة، تحقیق سید محمدآل بحر العلوه حیدر، نجف، مطعبه حیدریه، 1936م
3. رضوی اردکانی، ابوفاضل ماهیت قیام مختار، ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1373.
4. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.
5. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری،تحقیق گروهی از علما، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1403.
6. جاودان ، محمد، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در تشیع، انتشارات دانشکاه ادیان و مدذاهب ، 1388.
7. وداد قاضی، الكيسانية في التاريخ والأدب، بیروت،دارالثقافه،1974.