ژان پیِر فیلیو (Jean Pierre Filiu)

شخصيت شناسى

ژان پیِر فیلیو (Jean Pierre Filiu)، متولد دسامبر 1961 در پاريس استاد دانشگاه، مورخ، عرب‌شناس و متخصص در اسلام معاصر است. وی ديپلم خود را از مؤسسه مطالعات سياسى پاريس[1] در 1981 اخذ كرد و تحصيلات تكميلى خود را نيز در مؤسسه علوم پو در موضوع تاريخ معاصر گذراند. رساله دكترای فيليو در مورد نقش راديو و تلويزيون در اعتراض سراسری فرانسه در ماه مى 1968 بود[2] كه آن را در 1985 نگاشت و بعداً با حمايت يكى از مؤسسات بين المللى فرانسه منتشر شد.[3]

حیات علمی

بعد از 2009، فیلیو بيش تردر مجامع علمى حضور پيدا كرد در عين حال ديدگاه‌های او، به ويژه در زمينه خاورميانه مورد توجه سياستمداران قرار گرفت.[4]

فعالیت های فیلیو از سال 2007 بيش تر بر تدريس، تحقيق، تأليف مقاله و كتاب و حضور در مجامع علمى متمرکز شد. او از سال 2006 در مؤسسه علمى پو تدريس مى‌كند. همچنین او استاد مطالعات خاورميانه در دانشكده امور بين الملل پاريس[5] و محقق(دانشيار پژوهشى) مركز تحقيقات و مطالعات بين المللى[6] و اكنون استادتمام دانشگاه علوم پو پاريس است.

آثار

از ژان ‌پيِر فیلیو بيش از بيست كتاب به چاپ رسيده است[7] كه برخى از مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از:

1. مرزهای جهاد[8]؛
2. آخرالزمان در اسلام[9]؛
3. انقلاب عربی: ده درس در مورد خيزش دموكراتيك[10]؛
4. خاورمیانه جدید: مردم در انقلاب سوريه[11]؛
5. من از حلب برای شما می‌نویسم؛
6. از دولت عمیق تا دولت اسلامی[12]؛
7. آینه دمشق: سوريه و تاريخ ما[13]؛
8. ژنرال‌ها، گنگسترها و جهادگرایان: تاريخ حركت‌های ضدانقلابى عربى[14].

فيليو علاوه بر اين كتاب‌ها، مقالات متعددی نگاشته که برخى از عناوين مقاله‌های وی عبارتند از:

1. آرماگدون: آخرالزمان در آينه‌ها؛[15]
2. آخرالزمان در نگاه داعش؛[16]
3. بازگشت مهدی گرايى سياسى؛[17]
4. دولت اسلامى يا شواليه‌های جهادی آخرالزمان[18]؛

آرا و دیدگاه های فيليو

نگاه فیلیو به اسلام و موضوعات اسلامى

در كتاب ها و مقالات فيليو، اظهار نظرهای مختلفى در زمينه اسلام، قرآن، باورها و تاريخ اسلام ديده می‌شود.[19]

منجى گرايى در اديان و افكار جهانى

فيليو به اهميت باور منجی‌گرايى در اديان و مكاتب بزرگ جهان تأكيد مى‌كند. وی با اذعان به جايگاه تفكر در مورد عصر پايانى دنيا، يعنى آخرالزمان در ميان دين باوران، تأثير اين نگاه، یعنی فرارسيدن پايان جهان را، به ويژه برای كسانى كه مشغول آماده شدن برای آن هستند؛ امری جدی مى‌شمارد.[20] از ديدگاه اين نويسنده، «منجى‌گرايى همراه با انتظار اين كه يك شخصيت نجات‌بخش و فراطبيعى روزی ظاهر مى‌شود، از هزاره گرايى -كه جست و جوی بى‌قرارانه برای نشانه‌های پايان دنيا و وسواس توقيت پيشگويانه معنا مى‌شود- جدا نيست»[21].

