ملاحم ، الفتن و اشراط الساعه

در روایات مهدوی برخی از عنوان ها و مفاهیم وجود دارد که با نشانه های ظهور مشترک هستند که حساب این مفاهیم باید از نشانه ها جدا شود.

ملاحم

اين كلمه، جمع ملحمه و از ماده لحم گرفته شده است كه معناى اصلى آن، تداخل و درهم بودن است و در لغت به معناى جنگ است. دليل نام‌گذارى جنگ به ملحمه را دو نكته گفته‌اند: يكى اين كه در جنگ، جنگجويان در هم مى‌آميزند و درگير مى‌شوند و ديگر اين كه كشته‌هاى جنگ همچون گوشت افتاده بر روى زمين هستند.[1]

فتن

جمع كلمه فتنه را فتن گفته‌اند كه به معناى ابتلا و امتحان مى‌آيد. خليل گفته است كه فتنه، همان سوزاندن با آتش است.[2]

مراد شيعيان از دو عنوان ملاحم و فتن، احاديثى است كه پيش‌بينى وقايع آينده را پس از حضورظاهرى امامان، در بر دارند؛ وقايعى كه فتنه و آتش را در پى دارند و موجب وقوع جنگ‌هاى آينده و خونريزى‌ها مى‌شوند.

اين وقايع، الزاماً ارتباطى به مسئله ظهور ندارند و از علائم ظهور شمرده نمى‌شوند، اگر چه در برهه‌اى از تاريخ، اين وقايع با ظهور امام عصر(ع) ارتباط وثيق مى‌يابد. لذا نبايد مفهوم علائم ظهور را با ملاحم و فتن، مترادف دانست.

پيش‌آمدهاى فراوانى كه در باره حكومت‌هاى معاصر ائمه(علیهم السلام) از امويان و عبّاسيان و يا واليان منطقه‌اى و امثال اينها اتفاق مى‌افتد، صرفاً پيشگويىِ اين اتفاقات در همان زمان‌هاست. اين گونه موارد، فتنه‌هايى است كه قبل از ظهور ايشان اتفاق مى‌افتند؛ امّا نكته مهم اين است كه در بسيارى از اين نقل‌ها اصلًا به مسئله امام مهدی(عج) و علامت ظهور او اشاره‌اى هم نشده است.

اشراط الساعه

اشراط جمع «شَرَط» به معناى علامت‌[3] و «الساعه» يكى از نام‌هاى قيامت است. اين تركيب، تنها يكبار در قرآن به كار رفته‌[4] و مقصود از آن، نشانه‌هاى قيامت است.

يكى از مطالبى كه با موضوع علائم ظهور ارتباط نزديك دارد، احاديثى است كه در باره نشانه‌هاى قيامت سخن مى‌گويند. در بسيارى از منابع روايى اهل سنّت و برخى جوامع حديثىِ شيعه، نشانه‌هاى ظهور مهدی(عج) با علامت‌هاى نزديك شدن و برپايى قيامت آميخته و برخى نشانه‌هايى كه به عنوان علائم ظهور مشهورند، نشانه قيامت دانسته شده‌اند. حتى گاهى اصل ظهور مهدى را از نشانه‌هاى قيامت ياد كرده‌اند. به طور كلّى، صاحبان جوامع حديثى اهل سنّت، بابى با عنوان «اشراط الساعه» گشوده‌اند و در دوره‌هاى متأخّر، كتاب‌هاى مستقلى با همين عنوان، عرضه شده است.

آميختگى اشراط الساعه و علائم ظهور

در اين جا به آميختگى مواردى از اين علامت‌ها در منابع دو فرقه مى‌پردازيم:

نزول عيسى(ع) و ظهور دجّال- كه به عنوان نشانه ظهور مهدی(عج) شهرت دارند-، در غالب منابع اهل سنّت، نشانه قيامت معرفى مى‌شوند.[5]

شيخ مفيد، طلوع خورشيد از مغرب، فرو رفتن زمينى در مشرق و مغرب را ذيل نشانه‌هاى ظهور آورده؛[6] ولى اين سه، در احاديث اهل سنّت، از نشانه‌هاى قيامت به شمار مى‌روند.[7] همچنين در موضوع نشانه‌هاى ظهور، از تركان و روميان سخن به‌ ميان آمده كه در منابع اهل سنّت، به عنوان نشانه هاى قيامت ياد مى‌شود.[8]

مطالعه احاديث علائم ظهور و در كنار آن، احاديث اشراط الساعه، به خوبى نشانگر شباهت آن دو دسته اخبار به يكديگر است. علّت اين امر را در چند مطلب مى‌توان جستجو كرد:

