سازمان وکالت
سازمان وکالت، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت
يكي از مباحث بسيار حساس و اساسي در شناخت و بررسي ابعاد گوناگون حيات ائمه و پيروان آنها، سازمان وكالت در عصر ايشان و معرفي وكلاء و باب‌هاي آنها مي‌باشد كه ائمه اطهار با توجه به ضرورت‌هاي پيش آمده اقدام به ايجاد چنين تشكيلاتي كردند تا بوسيله اين سازمان بتوانند با شيعيانشان در دورترين نقاط عالم اسلام مرتبط باشند و شيعيان نيز با چنين ارتباطي بتوانند با اطمينان كامل نيازهاي شرعي و ديني خود را مرتفع سازند.[1]
معنای لغوی و اصطلاحی وکالت
«وکالت» در لغت به معناي ناتواني از انجام مستقيم يک کار، و اعتماد بر ديگري در آن کار است؛[2]و در منابع فقهي، «وکالت» را چنين تعريف کرده اند: «وکالت، يعني واگذاري انجام کاري به ديگري، و نايب کردن او براي تصرف در يک امر»؛ و يا «وکالت، يعني تفويض و واگذاري امري به ديگري، براي آن که در زمان حياتش آن را انجام دهد.» [3]
تاریخچه سازمان وکالت
از عصر امام صادق با روي كارآمدن بني عباس و درگيري‌هاي آنان با بني‌اميه زمينه براي گسترش تشيع فراهم شد. همچنين شرايط سياسي هم در اواخر خلافت بني اميه و اوايل دوره بني العباس براي پايه‌ريزي چنين تشكيلاتي مساعد بود از اينرو ادعاي تأسيس سازمان وكالت توسط امام صادق ادعاي گزافي نخواهد بود. كما اينكه شواهد روايي زيادي بر آن گواه است. از جمله وكلاى امام صادق(ع)، می توان به افرادی مثل حمران بن اعين، مفضل بن عمر جعفى، معلّى بن خنيس، نصر بن قابوس لخمى و عبد الرحمن بن الحجاج، اشاره کرد.[4]
هدف اصلي و زمينه‌هاي پيدايش سازمان وكالت
بي ترديد يكي از هدف‌هاي اين سازمان، پديد آوردن مجموعه‌اي از وكيلان با برنامه‌اي حساب شده بود تا زير نظر وكيلاني برتر (وكيل ارشد يا سر وكيل)[5] در گوشه و كنار جهان اسلام، به ويژه در سرزمين‌هايي كه شمار شيعيان بيشتر بود، به فعاليت بپردازند. اين سازمان، نقش شبكه‌ي ارتباطي را بين شيعيان و مركز استقرار رهبري شيعه ايفا مي‌كرد.[6]
قلمرو فعالیت سازمان وکالت
گستره جغرافیایی حضور و فعالیت نهاد وکالت تابع نحوه پراکندگی جمعیت شیعه در جهان اسلام بود. از آنجا که شیعیان به ویژه پس از عصر صادقین به تدریج در سراسر جهان اسلام پراکنده شده بودند، حوزه فعالیت این نهاد مناطقی چون خراسان بزرگ، سیستان، آذربایجان ، ری، قم، اصفهان، همدان، کرمانشاه، اهواز، عراق عرب (کوفه، بصره، واسط، بغداد، سامرا، مداین و...)، حجاز، یمن و مصر را در بر می گرفت.[7]
جهت تقسیم کار و تعیین حوزه فعالیت وکلا، پهنه وسیع جهان اسلام، به جز منطقه اندلس که ظاهرا شیعیان در آنجا حضور نداشتند، از نظر اداری به پنج منطقه بزرگ تقسیم شده بود که عبارت بود از:
- عراق عرب و توابع آن؛
- حجاز، یمن و مصر؛
- آذربایجان و ارّان؛
- قم، دینور و توابع آن؛
- ری، خراسان و توابع آن.