نگاه آخرالزمانى اسلام

فيليو، «گرته برداری از اديان سابق» و نيز «اتفاقات تاريخ صدر اسلام» را دو زمينه مهم در شكل‌گيری نگاه آخرالزمانى مسلمانان می‌شمارد. وی چشم انداز پايان دنيا نزد مسلمانان را شامل دو ميراث يهودی و مسيحى مى‌داند كه به طور جدی با ايمان يهودی و نيز هزاره‌گرايى كه عنصر مركزی در نگاه نجات بخش مسيحى است، مرتبط می‌داند.[22]

منجيان و ضدمنجيان آخرالزمانى در اسلام

در ميان شخصيت‌های مهم آخرالزمانى اسلام، فيليو به سه شخصيت مهدی، عيسى و دجال بيش از همه توجه می‌كند. از دیدگاه وی، اشاره‌ نكردن قرآن به ضدمسيح و مهدی و در عين حال قبول اين شخصيت‌ها در ميان مسلمانان يكى از ويژگى‌های پارادوكسيكال در نگاه آخرالزمانى اسلام است.[23] از منظر فيليو، در قرآن، به مهدی(عج) هيچ اشاره‌ای نشده و مهدی تنها از طريق حديث يا گفته‌هايى منسوب به پيامبر كه در دو قرن ابتدايى اسلام جمع‌‌آوری شده، در اين دين اهميت يافته است.[24]

نگاه اهل سنت به آخرالزمان و مهدويت

فيليو تفاوت‌های ديدگاه منجی‌گرايانه شيعه و سنى را نيز مورد توجه قرار داده است. از منظر او، نگاه آخرالزمانى اين دو فرقه اصلى اسلام در طول تاريخ به همسويى نرفته است.[25] فيليو اذعان مى‌كند نگاه اسلام سنى به آخرالزمان و منجى، برخلاف شيعه يكسان و واحد نيست و ريشه اين اختلافات، در تبعيت از برخى بزرگان اهل سنت[26] و نيز اختلاف روايات اسلامى در اين موضوع بوده است.

نگاه شيعه به آخرالزمان و مهدويت

فيليو با اشاره به اعتقاد شيعيان دوازده‌امامى به خط امامان از على(ع) تا امام مهدی(عج)، بر تطبيق مهدی بر امام دوازدهم نيز توجه ويژه دارد.[27]

فيليو شكل‌گيری باور مهدويت در شيعه را مديون علمای متقدم شيعه و به طورخاص نقش شيخ مفيد را دراين زمینه بسيار برجسته می‌داند.[28] در ميان نوشته‌های فيليو، به رفتار شيعيان در عصر غيبت و انتظار شيعى نيز اشاراتى شده است.[29] فيليو معترف است اعتقاد شیعیان تا آن جا پيش رفته است كه برخى از شيعيان به بازگشت قريب الوقوع مهدی در زمانه خود معتقد شده‌اند.[30]

جنبش های منجى گرايانه در تاريخ اسلام

برخى از جنبش‌های منجى‌گرايانه در تاريخ اسلام، مانند جنبش اسماعيليه (به علاوه قرامطه و فاطميون مصر)[31] سربداران، تصوف نوربخشيه،[32] ابن تومرت، ابن ابى محلى، قيام مهدی سودانى[33] و نيز جريان بابيت و بهائيت[34] از جمله مواردی هستند كه فيليو بدان‌ها پرداخته است.

جنبش‌های آخرالزمانى معاصر

فيليو ضمن بررسى تحركات منجى‌خواهانه در جهان اسلام، به بررسى تجديد حيات و فعاليت گروه های آخرالزمانى معاصر پرداخته است. از جمله اين وقايع پيروزی انقلاب اسلامى در ايران، شورش جهيمان العتيبى در عربستان و حمله به افغانستان و اشغال آن به دست شوروی سابق بوده است.[35] از دیدگاه فيليو، اين گروه‌ها از دو شعار «وجوب جهاد» و «فرارسیدن آخرالزمان» بيش ترين بهره برداری را كرده‌ و به سراغ ايده های جهادی رفته اند.[36] از ميان گروه‌های جهادی سلفى، فيليو در ساليان اخير به طورخاص بر گروه داعش تمركز بسياری داشته و مقالات و سخنرانى‌های فراوانى در مورد اين گروه ارائه کرده است.[37] از منظر او «داعش يا چنان كه خود مى‌نامند، «دولت اسلامى»، يك نمونه موفق از القاعده به حساب مى‌آيد كه طى آن، سازمان ابوبكر البغدادی با يادگيری و رفع اشكالات و رخنه‌های موجود در ماتريس جهاد جهانى[38] شكل گرفته است.

