برهان انسان کامل

اسماء و صفات خداوند، تجلی دارند و لذا هر کدام، مَجلی و مظهری می‌خواهند. عوالم هستی - چون عالَم عقل، مثال، طبیعت و...- هر کدام در حدّ توان، آینه و مظهر این صفات‌اند. در میان اسماء الهی، «الله» اسم جامع است و بر همین اساس، مظهر جامعی می‌خواهد و در این میان، تنها «انسان کامل» است که به خاطر جامعیت عقل و طبیعت در او، آینه اسم «الله» است و از آن‌جا که اسم اعظم «الله»، خلیفه و واسطه فیض الهی به دیگر اسماء و صفات است، انسان کامل نیز –که مظهر آن اسم است- مقام خلافت و امامت را دارد.[1]

چیستی انسان کامل

انسان کامل، اصطلاحی است که در عرفان عملی و نظری و تصوف مطرح است.[2] این تعبیر در ادبیات اسلامی تا قرن هفتم هجری وجود نداشته است و اولین کسی که در مورد انسان، تعبیر «انسان کامل» را مطرح کرد، محیی الدین عربی است.[3] این انسان کامل، اسامی بسیار دارد؛ گاهی او را پیشوا و مرشد و شیخ و پیر و پیر دلیل و راهنما و راهبر نامند و زمانی هادی و مهدی و راه‌دان و امام زمان گویند. در مواردی دانا و بالغ و کامل و مکمل و فاضل و افضل نام گیرد و در مواقعی امام و خلیفه و قطب و صاحب زمان. چه بسا که او را جام جهان نما و آینه هستی‌نما و مرآت عالم و تریاق کبیر و اکسیر اعظم گویند یا عیسی و خضر و سلیمان و... لقبش نهند.[4] اگر چه اصطلاح انسان کامل، در قرآن و روایات دیده نشده اما ریشه اصلی آن، مانند دیگر اصطلاحات عرفانی، به قرآن و روایات باز می‌گردد. آیاتی چون ««إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ[5]»» (ما امانت(تعهّد، تکلیف، و ولایت الهیّه) را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، آن‌ها از حمل آن سر برتافتند و از آن هراسیدند؛ امّا انسان آن را بر دوش کشید)، «وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي[6]» (و در او از روح خود(یک روح شایسته و بزرگ) دمیدم)، ««إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً[7]»»(من در روی زمین، جانشینی [= نماینده‌ای‌] قرار خواهم داد) و... از انسان نمونه الهی سخن می‌گویند که وجودش از عرش تا فرش گسترده شده است.[8] شاید نتوان درباره این اصطلاح تعریف واحدی ارائه داد ولی می‌توان یک تعریف کلی از آن به دست داد و گفت: انسان کامل، انسانی است که متخلق به اخلاق الهی و علت غایی آفرینش، سبب بقای عالم وجود، مظهر جامع اسمای الهی، واسطه میان خالق و مخلوق، واسطه فیض الهی و یگانه خلیفه خداوند در زمین است. او به طور یقین، به طریقت، شریعت و حقیقت آگاهی یافته و به ظاهر و باطن، راهنمای انسان‌ها است.[9]

اثبات وجود حضرت مهدی(عج)از طریق این برهان

صغری: نوع نبی و امام، انسان کامل است.

کبری: انسان کامل، وجودش ضروری است.

نتیجه: نوع نبی و امام، وجودش ضروری است.

تبیین صغری

برای اثبات یگانگی دو حقیقت «انسان کامل» و «پیشوای الهی»(اعم از نبی، رسول و اوصیای آنان)، می‌بایست ابتدا در پرتوی قرآن و احادیث، سیما، وظایف و ویژگی‌های پیشوایان الهی را ترسیم کنیم و پس از آن، سیمای انسان کامل، وظایف و ویژگی‌های او را با مطالعه متون عرفانی و حکمت متعالیه بررسی نماییم، تا به خوبی روشن شود که آیا این دو حقیقت، یک وجودند یا دو وجود؟[10]

سیما و اوصاف پیشوایان الهی در قرآن

1. شناسایی، انتخاب و معرفی آن‌ها بر عهده خداوند است.[11]
2. معصوم هستند.[12]
3. یکی از آن‌ها همواره روی زمین وجود دارد.[13]
4. عبدِ مخلص خداوند هستند.[14]
5. بر همه چیز احاطه دارند.[15]
6. کارهایی غیر عادی و شگفت انجام می‌دهند.[16]
7. از علم و آگاهیِ والایی برخوردارند.[17]
8. علم غیب دارند.[18]
9. ترس و اندوهی ندارند.[19]
10. بر یقین کامل هستند.[20]

سیما و اوصاف پیشوایان الهی در روایات

1. در جایگاه بسیار والایی از نظام هستی قرار دارند.[21]
2. درک مقام آن‌ها تنها برای خدا و اولیای او میسر است.[22]
3. زمین و عالم آفرینش، هیچ‌گاه از وجود آن‌ها خالی نیست.[23]
4. گاهی آشکار و شناخته شده‌اند و گاهی پنهان و بیمناک.[24]
5. مأمور به نجات، دستگیری و هدایت مردم هستند.[25]
6. امضا و اقامه حدود و احکام الهی بر عهده آن‌هاست.[26]

سیما و اوصاف انسان کامل در فرهنگ عرفانی

1. در جایگاه ممتازی قرار دارد.
2. عالم از وجود او خالی نیست.
3. در آفرینش، تصرف می‌کند.
4. از غیب، آگاهی دارد.
5. ترسی ندارد.
6. از اسرار پنهان، آگاه است.
7. عالِم و بی‌نیاز از استاد است.[27]

