مهدویت در کلام امام حسن بن علی(ع)

مختصری از زندگانی امام حسن (ع)

پیشوای دوم جهان تشیع که نخستین میوه پیوند فرخنده امام علی(ع) با دختر گرامی پیامبر اسلام(ص) بود در نیمه ماه رمضان سال سوم هجرت در شهر مدینه دیده به جهان گشود.

حسن بن علی از دوران جد بزگوارش چند سال بیشتر درک نکرد. زیرا او تقریبا هفت سال بیشتر نداشت که پیامبر اسلام بدرود زندگی گفت. پس از درگذشت پیامیر(ص) تقریبا 30 سال در کنار پدرش امیر مومنان(ع) قرار داشت و پس از شهادت امام علی(ع) در سال 40 هجری به مدت ده سال امامت امت را به عهده داشت و در سال 50 هجری با توطئه معاویه بر اثر مسمومیت در سن 48 سالگی به درجه شهادت رسید و در قبرستان «بقیع» در مدینه مدفون گشت. [1]

مهدویت در کلام امام مجتبی(ع)

عصر حسن ‌بن علی(ع)، عصر غربت امام و کم‌توجهی به دین و جایگاه ولیّ ‌خداست. روایات بسیار محدود امام مجتبی(ع) نشان از وضعیت فضای فکری و بحران اجتماعی عصری دارد که آغاز تسلط بنی‌امیه و اوج تلاطم و آشفتگی شدید در جامعه شیعه است. اگرچه روایات امام مجتبی(ع) در بحث مهدویت بسیار محدود است، اما اعتبار و اتقان بیشتری دارد؛ زیرا در منابع شیعه نقل شده و مطالب غریب و شاذ در آن‌ها به چشم نمی‌خورد. [2]

مهمترین کلمات امام از این قرار است:

امام مهدی نهمین فرزند امام حسین(ع)

در روایتی اصبغ بن نباته می گوید: «سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ يَقُولُ: الْأَئِمَّةُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ أَخِيَ الْحُسَيْنِ وَ مِنْهُمْ‌ مَهْدِيُ‌ هَذِهِ‌ الْأُمَّةِ»[3]؛ شنیدم حسن بن علی(ع) می‌فرمود: امامان پس از رسول‌خدا(ص) دوازده نفرند؛ نه از پشت برادرم حسین و از آن‌هاست مهدی این امت»

اراده پروردگار بر این قرار گرفته بود که خط وصایت در اولاد حسین بن علی(ع) تداوم یابد. آن‌ها که جز به خواست پروردگار نمی‌اندیشیدند فارغ از انتساب به حسن یا حسین(ع) با همه وجود به حمایت از کسی می‌پرداختند که مهر الاهی امامت بر نامۀ او خورده بود.

ویژگی‌های امام(عج)

در روایتی امام مجتبی می فرماید:

«أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّهُ مَا مِنَّا أَحَدٌ إِلَّا وَ يَقَعُ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ لِطَاغِيَةِ زَمَانِهِ إِلَّا الْقَائِمُ الَّذِي يُصَلِّي رُوحُ اللَّهِ عِيسَى ابْنُ مَرْيَم خَلْفَهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُخْفِي وِلَادَتَهُ وَ يُغَيِّبُ شَخْصَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ إِذَا خَرَجَ ذَلِكَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِ أَخِي الْحُسَيْنِ ابْنِ سَيِّدَةِ الْإِمَاءِ يُطِيلُ اللَّهُ عُمُرَهُ فِي غَيْبَتِهِ ثُمَّ يُظْهِرُهُ بِقُدْرَتِهِ فِي صُورَةِ شَابٍّ دُونَ أَرْبَعِينَ سَنَةً ذَلِكَ لِيُعْلَمَ‌ أَنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ؛ [4] آيا نمى‌دانيد كه هيچ‌يک از ما ائمّه نيست جز آن‌که بيعت سركش زمانش بر گردن اوست مگر قائمى كه روح اللَّه عيسى بن مريم پشت سر او نماز مى‌خواند؟ خداوند ولادت او را مخفى مى‌سازد و خودش را پنهان می‌کند تا آن‌گاه كه خروج كند بيعت احدى بر گردن او نباشد. او نهمين از فرزندان برادرم حسين است و فرزند سرور كنيزان، خداوند عمر او را در دوران غيبش طولانى مى‌گرداند، سپس با قدرت خود او را در صورت جوانى كه كمتر از چهل سال دارد ظاهر مى‌سازد تا بدانند كه خداوند بر هر كارى تواناست»

برشمردن ویژگی‌ها و فضایل حضرت مهدی(عج) می‌تواند نصاب و توقع دین از حاکم و حکومت را نشان دهد. اما اشاره به اموری مانند ولادت پنهانی، پنهان و ناشناخته بودن امام، عمر طولانی و نبودن بیعت ظالمان بر گردن او ذهنیت شیعه را برای شرایطی کاملاً نامأنوس آماده می‌کند؛ شرایطی که باور به آن و آمادگی برای تحمّل فضای دشوار غیبت به زمینه‌سازی طولانی نیاز دارد و توضیح و تأکیدهای ائمه(علیهم السلام) در این راستا قابل درک است.