جريانات و اتفاقات مهدی خواهانه در ميان شيعيان

فیلیو مدعى است انقلاب 1979 در ايران گسستى عميق در سنت و روش آرامش‌گرايى شيعيان پديد آورد؛ چرا كه امام خمينى، از باور مهدويت برداشت جديدی ارائه کرد. وی معتقد است جريان انقلاب ایران دو منطقه لبنان و عراق را هم دربرگرفت.[39]

بررسى و نقد افكار و نظرهای فیلیو

در عين حال، تحقیقات فيليو اشكالات متعددی نيز دارد كه بر پژوهش‌های او سايه انداخته و ارزش علمى برخى از آن‌ها را تا حد فراوانی با تردید مواجه کرده است. تعدادی از مهم ترين اين اشكالات عبارتند از:

1. نداشتن تخصص لازم در موضوع پژوهشى: تحليل در مورد آخرالزمان مستلزم رعایت جوانب و برخورداری از تخصص های فراوانی است؛ تخصص‌هايى همچون احاطه به تاريخ صدر اسلام و آشنايى با تفسير قرآن و علوم مختلف حديثى كه فيليو فاقد این‌هاست و حتی استناد اين نويسنده به دیدگاه های متخصصان آشنا به اين فنون نیز چندان پررنگ نيست.
2. ارجاع به منابع معاصر و ارجاع حداقلى به منابع كهن: نگاه به فهرست منابع «كتاب آخرالزمان»، در اسلام به ويژه مقالات مرتبط با اين موضوع، نشان مى‌دهد وی از منابع كهن اسلامى استفاده بسيار محدودی كرده و معمول استنادات او به منابع دست دوم و معاصر است و حتی در مواردی، فيليو معمولاً به ترجمه فرانسوی يا انگليسى منابع قديمى مراجعه كرده است.
3. ارجاعات متعدد به منابع نامعتبر و درنتيجه ارائه برخى اظهار نظرهای باطل و سخیف: فيليو از روايات كتاب الفتن ابن حماد، گفته‌های ابن خلدون يا برخى كتاب های سيوطى و قرطبى[40] كه در موضوع احاديث آخرالزمانی مورد استناد و وثوق علمای مسلمان نيستند؛ استفاده بسياری كرده است. علاوه بر منابع كم‌اعتبار كهن، فيليو به گفته‌های نويسندگان غربى يا اصحاب رسانه‌های جمعى غرب در موضوعات پژوهشى استنادات مختلفى داده كه آن ها نيز نادقيق و مشكوك هستند. ادعاهايى مانند «چون تاريخ ايران شمسى است، نماد هزاره گرايى ندارد»[41] ، يا «انداختن پيمان وفاداری دولت احمدی‌نژاد با امام مهدی(عج) در چاه جمكران به دست وزير ارشاد»[42] ، يا «اعتقاد شيعيان به ارتباط اينترنتى با امام زمان(عج)» ، يا «اعتقاد آن ها به رفت وآمد امام مهدی(عج) از طريق يك كانال به چاه مسجد جمكران»[43] از جمله اظهار نظرهای غيرعلمى و مضحك فيليو در نوشته‌های اوست.
4. سرايت نگاه حاضر به گذشته با مطالعه و بررسى نگاه چند نويسنده معاصر و نتيجه‌گيری قهقرايى: شايد مهم ترين ادعاهای فيليو در مورد ديدگاه آخرالزمانى اسلام و فرقه‌های اسلامى نوع نگاه او به مهدويت شيعى است.
5. ادعای ناهمگون بودن رويكرد شيعه در دوران غيبت: فيليو در وصف رفتار شيعيان در دوران غيبت امام عصر(عج) به دوگانگى رفتاری شيعه معتقد است. در زمينه رفتار علما و بزرگان شيعه در دوره هزارساله غيبت امام عصر(عج) سخن بسيار است و تاريخ نشان می‌دهد، اين‌كه رويكرد علمای شيعه را در همه اين دوران، با سكوت سياسى و نفى نظام‌های حاكم مساوی بدانيم، صحيح و دقيق نيست. از جمله اين موارد مى‌توان تعامل جناب حسين بن روح نوبختى نایب سوم امام عصر(عج) با حكام بغداد[44]، همكاری نزديك علمای متقدم شيعى با آل فرات[45] و آل بويه[46] يا حضور خواجه نصيرالدين طوسى در حكومت هلاكوخان[47] را مثال زد. البته اين حضور با توجه به مبانى عقيدتى شيعه و در زمان خود ائمه(علیهم السلام) نیز سابقه داشته است.[48]
6. ادعای ترس روحانيان شيعى از بالارفتن مهدی‌گرايى در ميان شيعيان: فيليو مدعى است تشكيلات مذهبى شيعه از اوج گيری تمايلات آخرالزمانى و هزاره گرايانه در ميان شيعيان هراس دارد و از وقوع آن جلوگيری مى‌كند؛ چرا كه با ظهور و پررنگ‌ شدن شور مسيحايى، موقعيت و جايگاه خود را در خطر مى‌بيند.[49] اين سخن ادعايى بيش نيست و فيليو هيچ دليل و مستند محكمى بر آن اقامه نكرده است. به نظر مى‌رسد منشأ چنين ديدگاهى برخورد علمای شيعه با مدعيان وكالت و نيابت در دوران غيبت صغرا و آغاز غيبت كبرا[50] يا مبارزه شديد علما با جريان بابيت و بهائيت در دو سده اخير[51] يا مخالفت مراجع و روحانيان شيعه با برخى تطبيقات نابه جا و جريانات انحرافى مهدويت در عصر حاضر باشد. بايد توجه كرد اين الگوی رفتاری عالمان در رد مدعيان نيابت و جريانات انحرافى متكى بر مبانى شرعى و احاديث ائمه(علیهم السلام) است.
7. ادعای تغيير گفتمان مهدويت شيعى در جريان انقلاب اسلامى توسط امام خمينى: فيليو مدعى است امام خمينى از باورهای منجى‌گرايانه برای پيشبرد اهداف خود و مقابله با رژيم پهلوی بهره جست، وی «امام» را مدعى نيابت امام زمان(عج) دانسته است و عنوان طرح موضوع ولايت فقيه توسط ايشان را نيز به منظور تحقق اين هدف قلمداد مى‌كند که در جواب وی باید گفت: اولا، تمامى سخنان امام خمينى؛ در مورد مهدويت و امام عصر(عج) در پيش و پس از انقلاب اكنون موجود و در دسترس همگان است؛[52] ثانیا، بحث نيابت عامه علما از جانب امام عصر(عج) نيز چيزی نیست كه تنها امام خمينى؛ به آن قائل باشند؛ چرا كه منشأ چنين ديدگاهى احاديث ائمه طاهرين می باشد.[53]