سیما و اوصاف انسان کامل در حکمت متعالیه

1. گاهی آشکار و مشهور است و گاهی پنهان.
2. عالَم از وجود او خالی نیست.
3. در آفرینش تصرف می‌کند.
4. بی‌نیاز از استاد و دارای علم و آگاهی بسیار است.
5. مأمور به نجات و هدایت انسان‌هاست.
6. اداره جامعه بر عهده اوست.[28]

از مطالب فوق به دست مي‌آيد كه هر كدام از دو مفهوم «پيشواي الهي» و «انسان كامل» به يك حقيقت اشاره دارند و همساني و همسويي مباحث محوري انسان كامل با ولايت و امامت، نشان دهنده وحدت مبنا و مبدأ است و حكايت از آن دارد كه سرچشمه و آب ريز اين دو رود، يكي است؛ گر چه نكات افتراق و ويژگي‌هاي منحصر به خود را نيز دارند.[29]

تبيين كبري

قیاس زیر بیانگر ضرورت وجود انسان کامل است:

1. صغری: انسان کامل، غرض و هدف از آفرینش خداوند است. (زیرا موجود عالی(خداوند)، هیچ‌گاه آهنگ موجود دانی و پست را نمی‌کند(یعنی آن را هدف و غرض برای افعال خود حساب نمی‌کند) و گرنه آن موجود(خداوند)، عالی نخواهد بود.[30])
2. کبری: غرض و هدف از آفرینش خداوند، وجودش ضروری است.(چرا که کار بی هدف، نشانه کاستی و منافی حکمت است و حال آن که خداوند از این امر، منزه است.) [30]

نتیجه: انسان کامل، وجودش ضروری است.

انسان کامل عصر ما، حضرت مهدی(عج)

تبیین مذکور برای اثبات صغرای قیاس، به دلیل گره خوردن با روایات، هم بیانگر مصادیق انسان کامل از جمله ائمه: است و هم بیانگر ضرورت وجود آن‌ها در همه اعصار می‌باشد. با حفظ این مطلب و نیز با عنایت به کبرای یاد شده و همچنین با توجه به این نکته که در عصر حاضر، از سلسله امامان، تنها حضرت مهدی(عج)در قید حیات است، جای هیچ شک و تردیدی نمی‌ماند که انسان کامل عصر ما، تنها وجود مقدس ایشان است.

پانویس

1. ↑1. لطیفی، رحیم، دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت، ص 18.
2. ↑2. همان، ص 122.
3. ↑3. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج 23، ص 99.
4. ↑4. نادرعلی، سید عادل، شرح اصطلاحات عرفانی، ص 109.
5. ↑4. سوره احزاب، آیه 72.
6. ↑5. سوره حجر، آیه 29.
7. ↑6. سوره بقره، آیه 30.
8. ↑1. لطیفی، رحیم، دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت، ص 123.
9. ↑2. دادجو، یدالله، «امامت در آیینه انسان کامل»، فصلنامه انتظار موعود، ش 30، ص 27- 28.
10. ↑3. لطیفی، رحیم، دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت، ص 162.
11. ↑4. ر.ک: سوره بقره، آیه 30 و 124؛ سوره نساء، آیه 75؛ سوره طه، آیه 29؛ سوره فرقان، آیه 74.
12. ↑5. ر.ک: سوره نساء، آیه 59.
13. ↑6. ر.ک: سوره بقره، آیه 30 و 124.
14. ↑7. ر.ک: سوره حجر، آیه 42؛ سوره اسراء، آیه 1 و 65؛ سوره کهف، آیه 65؛ سوره مریم، آیه 30؛ سوره زخرف، آیه 68.
15. ↑8. ر.ک: سوره یس، آیه 12.
16. ↑1. ر.ک: سوره آل عمران، آیه 49.
17. ↑2. ر.ک: سوره بقره، آیه 31؛ سوره انعام، آیه 75.
18. ↑3. ر.ک: سوره آل عمران، آیه 49 و 179؛ سوره جن، آیه 26- 27.
19. ↑4. ر.ک: سوره یونس، آیه 62؛ سوره احزاب، آیه 39.
20. ↑5. ر.ک: سوره انعام، آیه 75؛ سوره انبیاء، آیه 73.
21. ↑6. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 194، باب انّ الائمة نور الله عزوجل، ح 1؛ همان، ج 1، ص 207، باب أن الآیات التی ذکرها الله عزوجل فی کتابه هم الائمة، ح 3؛ همان، ج 1، ص 143-144، باب النوادر، ح 4.
22. ↑7. ر.ک: ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 678؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 26، ص 6.
23. ↑8. ر.ک: شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، ص 43، خطبه 1؛ همان، ص 497، حکمت 147.
24. ↑9. ر.ک: همان، ص 497، حکمت 147.
25. ↑10. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 200؛ شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، ص 212، خطبه 152؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 23، ص 105.
26. ↑11. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 200؛ شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، ص 152، خطبه 105.
27. ↑12. ر.ک: لطیفی، رحیم، دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت، ص 175- 178.
28. ↑1. ر.ک: همان، ص 178- 182.
29. ↑2. ر.ک: همان، ص 183.
30. الفب3. همان، ص 158.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات اسلامیه، چ 2، 1395 ق.
3. دادجو، یدالله، «امامت در آیینه انسان کامل»، فصلنامه انتظار موعود، سال نهم، ش 30، ص 27- 43، 1388 ش.
4. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تحقیق و تصحیح: صبحی صالح، قم، انتشارات هجرت، 1414 ق.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ 4، 1407 ق.
6. لطیفی، رحیم، دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، 1387 ش.
7. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چ 2، 1403 ق.
8. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، چ 5، 1388 ش.
9. نادرعلی، سید عادل، شرح اصطلاحات عرفانی، قم، انتشارات آیت اشراق، 1397 ش.