کولین ترنر

زندگی نامه

کولین ترنر[1]، اسلام پژوه انگلستانی متولد سال 1955 میلادی در شهر بیرمنگام است که در سال 1982 میلادی مدرک کارشناسی خود را در رشته شرق شناسی از دانشگاه دورهام اخذ کرد و پس از آن در سال 1989، توانست تحصیلات خود را تا اخذ مدرک دکترای تخصصی در رشته مطالعات اسلامی در همان دانشگاه به پایان رساند. [2]

ترنر که سال ها استاد مطالعات اسلامی و زبان فارسی در مؤسسه مطالعات خاورمیانه و اسلام وابسته به دانشگاه دورهام در انگلستان بود؛ توانست مقاله ها و کتاب های مهمی در موضوعات اسلامی و خصوصا شیعی به رشته تحریر درآورد. تمرکز وی بر موضوعات اسلامی موجب شده است، در حال حاضر مسئولیت قسمت پژوهش بنیاد بین المللی الاهیات مسلمانان بر عهده او باشد.[3]

آثار

تا کنون آثار متعددی از ترنر در موضوعات مختلف اسلامی به چاپ رسیده است که در ادامه به ذکر چند مورد پرداخته خواهد شد:

کتاب: اسلام بدون الله: ظهور برونگرایی مذهبی در ایران دوره صفوی[4]

این کتاب که در سال 2000 میلادی نگاشته شده است، دارای دیدگاه تحلیلی به وقایع و تحولات ایران در طول دوران صفویه است و در آن به بررسی و تحلیل رسمی شدن مذهب تشبع در ایران پرداخته شده است. از جمله مطالب برجسته در این کتاب، توجه ویژه به علامه مجلسی و کتاب بحارالانوار است که نویسنده با دقت و ریز بینی به این موضوع اشاره کرده است.

گفتنی است این کتاب به عربی ترجمه شده و تحت عنوان "التشیع و التحول فی عصر الصفوی"به چاپ رسیده است.

کتاب: جهان اسلام[5]

ترنر در این کتاب به بررسی تاریخ جهان اسلام و مردمان آن می پردازد.

کتاب: مبانی اسلام[6]

این کتاب بیان مختصری از مبانی اعتقادی و عملی مسلمانان است که نمایی کلی ارزشمند از تاریخ و موضوعات مهم اسلام را بیان می کند.

کتاب: شیعه: مفاهیم اساسی در مطالعات اسلامی[7]

در این کتاب ترنر سعی کرده است مطالت مختلف و پراکنده در موضوع شیعه شناسی را گرد آوردی و اوضاع تاریخی، سیاسی و اجتماعی شیعیان را توصیف کند.

کتاب: دیکشنری موضوعی فارسی مدرن[8]

این کتاب دیکشنری گسترده برای واژگان مدرن روزمره فارسی است که با تقریباً 25 هزار واژه فارسی در بیش از هفتاد بخش موضوعی تقسیم بندی شده است.

مقاله: هنوز در انتظار امام؟ سؤالات حل نشده در مورد انتظار در شیعه دوازده امامی[9]

مقاله مذکور مهم ترین اثر ترنر در موضوع مهدویت می باشد که در آن سعی کرده است به تبیین مفهوم انتظار و ریشه های شکل گیری اندیشه امام غایب در شیعیان بپردازد.

اهم آرا و اندیشه ها

اهم نظریات کولین ترنر در موضوع مهدویت را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

اعتقاد به عدم مشروعیت تشکیل حکومت در دوران غیبت

ترنر همسو با عده‌ دیگری از مستشرقان، به عدم مشروعیت تشکیل حکومت در دوران غیبت امام معصوم قائل است و بیان می‌کند این موضوع که فقیه می‌تواند هم قدرت مذهبی و هم قدرت سیاسی داشته باشد؛ هیچ گاه در طول تاریخ اسلام نمونه‌ای نداشته است و حتی فقهای دوره صفویه با آن موافق نبوده‌اند و مشاهده چنین جایگاهی برای فقها در جمهوری اسلامی ایران اولین نمونه رسمی می‌باشد.[10]

ترنر در بیان این نظریه خود در مواردی، به روایات نهی از حکومت در دوران غیبت استناد می‌کند و در پاره‌ای از موارد نیز به بررسی تاریخ شیعیان پرداخته و نتیجه گرفته است شیعه در طول تاریخ در تمام جریانات سیاسی سکوت کرده و بروز فعالیت‌های افراطی نزد ایشان، از امور نوظهور است که آن‌ها سعی کرده‌اند مفاهیمی همچون انتظار و شهادت را باز تعریف کنند.[11]

