جنبش‌های مهدویتی بعد از مرگ ابومسلم

ابومسلم خراسانی رهبر جنبش سیاه‌جامگان بود که با براندازی حکومت بنی امیه در نواحی خراسان کمک شایانی به تاسیس حکومت بنی عباس کرد. بعد از مرگ وی عده ای از هوادارانش انتظار وی را کشیدند و برخی دیگر به رجعت وی اعتقاد پیدا کردند.

جنبش ابومسلم خراسانی

ابومسلم خراسانی(م 137 ق) از فرماندهان نظامی ایران و رهبر جنبش سیاه‌جامگان بود که با براندازی حکومت بنی امیه در نواحی خراسان کمک شایانی به تاسیس حکومت بنی عباس کرد. او به سفارش ابراهیم امام(م 132 ق) که از بزرگان بنی عباس و سامان دهنده دعوت عباسیان است‌؛ در سال 129 ق، رهسپار خراسان شد تا رهبری جنبش ضد اموی در این منطقه را بر عهده بگیرد. وی پس از پیروزی بر حاکم خراسان و شکست معاندان خود در سال 131 ق بر تمامی نواحی خراسان مسلط شد و با فتح نهاوند در سال 131 قمری کار نواحی مرکزی ایران را برای از بین بردن کارگزاران بنی امیه هموار نمود و با تصرف کوفه توسط ابوسلمه خلال(م 131) که از داعیان و هم پیمانان ابومسلم بود، حکومت بنی امیه منقرض گردید و با روی کار آمدن عبدالله بن محمد مشهوربه سفاح(حک: 132 ـ 137 ق) به عنوان اولین خلیفه عباسی، امارت خراسان به ابومسلم سپرده شد. اما قدرت و نفوذ وی برای خلیفه و اطرافیان او نگران کننده بود. سرانجام، ابومسلم در سال ۱۳۷ ق به نحو توطئه آمیزی به دستور منصور(حک: 137 ـ 158) دومین خلیفه عباسی به قتل رسید.[1]

جنبش های بعد از مرگ ابومسلم خراسانی

کشته شدن ابومسلم، دارای پیامدهای بود که‌ ازجمله آن ها قیام‌های متعددی‌به خونخواهی‌او شکل گرفت.

قیام راوندیه

درباره راوندیه متون فرقه نگاری و تاریخ مشوش است. در منابع، افرادى را به عنوان رهبران اين فرقه ياد كرده اند. براى مثال، از ابوهُريره راوندى، رئيس فرقه هُريريّه [2]عبداللّه بن راوندى، رئيس فرقه ابومسلميه[3]، و عبداللّه بن خرب كندى كوفى رئيس فرقه خربيه[4] نام برده اند. عمده اعتقادات آنان در مسئله امامت است. بنا بر قولی آنان معتقد بودند امامت از حضرت على(ع) به محمدبن حنفيه و پس از او به ابوهاشم عبداللّه بن محمدبن حنفيه و سپس، بنابه وصيت ابوهاشم، به محمدبن على بن عبداللّه بن عباس رسيده است . به عقيده آنها امامت از طريق وصيت از محمدبن على به ابراهيم و پس از او به ابوالعباس سفّاح(حك: ۱۳۲ ـ ۱۳۶) و بعد به ابوجعفر منصور(حك: ۱۳۶ ـ ۱۵۸) رسيده است. اين فرقه درباره جانشينى منصور اختلاف يافتند. [5] برخى منابع نقل کرده اند که راوندیه معتقد بودند امامت از سفّاح به منصور يا، به روايت ديگرى، به ابومسلم خراسانى منتقل شده است. بنابر یک قول قیام راوندیه به خونخواهی از ابومسلم [6]در زمان حکومت منصور در سال 141، با حضور ششصد تن از هواداران ابومسلم در شهر هاشمیه نزدیک کوفه به وقوع پیوست که نهایتا به شکست آنان منجر گردید[7].[8]

رزامیه

برخی از بازماندگان راوندیه، از جمله رزام بن سابق، فرقه رزامیه را به طور مخفی به وجود آورد. آنان به امامت ابومسلم با چند واسطه بعد از امام علی(ع) معتقد بودند.[9]با وجود این بسیاری از آن ها به مرگ ابومسلم معتقد شدند.

ابومسلمیه

اما گروهی از رزامیه به نام «ابومسلمیه» شناخته شدند. آنان معتقدند که‌ روح‌ خدا در ابومسلم‌ حلول‌ کرده‌ و او تبدیل‌ به‌ خدا شده‌ است‌ و باید در انتظار ظهور او بود. [10] . این فرقه می‌گفتند آنکه‌ کشته‌ شد شیطانی‌ بود که‌ به‌ صورت‌ ابومسلم‌ درآمده‌ است. به‌ گفتة‌ بغدادی‌، این‌ گروه‌ را در مرو و هرات‌ برکوکیه‌ می‌گفتند.[11]