هر ناحیه به یک وکیل مستقل یا وکیل ارشد واگذار می شد و کارگزاران و وکلای محلی تحت نظر وکیل ارشد منصوب می شدند.[8]
وظایف و مسئولیت های سازمان وکالت
نقش ارتباطی
وكلا و كارگزاران ائمه ، مكاتبات و نامه‌هاى حاوى سؤالات و بيان مشكلات را از شيعيان اخذ، و شخصا يا به وسيله پيك‌هاى سيّار به دست امامان مى‌رساندند و متقابلا پاسخ آنها را به شيعيان تحويل مى‌دادند. اين نقش، به خصوص در عصر غيبت صغرا كه ارتباط مستقيم و مشافهى با امام كمتر امكان‌پذير بود و غالب ارتباطات از طريق نامه‌ها و توقيعات بود، بيشتر رخ مى‌نمايد. در مجموع، تشكيلات وكالت شبكه ارتباطى گسترده‌اى بود در سرتاسر عالم اسلامى، كه مناطق شيعه‌نشين را به محل استقرار امامان معصوم مرتبط مى‌ساخت. وجود چنين وظيفه‌اى براى كارگزاران سازمان وكالت آن‌چنان روشن بوده كه «ابو سهل نوبختى» درباره عملكرد وكلاى امام عسكرى(ع) پس از رحلت آن جناب، ايصال نامه‌هاى شيعيان به امام و اخذ پاسخ‌ها را از بهترين وظايف آنان برشمرده است.[9]
نقش علمی و ارشادی
كارگزاران سازمان وكالت كه نمايندگان ائمه شمرده مى‌شدند، مهم‌ترين مرجع و ملجأ در حل معضلات علمى و اعتقادى شيعيان بودند. آنان گاه اين وظيفه را شخصا انجام مى‌دادند (در صورت وجود شرايط لازم علمى و معرفتى)، و گاه از طريق اخذ و ارسال نامه‌هاى حاوى سؤالات شيعيان به معصومين(علیهم السلام)و متقابلا تحويل پاسخ آنها به شيعيان.[10]
نقش مالی
در بررسى مهم‌ترين نقش سازمان وكالت، يعنى نقش مالى آن، مى‌توان اين نقش را در چهار زمينه تصوير نمود: اخذ و تحويل وجوه شرعى و هدايا، رسيدگى به امور موقوفات، استرداد اموال سازمان از غاصبان، توزيع و مصرف اموال. [11]
نقش سیاسی
با كمى تأمل و سيرى در مجموعه فعاليت‌هاى تشكيلات وكالت از آغاز تا انجام، و انگيزه‌هاى اصلى ائمه از ايجاد و تقويت اين تشكيلات، جاى كوچك‌ترين تأملى در اين معنى باقى نمى‌ماند كه اين تشكيلات، گرچه به ظاهر، نهادى مالى و ارتباطى بوده است، ولى در همين قالب، بهترين خدمات سياسى و مبارزاتى بر ضد حاكميت عباسى را انجام داده است.[12]
از دیگر وظایف سازمان وکالت می توان به نقش حفاظتی برای امامان ، شیعیان و سازمان وکالت، نقش تمهیدی برای ورود شیعه به عصر غیبت، نقش اجتماعی و خدماتی نسبت به امامان و شیعیان و نقش مبارزاتی بر ضدّ منحرفان و مدّعیان دروغین بابیت، اشاره کرد.[13]
اصول سازمان وکالت
تقیه و پنهان کاری
شیوه تقیه یا مبارزه مخفی، یکی از شیوه‌های مبارزاتی ائمه(علیهم السلام) و تربیت‌شدگان مکتب آنان با دشمنان اسلام در عصر خفقان، بوده است. تقیه در اسلام از زمان بعثت پیامبر(ص) تا پایان غیبت صغرا در موارد لزوم اهمیت داشته است. با نگاهی به مقوله تقیه، در‌می‌یابیم که اوج بحث تقیه و سازمان‌دهی آن از دوره امام باقر(ع) و به ویژه امام صادق(ع) ، به دلایل سخت‌گیری‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس، پدید آمد.[14]
انتخاب اعضا توسط شخص امام
امامان در انتخاب وکلا، نظر نهایی را صادر می‌کردند. گاهی وکلای ارشد نیز در انتخاب دیگر وکلا نظر می‌دادند، و در نهایت امام(عج)، طی نامه‌ای به دیگر وکلا و سرشناسان نواحی، وکیل را معرفی می‌نمودند. این اقدام، از آن روی بود که در صورت اطمینان آنان به درستی وکالت، عامه مردم نیز از آنان تبعیت نمایند. [15]
نظارت مستقیم امام بر وکلا و مراقبت از آنان