سبک سازی و آرامش بخشی به شیعیان، کارکرد اصلی احادیث انتظار

ترنر در بیان تحلیل خود از احادیث انتظار و تحلیل مفهومی آن‌ها، عقیده دارد چون از سویی شیعیان در عصر غیبت از فعالیت‌های سیاسی اجتماعی منع شده‌اند، پس طبیعی است که همواره مورد ظلم و ستم ظالمان واقع شوند و هر ستم و تحقیری که بر شیعه وارد شود، آن‌ها به تسلیم شدن در برابر آن محکوم هستند و باید آن را جزئی از امتحان خداوندی حساب کنند. در چنین فضایی احادیث فضیلت انتظار به یاری و تسلای خاطر شیعیان می‌آید و امید به آینده‌ای روشن را در دل‌های آنان زنده نگاه خواهد داشت.[12]

تردید در روایات مهدویت

ترنر در نظریه دیگر خود بیان می‌کند تصوير مهدي تنها در روايات ريشه دارد و در قران دلالت صریحی بر آن وجود ندارد و لذا این موضوع، اعتقادي اساسي نزد اكثر مسلمانان نيست و در ادامه با بیانی تردید آمیز این سوال را مطرح می‌کند كه با توجه به تمايل ذاتي بشر به زندگي و دنياي بهتر و گرايش مسلمانان به تحقق آرمان‌هايشان به دست رهبران كاريزماتيك، آيا ممكن نيست اين روايات كه نويدبخش ظهور مهدي هستند، بعدها ساخته شده و به مجامع حديثي اضافه شده باشند؟ در حقیقت ترنر در تردید است که يا روايات نبوي دال بر ظهور مهدی در آخرالزمان صرفاً يك تمثيل ساختگي، اما كاملاً طبيعي از تمايل مسلمانان آغازين براي ايجاد جامعه‌ای ايده‌آل بوده است؛ یا این‌که بر یک منجی آخرالزمانی دلالتی حقیقی دارد ؟[13]

قابل ذکر است ترنر در آثار و مکتوبات خود، به موضوعات دیگر مهدوی همچون، علائم ظهور، جانشینی امام عسکری (ع) و مهدویت نزد اهل تسنن نیز پرداخته است.

بررسی و نقد نظریات

هرچند کولین ترنر در زمره مستشرقان تحصیل کرده است و در ورود به مباحث مختلف، پایبندی خود را به اصول و روش های علمی به اثبات رسانده است؛ در بسیاری از موارد نگاه تک بعدی وی به مسائل موجب اشتباهات مهمی شده است که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.

استفاده از بعضی روایات به منظور استدلال بر عدم مشروعیت تشکیل حکومت در دوران غیبت

در مقالات و کتاب‌های مختلف به این اشکال پاسخ داده شده است که به اختصار به چند مورد اشاره خواهد شد:

1. اولا، سند بسیاری از این روایات مخدوش است؛
2. ثانیا، انگیزه جعل این روایات توسط حکام بنی امیه و بنی عباس به جهت دفع احتمال قیام علویان بسیار زیاد بوده و ممکن است به همین انگیزه به جعل چنین احادیثی اقدام کرده باشند تا شیعه را از قیام بازدارند[14]؛
3. ثالثا، در تعدادی از این روایات، علت نهی از قیام، ثمر بخش نبودن آن می باشد. به عبارت دیگر، امام (عج) با توجه به اوضاع و احوال آن زمان، قیام علیه حکومت وقت را محکوم به شکست و بدون نتیجه دانسته‌ و با نهی کردن شیعه از قیام، در صدد حفظ جان آن‌ها بوده‌اند[15]؛
4. رابعا، این روایات با بعضی از واجبات صریح اسلامی، از جمله امر به معروف و نهی از منکر و جهاد تنافی دارد؛ زیرا مطابق آموزه‌های قرآنی و اسلامی، دامنه امر به معروف و نهی از منکر به اندازه‌ای وسیع است که در بسیاری از موارد به سبب مبارزه با ظلم و فساد و همچنین اجرای قوانین الاهی، قیام و جهاد و حتی تشکیل حکومت ضرورت پیدا خواهد کرد. در حقیقت اجرا و تحقق احکام اجتماعی اسلام، تنها با تشکیل حکومت اسلامی ممکن می‌باشد. به عنوان نمونه، اجرای حدود و اقامه دیات، تحقق عدالت در جامع و احقاق حقوق مظلوم و برپایی مراسم حج از جمله اموری هستند که تحقق کامل و حقیقی آن‌ها وابسته به وجود حکمت اسلامی تنها است. پس با وجود چنین مسائلی نمی‌توان قائل شد این سنخ از واجبات الاهی به دلیل روایات ناهی از تشکیل حکومت و قیام کنار گذاشته شود.