پانویس

1. ↑Institut d'études Politiques de Paris.
2. ↑Mai 68 à l'ORTF: Une Radio-Télévision en résistance.
3. ↑http://spire.sciencespo.fr/hdl:/2441/eu4vqp9ompqllr09ice29ac9n.
4. ↑White Book for Defense and National Security.
5. ↑Paris des Affaires Internationales (PSIA).
6. ↑Centre D'études et de Recherches Internationales (CERI).
7. ↑https://www.fnac.com/Jean-Pierre-Filiu/ia583166.
8. ↑Jean-Pierre Filiu; Les frontières du jihad; Paris: Fayard; 2006 (First Edition Barcelone, 1984).
9. ↑Idem, L’apocalypse dans l’islam; Paris: Fayard, 2008.
10. ↑Idem, La Révolution Arabe: Dix leçons Sur Le Soulèvement Démocratique; Paris: Fayard, 2011.
11. ↑Idem, Le nouveau Moyen-Orient: les peuples à l’heure de la Révolution syrienne; Paris: Fayard, 2013.
12. ↑Idem, From deep state to islamic state; Hurst (London) and Oxford University Press (New York), 2015.
13. ↑Idem, Le Miroir de Damas; Paris: La Découverte, 2017.
14. ↑Idem, Généraux, gangsters et jihadistes: histoire de la contre-révolution arabe; Paris: La Découverte, 2018.
15. ↑Idem, "Armagueddon: L’Apocalypse en miroirs", in: La pensée de midi; 26.4 (2008): 31-35.
16. ↑Idem, "Gaza w centrum kwestii Palestyńskiej: Sumienie Swiata", Trans. Ewa Cylwik; Monde Diplomatique: Miesiecznik Spoleczno-Polityczny; 2012 (2012): 24-25.
17. ↑Idem, "The Return of Political Mahdism", in: Current Trends in Islamist Ideology; 8 (2009): 26-38.
18. ↑Idem, "L’Etat Islamique ou Les Chevaliers de L’apocalypse Djihadiste", Available at: https://www.nouvelobs.com/rue89/rue89-rock-the-casbah/20140829.RUE0592/letat- islamique-ou-les-chevaliers-de-l-apocalypse-djihadiste.html, 2014.
19. ↑Ibid, p. 3.
20. ↑Idem, Apocalypse in Islam; p. xxi.
21. ↑Ibid, p. xxi.
22. ↑Ibid, p. xi.
23. ↑Ibid, p. 197.
24. ↑Idem; "The Return of Political Mahdism"; p. 27.
25. ↑Ibid, p. 163.
26. ↑Ibid, p. 47.
27. ↑Ibid, p. 25.
28. ↑Idem; "The Return of Political Mahdism"; p. 28.
29. ↑Idem, Apocalypse in Islam; p. 25.
30. ↑Ibid, p. 141.
31. ↑Ibid, p. 49-53.
32. ↑Ibid, p. 56-57.
33. ↑Ibid, p. 59-62.
34. ↑Ibid, p. 71.
35. ↑Ibid, p. 79.
36. ↑Ibid, p. 193.
37. ↑فيليو كتاب از «دولت عمیق تا دولت اسلامی» را كه در بالا معرفى شد، برای معرفى كامل افكار گروه های تكفیری، به‌ويژه داعش نگاشته است؛ ولى عجيب آن است كه در اين كتاب به خلاف چند مقاله ای كه در مورد داعش نوشته است، به زمينه ها و شعارهای آخرالزمانى اين گروه ها چندان اشاره ای نشده است.