ائمه(علیهم السلام) با این اهداف که سازمان وکالت را از آسیب‌های احتمالی حفظ نمایند و وظایف و رسالت خود را به خوبی انجام دهند، نظارت مستقیم بر وکلا داشتند و از آنان مراقبت می‌نمودند. این نظارت به نحوه‌های مختلفی بود. برای نمونه، رفتار مردم با وکیل امام عسکری(ع) در نیشابور، سبب شد که امام به شیعیان آنجا نامه بنویسد و وکیل خود را تأیید نماید.[16] در مواقعی نیز مراقبت از وکلا برای دفع خطر از آنان بود. چنان که «علی‌بن‌یقطین» از وکیلان امام کاظم(ع) ، لباس‌ها و اموالی را نزد ایشان فرستاد و امام به جز یکی از آن لباس‌ها، همه را پذیرفتند، که با این اقدام و تدبیر، جلوی خشم هارون و صدمه به علی بن یقطین را گرفتند.[17]
نظم و تدبیر در امور
سازمان وکالت، سازمانی هرمی بود که امام معصوم به عنوان رهبر سازمان، در رأس آن قرار داشت. [18]پس از امام، وکلای ارشد (وکیل‌الوکلا) قرار داشتند که نقش ناظر بر عملکرد وکلای نواحی مختلف را ایفا می‌نمودند؛ برای مثال، وکیل‌الوکلای عصر امام جواد(ع) «محمدبن‌فرج» بود. امام به او وصیت فرمود که پس از وفاتش، از امام هادی(ع) فرمان گیرد.[19] در دوره غیبت صغرا، نواب اربعه وکلای ارشد محسوب می‌شدند؛ مثلاً عثمان‌بن‌سعید (نایب اول) بنابه نقلی، از دوره امام عسکری(ع) وکیل‌الوکلا بود.[20] به نظر می‌رسد که وی اداره امور سازمان وکالت را با مرکزیت بغداد، با کمک سه معاون انجام می‌داده و نیز بر فعالیت وکلای نواحی نظارت داشته است.[21]
پس از وکلای ارشد، وکلای نواحی بودند که در مناطق مهم مستقر می‌شدند و یک ناحیه را سرپرستی می‌کردند.
اطاعت محض از امام
نقش محوری ائمه در رأس سازمان وکالت و تداوم پویایی و گسترش تدریجی آن، حاکی از اطاعت محض وکلا و اعتقاد آنان به امام بود. بر این اساس، در چارچوب اهداف سازمان، نظم و هماهنگی و عدم انحراف جاری بود. ائمه برای حفظ موقعیت سازمان، همواره وکلا و پیروان را به اطاعت از امام خویش و حفظ سیاست‌ها، اهداف و برنامه‌های سازمان فرامی‌خواندند و اوامر ائمه به وکلا، حجت و لازم‌الاجرا بود. برای نمونه، امام عسکری(ع) خطاب به اسحاق‌بن‌اسماعیل و شیعیان نیشابور برای توضیح نقش امامت در هدایت امت اسلامی، تشریح ضرورت و اهمیت پیروی از امامان و هشدار درباره سرپیچی از فرمان امام ، نامه نوشت. [22]آنان از طرفی، فرمان‌برداری وکلا را نیز می‌ستودند. برای نمونه، امام جواد(ع) پس از درگذشت محمد‌بن‌سنان، او را به سبب اطاعت‌پذیری از امامش ستایش نمود.[23]
کناره گیری از قیام ها و ممنوعیت هرگونه فعالیت نظامی
در قاموس ائمه فعالیت‌های نظامی برای کسب قدرت از هر طریقی اهمیت ندارد؛ برای مثال، امام صادق(ع) پیشنهاد رهبری سیاسی از سوی ابوسلمه، از رهبران قیام عباسی را نپذیرفتند؛ چون معتقد بودند که رهبران قیام، هدفی جز رسیدن به قدرت ندارند و اگر شعار طرف‌داری از اهل‌بیت: را مطرح می‌کنند، صرفاً به منظور جلب حمایت توده‌های شیفته اهل‌بیت: است؛ به همین دلیل امام در پاسخ او نوشتند:«نه تو از یاران منی و نه زمان زمانه من است». [24]بنابراین به یاران خود فرمودند: زبان‌های خود را نگه دارید و از خانه‌هایتان بیرون نیایید؛ زیرا آن‌چه به شما اختصاص دارد (حکومت راستین اسلامی) به این زودی به شما نمی‌رسد! [25]
پایان سازمان وکالت
با درگذشت سفير چهارم و صدور توقيعي از سوي ناحيه‌ي مقدسه خطاب به وي - چند روز پيش از وفاتش - او موظّف شد كه ديگر براي به دست‌گيري جريان سفارت و نيابت، جانشيني برنگزيند و در همان توقيع، پايان دوران غيبت صغري و آغاز دوران غيبت كبرا (غيبت تامّه) اعلام گرديد.