تحلیل‌های نادرست تاریخی

او در ادعایی دور از واقع، منشا شکل گیری روایات مهدوی را ناکامی‌های سیاسی اجتماعی مسلمانان دانسته و به ساختگی بودن این اندیشه و این روایات در راستای تسلای خاطر شیعیان قائل شده است؛ حال آن‌که:

1. اولا، اصل موضوع منجی نجات بخش، در احادیث متعددی از پیامبر اکرم وجود داشته[16] و در آن هنگام نیز همه مسلمانان به برکت حکومت اسلامی پیامبر در جایگاه رفیعی بوده‌اند؛
2. ثانیا، اصل این اندیشه در تمام ادیان ابراهیمی و غیر ابراهیمی وجود دارد و با ناکامی‌ها و تحت ظلم واقع شدن پیروان آن ادیان ارتباطی ندارد.[17] در حقیقت ضمیمه کردن نگرش تاریخی در تحلیل روایات –خصوصا روایات اعتقادی- هرچند می‌تواند زوایای جدید را در تحلیل محتوای روایت ایجاد کند؛ استفاده از این روش به اشراف عمیقی به زمینه‌های تاریخی و اجتماعی صدر اسلام و همچنین تسلط به مجموعه احادیث و تراث روایی نیاز دارد. بر همین اساس، تحلیل روایات بر اساس وقایع تاریخی توسط افرادی مانند این مستشرق موضوعی است که قطعا با نواقص و برداشت‌های غیر صحیحی همراه خواهد بود.

تشکیک در موضوع مهدویت

از این باب که در قرآن آیه‌ای دال بر آن وجود ندارد نیز باید عرضه داشت که در قرآن آیاتی[18] وجود دارند که قطع به یقین بر موضوع مهدویت دلالت دارند و مفسران شیعی و اهل تسنن به آن‌ها اشاره کرده‌اند. قطعیت و اجماع فرقه‌های اسلامی در موضوع مهدویت، به گونه‌ای است که حتی ابن خلدون که شاخص ترین چهره در انکار روایات مهدویت است؛ بدین موضوع اذعان دارد که در میان تمام پیروان اسلام، عقیده به ظهور منجی نجات بخش پایانی به نام مهدی، مشهور است.[19]

پانویس

1. ↑Colin Turner
2. ↑https: //www.faraday.cam.ac.uk/about/people/dr-colin-turner/
3. ↑https: //ifmt.co.uk/team/our-team/
4. ↑Islam Without Allah?: The Rise of Religious Externalism in Safavid Iran
5. ↑Muslim World
6. ↑Islam: The Basics
7. ↑Shi'ism(Critical Concepts in Islamic Studies)
8. ↑A THEMATIC DICTIONARY of MODERN PERSIAN
9. ↑STILL WAITING FOR THE IMAM? THE UNRESOLVED QUESTION OF INTIZAR IN TWELVER SHITSM
10. ↑The rise of Twelver Shi’ite externalism in Safavid Iran and its consolidation under ’Allama Muhammad Baqir Majlisi. P 298.
11. ↑Islam: the basics, p.196
12. ↑The Rise of Twelver Shi'ite Externalism in Safavid Iran and its consolidation under ‘A.1 lama Mohamad Baqir Majlisi, p 318.
13. ↑The Rise of Twelver Shi'ite Externalism in Safavid Iran and its consolidation under ‘A.1 lama Mohamad Baqir Majlisi, p 281.
14. ↑نجم الدین طبسی، تاظهور، ج 1، ص 73
15. ↑خدامراد سلیمیان، فرهنگ نامه مهدویت، ص 349.
16. ↑به عنوان نمونه رجوع شود به کمال الدین، ج 1، ص 256-285.
17. ↑به عنوان نمونه رجوع شود به کتاب منجی در ادیان به قلم روح الله شاکری
18. ↑مانند آیه 5 سوره قصص و یا 105 سوره انبیاء
19. ↑ابن خلدون، مقدمه، ص 245. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: بررسي تطبيقى مهدويت در روايات شيعه و اهل سنت"‌ .

منابع

1. ابن بابویه، محمد، کمال الدین و تمام النعمة، انتشارات اسلامیه، تهران، 1395 ش.
2. ابن خلدون، عبد الرحمان، مقدمه، دارالكتب العلميه، چاپ اول، بيروت 1421 ه. ق.
3. سليميان، خدامراد، فرهنگ نامه مهدویت، بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود(عج)، تهران، 1388
4. شاکری زواردهی، روح الله، منجی در ادیان، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، چاپ سوم، قم، 1387.
5. طبسی، نجم الدین، تاظهور، بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود(عج)، تهران، 1388.
6. Turner, Colin Paul.(1989) . The rise of Twelver Shi’ite externalism in Safavid Iran and its consolidation under ’Allama Muhammad Baqir Majlisi (1037. University of Durham.
7. Turner, Colin P.(2011) . Islam: The Basics. New York: Routledge
8. Turner, C. P.(2006) . The “Tradition of Mufaddal” and the doctrine of the Raja: evidence
9. of Ghuluww in the eschatology of Twelver Shiism? PHARMA JOURNAL, 145 (4), 175-196.
10. /
11. /