سختی روزگار غیبت و جهل مردم و بروز اختلافات شدید در جامعۀ شیعه

از زيد بن وهب نقل است كه گفت: وقتى امام حسن(ع) در مدائن مجروح شده و رنجور بود کلماتی درباب جنگ با معاویه فرمودند در پایان به حکومت مهدوی اشاره کردند و فرمودند: «حَتَّى يَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا فِي آخِرِ الزَّمَانِ وَ كَلَبٍ مِنَ الدَّهْرِ وَ جَهْلٍ مِنَ النَّاسِ؛[5] تا آن‌که خداوند مردی را در آخر‌الزمان و روزگار سختی و جهالت مردم بر می‌انگیزد»

یا در روایتی دیگر فرمودند: «لَا يَكُونُ هَذَا الْأَمْرُ الَّذِي تَنْتَظِرُونَ حَتَّى يَبْرَأَ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ وَ يَلْعَنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَ يَتْفُلَ بَعْضُكُمْ فِي وَجْهِ بَعْضٍ وَ حَتَّى يَشْهَدَ بَعْضُكُمْ بِالْكُفْرِ عَلَى بَعْضٍ؛ امری که انتظارش را می‌کشید نخواهد شد تا برخی از شما از دیگری بیزاری جسته و برخی دیگری را لعن کرده و بعضی آب دهان بر روی بعض دیگر انداخته و حتی برخی از شما به کفر برخی دیگر شهادت می‌دهید»[6]

این بیانات نیز نوعی آماده‌سازی برای شرایط دشوار را در خود دارد که با دیدن صدق وعده‌ها می‌توان توقع داشت به جای ناامیدی و یأس، فزونی ایمان و تسلیم بنشیند. همچنین این تصویر امیدبخش را می‌توان دید که در اوج ظلمت باید طلوع نور را انتظار کشید.

تأییدهای پروردگار با ملائک، عصمت یاران و نصرت با آیه‌ها

امام در کلامی فرمودند: «يُؤَيِّدُهُ اللَّهُ بِمَلَائِكَتِهِ وَ يَعْصِمُ أَنْصَارَهُ وَ يَنْصُرُهُ بِآيَاتِهِ...؛ خداوند او را با فرشتگانش تأیید کرده و یارانش را مصون نگه‌داشته و با نشانه‌‌های خویش او را یاری می‌کند» [7]

آن‌جا که آدمیان با خدا و ولیّ او پیمان بسته، همراه می‌شوند آسمان به زمین متصل می‌گردد. ملائک به یاری مؤمنان شتافته و مؤمنان در لغزش‌گاه‌ها حفظ می‌شوند. نشانه‌های برافراشته از پیش، راه را بر اهل حق روشن و حجت را بر همگان تمام می‌کند.

پیروزی او بر اهل زمین

در ادامه مطلب مطلب چهارم امام می فرماید: «وَ يُظْهِرُهُ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ حَتَّى يَدِينُوا طَوْعاً وَ كَرْهاً يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا وَ نُوراً وَ بُرْهَاناً يَدِينُ لَهُ عَرْضُ الْبِلَادِ وَ طُولُهَا لَا يَبْقَى كَافِرٌ إِلَّا آمَنَ بِهِ وَ لَا طَالِحٌ إِلَّا صَلَحَ؛[7] او را بر تمام اهل زمين چيره سازد تا جایى كه همه _ چه با ميل چه با کراهت _ مطيع او شوند. او زمين را پر از قسط و عدل و نور و برهان کند، تا جايى كه تمامى سرزمين‌ها پيرو او شوند، همه كافران به او ايمان آورده و مردم تبهكار صالح شوند»

پرتکرارترین ندای مهدوی در میان آموزه‌های معصومین همین سخن است؛ سخنی که شور و امید را در دل شیعه حتی در هنگامۀ شکست در برابر آل ابی‌سفیان و آل معاویه زنده می‌داشت.[8]

پانویس

1. ↑پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، ص 87.
2. ↑غنوی، امیر، طرح اندیشۀ مهدویت از امام علی تا امام سجاد، ص 13
3. ↑خزاز رازی، علی بن محمد، کفایه الاثر، ص 223
4. ↑صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 316.
5. ↑طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج 2، ص 291.
6. ↑طوسی، محمد بن الحسن، الغیبه، ص 438.
7. الفبطبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج 2، ص 291.
8. ↑غنوی، امیر، طرح اندیشۀ مهدویت از امام علی تا امام سجاد، ص 13- 15

منابع

1. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم: موسسه امام صادق، 1380
2. خزاز رازی، علی بن محمد، کفایه الاثر، تحقیق: عبداللطیف حسینی کوه‌کمری، قم: انتشارات بیدار، 1401 ق.
3. صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، انتشارات اسلامیه، 1395 ق.
4. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تحقیق: محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، 1403 ق.
5. طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، تحقیق: عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، دارالمعارف الاسلامیة، 1411 ق.
6. غنوی، امیر، طرح اندیشۀ مهدویت از امام علی تا امام سجاد، مجله مشرق موعود، شماره 27، سال 1392