1. اين كه در برخى احاديث، كلمه «الساعه» به ظهور مهدی(عج) تأويل شده‌[9] و راه استفاده احاديث، اشراط الساعه براى نشانه‌هاى ظهور، باز شده است. يكى از نويسندگان معاصر، احاديث اشراط الساعه را در باب علائم ظهور آورده و سپس مى‌نويسد: «از آن جا كه در برخى از روايات، الساعه به ظهور حضرت تأويل شده، روايات اشراط الساعه را به نشانه‌هاى ظهور تفسير كرديم»[10]
2. تعبيراتى كه در برخى احاديث وارد شده، اين تصوّر را ايجاد كرده كه زمان ظهور مهدى، نزديك زمان برپايى قيامت است. به نظر مى‌رسد احاديثى با اين مضمون كه: «اگر يك روز از دنيا هم باقى نمانده باشد، مهدى خواهد آمد» يا «قيامت برپا نمى‌شود مگر اين كه مردى از اهل بيت من قيام مى‌كند»،[11] زمينه‌اى براى آميختن نشانه‌هاى ظهور با اشراط الساعه شده باشد. در صورتى كه مراد از اين احاديث، تأكيد بر قيام مهدى و قطعى بودن آن است، نه اين كه اين حركت، نزديك به قيامت يا آخرين روزهاى جهان رخ مى‌دهد.
3. ارتباط امام مهدی(عج) با پايان تاريخ است. آدميان با هر دين و آيينى، معتقدند كه پايان درخشان تاريخ، همراه با ظهور منجى عدالت‌گستر است و پايان قيام هم با قيامت است. به نظر مى‌رسد كه اين ذهنيت‌ها باعث شده باشد برخى‌ راويان يا محدّثان نيز در نقل معنا تسامح كرده و به خاطر مرادف دانستن اشراط الساعه با علائم ظهور، آن دو را به جاى يكديگر به كار برده باشند.
4. علّت، نزديك بودن الفاظ قيام و قيامت و قائم با همديگر و هم‌معنا بودن آنهاست. مثلًا نعمانى، روايتى از امير مؤمنان(ع) آورده كه با عبارت «لاتقوم القيامة حتّى تظهر الحمرة» آغاز مى‌شود.[12] يعنى قيامت به پا نمى‌شود مگر آن كه نشانه‌هايى از جمله سرخى در آسمان محقّق شود؛ امّا مرحوم مجلسى، همين حديث را با عبارت «لايقوم القائم حتّى» آورده است.[13] اين گونه تشابه و تصحيفات مى‌تواند دليلى ديگر بر خلط علائم ظهور، با نشانه‌هاى قيامت باشد.

پانویس

1. ↑ابن فارس، احمد معجم مقاييس اللغة، ج 5 ص 238، ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب ج 12، ص 535.
2. ↑فراهیدی، خلیل بن احمد، كتاب العين، ج 8 ص 127.
3. ↑دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا
4. ↑فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها\E(محمّد: آيه 18) .
5. ↑احمد بن حنبل، مسند، ج 4 ص 6، ابن حماد، الفتن، ص 356.
6. ↑مفید، محمد بن محمد، الإرشاد، ج 2 ص 368.
7. ↑احمد بن حنبل، مسند، ج 4 ص 6.
8. ↑مفید، محمد بن محمد، الارشاد ج 2 ص 368. مقايسه كنيد با الفتن: ص 461.
9. ↑کورانی، علی و همکاران، معجم أحاديث المهدى، ج 5، ص 395 و 405 و 411.
10. ↑طبسی، نجم الدین، چشم اندازى به حكومت مهدى، ص 29
11. ↑طوسی، محمد بن الحسن، الغيبة، ص 180- 182، سید بن طاوس، التشريف بالمنن: ص 400، کورانی و همکاران، معجم أحاديث المهدى: ج 1 ص 575، صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب‌الأثر: ص 191 و 192.
12. ↑نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغيبة، نعمانى ص 149.
13. ↑مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار: ج 52 ص 226. در پاورقى الغيبة نعمانى هم به نسخه اى كه مانند بحار الأنوار است، اشاره شده‌است.

منابع

1. قرآن
2. ابن حماد، نعیم، الفتن مصحح: شورى، مجدى بن منصور، دوم، دار الكتب العلمية، بیروت، 1423.
3. ابن طاووس، على بن موسى‌، التشريف بالمنن في التعريف بالفتن‌، محقق: مؤسسه صاحب الأمر(عج)، ناشر: موسسه فرهنگى صاحب الامر(عج)، قم(ايران)، 1416.
4. ابن فارس، أحمد بن فارس‌، معجم مقاييس اللغة، مصحح: هارون، عبد السلام محمد، مكتب الاعلام الاسلامي‌، قم‌، 1404 ق‌.
5. ابن منظور، محمد بن مكرم لسان العرب‌، تحقیق: جمال الدین میر دامادی، بیروت، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع، 1414.
6. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، دوم‌، موسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران، 1377.
7. صافى، لطف الله‌، منتخب الأثر في الإمام الثاني عشر، مكتبة آية الله العظمى الصافي الگلپايگاني، وحدة النشر العالمية، قم(ايران)، 1380 ه. ش‌.
8. طوسی، محمد بن حسن، الغیبه‌، تصحیح عبادالله تهرانی وعلی احمد ناصح، قم، دارالمعارف الاسلامیه‌، 1411 ق.
9. فراهیدی‌، خلیل بن احمد‌، العین‌، نشر هجرت، قم، 1405 ق.
10. کورانی و همکاران، معجم الأحاديث الإمام المهدي، موسسه معارف اسلامى‌، مقارن‌، عربى‌، مسجد مقدس جمكران‌، قم(ايران)، 1428 ه. ق‌.
11. مسند احمد بن حنبل ابو عبد الله احمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن اسد الشیبانی المحقق السید ابو المعاطی النوری عالم الکتب – بیروت، 1419.
12. مفید، محمد بن محمد؛ الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد؛ محقق: مؤسسة آل البيت(علیهم السلام)، اول، كنگره شيخ مفيد، قم، 1413 ق‌.
13. نعمانی، محمد بن ابراهيم، الغيبة‌، محقق: غفارى، على‌اكبر، تهران، مكتبة الصدق‌، 1397.
14. طبسي نجم الدين، چشم اندازي به حكومت مهدي عج، قم بوستان كتاب ۱۳۸۰.
15. برگرفته از: محمدی ری شهری، دانش نامه امام مهدی، ج 7، ص 429