38. ↑Global Jihad.
39. ↑Idem, "The Return of Political Mahdism"; p. 27.
40. ↑Idem, Apocalypse in Islam; p. 20-49.
41. ↑Ibid, p. 73.
42. ↑Ibid, p. 151.
43. ↑Idem, "The Return of Political Mahdism"; p. 31.
44. ↑جاسم حسين؛ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(ع)؛ ص 198.
45. ↑رسول جعفريان؛ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه:؛ص 582-583.
46. ↑مسعود پورسيدآقايى و ديگران؛ تاریخ عصر غیبت: نگاهى تحليلى به عصر غيب امام دوازدهم(ع)؛ ص 344.
47. ↑سيدمحسن امين عاملى؛ أعیان الشیعه؛ ج 9، ص 416.
48. ↑از جمله فرمان امام كاظم(ع) به على بن يقطين برای حضور در حكومت (ر.ك: رسول جعفريان؛ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه: ص407).
49. ↑Jean-Pierre Filiu, Apocalypse in Islam; p. 79.
50. ↑برای مشاهده مواردی از اين ادعاها و برخورد علمای شيعه، ر.ك: مسعود پورسيدآقايى و ديگران؛ تاریخ عصر غیبت: نگاهى تحليلى به عصر غيبت امام دوازدهم 7؛ ص 322 – 339.
51. ↑محمد فاكرميبدی و رحمان زارع، «بررسى نقش علما در برخورد با مسئله بابيت و بهائيت» ص86-95.
52. ↑سيد روح الّله خمينى؛ صحیفه نور؛ ج 18 ، ص 195 196.
53. ↑از جمله می‌توان به اين حديث اشاره كرد: «... وَأَما الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنهُمْ حُجتِى عَلَيْكُمْ وَأَنَا حُجةُ الّلهِ عَلَيْهِم» (ابن بابويه؛ کمال الدین و تمام النعمه؛ ج 2، ص 484).

منابع

1. امين عاملى، سيدمحسن؛ أعیان الشیعه؛ 11 ج، بيروت: دار التعارف للمطبوعات، 1403 ق.
2. پورسيدآقايى، مسعود و ديگران؛ تاریخ عصر غیبت: نگاهى تحليلى به عصر غيبت امام دوازدهم؛ قم: حضور، 1383ش.
3. خمینی، روح الله، صحیفه نور، تهران، دفتر حفظ و نشر آثار امام خمینی،
4. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه:؛ قم: انصاريان، 1423 ق.
5. حسين، جاسم؛ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم 7؛ ترجمه محمدتقى آيت اللهى، تهران، اميركبير، 1385ش.
6. دهقانی آرانی، زهیر (1398). بررسی و نقد آرای مستشرقان معاصر در زمینه مهدویت، قم، بوستان کتاب، ص33-101.
7. فاكر ميبدی، محمد و رحمان زارع؛ «بررسى نقش علما در برخورد با مسئله بابيت و بهائيت»؛ تاریخ اسلام در آینه پژوهش؛ ش 33، پاييز وزمستان 1391، ص 85 -98.
8. Filiu, Jean-Pierr; Apocalypse in Islam; Trans. M. B. DeBevoise; Berkeley: University of California Press, 2011.
9. __________ ; From deep state to islamic state; Hurst (London) and Oxford University Press (New York), 2015.
10. __________ ; L’apocalypse dans l’islam; Paris: Fayard, 2008.

برگرفته از

1. کتاب بررسی و نقد آرای مستشرقان معاصر در زمینه مهدویت نوشته زهیر دهقانی