قیام سنباد

سنباد از مردم روستاى آهن یا اهرونه در نیشابور و پیرو آیین زرتشت و تربیت یافتة ابو مسلم بود. سنباد دو ماه پس از قتل ابو مسلم به خونخواهى اش برخاست. آغاز جنبش سنباد اواخر شوال یا اوایل ذیقعدة ١٣٧ بوده است. او در اندک مدتى توانست گروه فراوانی راگرد آورد و مناطقی از ایران را به تصرف خود در آورد. گستردگی قیام و شمار مردمی که به او پیوسته بودند، شرایط آمادة شورش بر ضد عباسیان را نشان می دهد.[12]

قیام سنباد هفتاد روز به طول انجامید، بنابراین مرگ او در اواخر ذیحجۀ 137 یا اوایل 138 اتفاق افتاده است. سنباد با تلفیق آرای مزدکی و شیعی توانست مردم را با اندیشۀ براندازی عباسیان همصدا کند و با آمیختن نوعی اندیشۀ مهدویت و ظهور موعود در نزد هواداران ابومسلم با تهییج احساساتشان از همراهی آنان برخوردار شود. او ادعا می کرد که ابومسلم نمرده است و چون ابوجعفر منصور قصد جانش را کرد با ذکر کلمۀ الله چون کبوتری سپید از دام مرگ خلیفه رهایی یافت و اینک در قلعه ای همراه مزدک و حضرت مهدی(عج) در انتظار ظهور و زندگی دوباره است.[13]

تذکر مهم

جالب توجه آن که در بین این قیام‌ها، عقاید غلو آمیزی همچون زنده بودن ‌ورجعت ابومسلم در بین پیروان رواج یافت؛ اما به نظر می‌رسد این اعتقادات و جنبش‌ها جنبه دینی و مهدویت نداشته باشد، بلکه با توجه به اعتقادات کیسانیه در میان آنان، در جهت پیشبرد اهداف سیاسی خود، ادعای زنده بودن و رجعت ابومسلم مطرح شده است.

پانویس

1. ↑بهرامیان ‌و سجادی، مدخل ابومسلم خراسانی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6 صص 227-244.
2. ↑اشعرى، المقالات و الفرق، ص ۶۵؛ نوبختى، فرق الشیعه، ص ۴۷؛
3. ↑اشعرى، المقالات و الفرق، ص ۶۹؛ ابن دَحْيَه، النبراس فی تاریخ الخلفاء، ص ۲۸)
4. ↑نوبختى، فرق الشیعه، ص ۵۲.
5. ↑عودی، ستار، مدخل راوندیه، دانشنامه‌جهان‌اسلام، ج 19، ص 311.
6. ↑دينورى، اخبار الطوال، ص ۳۸۴.
7. ↑طبرى، تاریخ طبری، ج ۷، ص ۵۰۶، ۶۱۴؛ ابن عبرى، مختصر تاریخ الدول، ص ۱۲۲.
8. ↑عودی، ستار، مدخل راوندیه، دانشنامه‌جهان‌اسلام، ج 19، ص 311.
9. ↑صانع زاده، مدخل رزامیه، دانشنامه جهان اسلام، ج 19، ص 694.
10. ↑اشعرى، المقالات والفرق، ص 296.
11. ↑بغدادی‌، الفرق‌ بین‌الفرق‌، ص 155.
12. ↑فهیمی، قیام سنباد، تحقیقات کلامی، 69-70.
13. ↑برای اطلاعات بیش تر از نحوه قیام واعتقادات آن ها(رک: خضری، احمد رضا، علل و عوامل تجزیه خلافت عباسی، صص 51-57) .

منابع

1. ابن دِحْيَه، عمربن حسن، النبراس فى تاريخ خلفاء بنى العباس، قاهره: چاپ مديحه شرقاوى، ۱۴۲۱.
2. ابن عبرى، ابوالفرج، تاريخ مختصرالدول، بیروت: چاپ انطون صالحانى، ۱۹۵۸
3. دينورى، احمدبن داوود، الاخبار الطِّوال، مصر: چاپ عبدالمنعم عامر، مصر ۱۳۷۹ ق. و بغداد: چاپ افست بغداد بى تا.
4. اشعرى، سعدبن عبداللّه ، كتاب المقالات و الفرق، تهران: چاپ محمدجواد مشكور، ۱۳۶۱ ش. 
5. بغدادی، عبدالقاهربن‌ طاهر ‌، الفرق‌ بین‌الفرق‌، مصر: چاپ‌ عزت‌ عطار حسینی‌، 1367 / 1948.
6. بهرامیان، علی‌و سجادی، صادق، «مدخل ابومسلم خراسانی»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1373.
7. خضری، احمد رضا، علل و عوامل تجزیه خلافت عباسی، قم: نشر غدیر، 1377.
8. صانع زاده، صدیقه‌، «مدخل رزامیه»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: مرکز دانشنامه جهان اسلام، 1393.
9. عودی، ستار، «مدخل راوندیه»، دانشنامه‌جهان‌اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: مرکز دانش نامه جهان اسلام، 1393.
10. فهیمی، مهین، قیام سنباد، فصلنامه تحقیقات اسلامی، تهران: وابسته به سید مصطفی میرسلیم، شماره 1 و 2، نشر 1375.
11. نوبختى، حسن بن موسى، فرق الشيعة، نجف: چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، ۱۳۵۵ / ۱۹۳۶؛