با پايان يافتن دوران غيبت صغري و با درگذشت آخرين رهبر شبكه‌ي وكالت و نيابت (سفير چهارم)، دوران فعاليت سازمان وكالت پس از دو قرن تلاش به پايان رسيد و «سازمان فقاهت» در طول دوران غيبت كبرا، ادامه دهنده‌ي راه سازمان وكالت تا عصر حاضر گشت.[26]
پانویس
- ↑سید مجتبی حسنی، سازمان وکالت و ضرورت آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، مجله سپیده سحر،ش16.
- ↑احمد بن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج 6، ص 136.
- ↑محمد حسن نجفی،جواهرالکلام، ج 27، ص 347؛
- ↑محمد رضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، ج1،ص62.
- ↑احمد بن علی نجاشی، رجال، ص243.
- ↑محمد رضا جباری، سازمان رهبری شیعه در عصر غیبت، فصلنامه انتظار موعود، ش1،ص159.
- ↑محمد دشتی، نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمه علیهم السلام، مجله فرهنگ جهاد، ش 40 ،ص102.
- ↑محمد دشتی، نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمه علیهم السلام، مجله فرهنگ جهاد، ش 40 ،ص102.
- ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ص92.
- ↑محمد رضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، ج1،ص321.
- ↑محمد رضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، ج1،ص280.
- ↑محمد رضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، ج1،ص324.
- ↑محمد رضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، ج1،ص329-334.
- ↑جعفر شریفی و محمد علی چلونگر، بررسی تطبیقی سازمان وکالت امامیه و سازمان دعوت اسماعیلیه در اهداف و اصول سازمانی، فصلنامه شیعه شناسی، ش57، ص31-64.
- ↑محمد رضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، ج1،ص180.
- ↑محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص513-514.
- ↑محمد بن محمد مفید، الارشاد، ج2، ص316.
- ↑محمد رضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، ج1،ص175.
- ↑علی ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص389.
- ↑محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص580.
- ↑محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ص484-489.
- ↑محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج5، ص219-323.
- ↑محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ص348.
- ↑محمد بن عبد الکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص154.
- ↑محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج52، ص139.
- ↑محمد رضا جباری، سازمان رهبری شیعه در عصر غیبت، فصلنامه انتظار موعود، ش1،ص167.
منابع
- ابن فارس، احمد بن زکریا، معجم مقاییس اللغه، دارالجیل، بیروت،1411ق.
- ابن‌شهرآشوب مازندرانی، علی، مناقب آل ابی طالب، تصحیح رسولی محلاتی، انتشارات علامه، قم، 1379ش.
- جباری، محمد رضا، سازمان رهبری شیعه در عصر غیبت، فصلنامه انتظار موعود، ش1، سال اول، پاییز 1380.
- _______، سازمان وکالت ونقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1382ش.
- دشتی، محمد، نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمه(علیهم السلام)، مجله فرهنگ جهاد ، شماره 40، تابستان 1384.
- شریفی جعفر و چلونگر، محمد علی، بررسی تطبیقی سازمان وکالت امامیه و سازمان دعوت اسماعیلیه در اهداف و اصول سازمانی، فصلنامه شیعه شناسی، شماره57، بهار 1396.
- شهرستانی، ابوالفتح محمدبن‌عبدالکریم بن‌احمد، الملل والنحل، تحقیق محمدسیدگیلانی، دارالمعرفه، بیروت ، بی‌تا.
- صدوق، محمدبن‌علی‌بن‌حسین‌بن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام النعمه، مؤسسه نشر الاسلامی ،قم ، 1405.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.
- مفید، محمدبن‌محمد، الارشاد، ترجمه رسولی محلاتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1386ش.
- نجاشي، ابوالعباس احمدبن علي، رجال نجاشي، ، داوري، قم، بي تا.
- نجفی، محمد حسن بن محمد باقر، جواهر الکلام، تصحیح: عباس قوچانی و دیگران، بی نا، نجف و قم و تهران، 1377ق به بعد.