احمد بن‌ محمد بن‌ سعيد ابن عقده

«احمد بن محمد بن سعید»، معروف به «ابن عقده» در عصر خود، به عنوان یکی از بزرگان علم حدیث در شهر کوفه شناخته می‌شده؛ که به دلیل هم‌زمانی بخش عمده‌ای از دوران حیات وی با روزگار غیبت صغرا، حجم گسترد‌ه‌ای از روایات او به تبیین مسائل مربوط به آموزه مهدویت اختصاص یافته است؛ به گونه‌ای که وی مقام اول روایات نعمانی در کتاب الغیبة را بر عهده دارد. همچنین روایاتی از وی در بطلان اعتقادات فرقه‌های انحرافی همچون اسماعیلیه و واقفه و رد ادعای مهدویت برخی از امامان زیدیه نقل شده است.

زیست نامه

«احمد بن‌ محمد بن‌ سعيد بن عبد الرحمن»، با القاب «سبیعی»، «همدانی»[1] و «کوفی» و با کنیه «ابوالعباس» خوانده شده است [2]. پدر وی - به دلیل مهارت در علم صرف و نحو– به لقب «عقده» معروف بود. از این رو، احمد بیش از هر نام، لقب و کنیه دیگر به «ابن عقده» شهرت یافته بود.[3] ابن عقده در شبانگاه نیمه محرم[4] سال 249 هجری[5] متولد شد. وی به آگاهی بر دانش حدیث و حفظ آن در عصر خود زبانزد بود. ذهبی بعد از یادکرد وی، با تعابیری همچون علامه، نادرزمان و یکی از بزرگان حدیث، به گستردگی پهنه حدیث‌پژوهی او اشاره کرده است و می‌نویسد: «افراد بسیاري از اهل کوفه، بغداد و مکه از وي حدیث نوشته‌اند. او همه تراجم و ابواب و نیز احادیث مشایخ متعدد را نزد خود گرد آورد و از کوچک و بزرگ و ثقه و مجهول شنید و نوشت»[6]محفوظات حدیثی خیره کننده وی سبب شده است که برخی او را حافظ‌ترین محدث در حوزه حدیث کوفه بدانند؛[7]و در میان عالمان امامیه و اهل سنت با لقب «حافظ» خوانده شود.[8] شیخ طوسی به نقل از خود ابن عقده مى‌نويسد: 120 هزار حديث با سند حفظ بوده؛ افزون بر آن، 300 هزار حديث ديگر در اختيار داشته است.[9] درنقل دیگری، ابن عقده بیان می‌کند که 300 هزار از احادیث اهل بیت(علیهم السلام) را حفظ است.[10] شرح حال نویسان متقدم امامی، همچون نجاشی و شیخ طوسی از او با عظمت و نیکی یاد کرده و وی را در نقل حدیث مورد اعتماد دانسته‌‌اند. نجاشی می‌نویسد: «او مردى بزرگ در ميان اصحاب حديث و به حفظ مشهور است»[11] شیخ طوسی با عناوین «جليل القدر» و«عظيم المنزلة»، وی را ستوده[12] و همچنین می‌نویسد: شان ابن عقده در وثاقت، بزرگی و عظمت حفظ حدیث مشهورتر از آن است که محتاج ذکر باشد»[13] در مورد مذهب ابن عقده گفته شده که وی مذهب زیدی جارودی داشته و تا پایان عمر بر آن پایدار بوده است و اين‌كه نامش در ميان اماميه ذكر مى‌شود، به سبب وثاقت و امانت‌داری و اختلاط او با امامیه، روایت ازاصول و کتاب‌های امامیه و تدوین کتاب به نفع امامیه است.[14]

آثار ابن عقده

برای وی آثار فراوانی ذکر شده‌اند؛ از جمله: كتاب التاريخ، كتاب السنن، كتاب من روى عن أميرالمؤمنين(ع) ومسنده، كتاب من روى عن الحسن والحسين(ع)، كتاب من روى عن علي بن الحسين(ع) وأخباره، كتاب من روى عن أبي جعفر محمد بن علي(ع) وأخباره، كتاب من روى عن زيد بن علي(ع) ومسنده، كتاب الرجال، كتاب الولاية ومن روى غديرخم، كتاب فضل الكوفة و كتاب من روى عن علي(ع) أنه قسيم النار.[15]

برخی ازمحققان معاصر، کتابی با موضوع نشانه‌های ظهور با عنوان «الملاحم» برای وی ذکر و از آن مطالبى نقل كرده‌اند.[16]

ابوالحسن مرندی یکی از نویسندگان دوران مشروطه است که در برخی از آثار خود، کتابی با عنوان «الغیبة» به ابن عقده نسبت داده و روایتی از آن نقل کرده است.[17] گفتنی است که برای ابن عقده چنین کتابی درهیچ یک ازفهرست‌نگاری‌ها ذکر نشده و تا کنون بر وجود این کتاب دلیلی به دست نیامده و کسی جز مرندی از این کتاب نقلی نداشته است؛[18] حتی آقا بزرگ تهرانی که خود استاد کتاب‌شناسی است، در معرفی کتاب الجرائد، نوشته ابوالحسن مرندی، به نقل مرندی از کتاب الغیبة ابن عقده نام برده است.[19]

نقش ابن عقده در تبیین روایات مهدویت

به دلیل هم‌زمانی بخش عمده‌ای از دوران حیات ابن عقده با عصر غیبت صغرا، حجم قابل توجهی از روایات او به تبیین مسائل مربوط به باور مهدویت اختصاص یافته‌اند؛ به گونه‌ای که وی مقام اول روایات نعمانی در کتاب الغیبة را بر عهده دارد و کم‌تر بابی از ابواب این کتاب را می‌توان یافت که در آن حدیثی از ابن عقده نقل نشده باشد. ابن عقده بیش‌تر عمر خود را در کوفه گذرانده و به گفته یکی از شاگردانش، سه سفر به بغداد کرده است.[20] در سومین مسافرتش در سال 330 هجری در مسجد رصافه و مسجد براثا، کرسی املای حدیث داشته[21] و گویا نعمانی در همین سفر از وی حدیث برگرفته است.[22] نعمانی در مقدمه کتاب خود، وثاقت ابن عقده و آگاهی او را به حدیث و رجال ستوده است و در مورد او می‌نویسد: « اين مرد از كسانى است كه در وثاقت، طعنى بر او وارد نمى‌شود و آگاهى‌اش به حديث و رجال جاى گفت‌وگو ندارد» در میان ابواب کتاب نعمانی، ابواب مربوط به نشانه‌های ظهور، حجم فراوانی از روایات ابن عقده را در این زمینه به خود اختصاص داده است؛ به ‌گونه‌ای که از 86 روایت علائم ظهور که در باب‌های 14 و 18 این کتاب آمده‌اند؛ سهم ابن عقده پنجاه حدیث است.[23]

احادیث دوازده امام، یکی دیگر از گونه روایات ابن عقده در کتاب الغیبة نعمانی است.[24] بیان این دسته روایات که گویای یکی از مهم‌ترین مبانی اعتقادی امامیه (حصر عدد امامان(علیهم السلام) در دوازده تن ) است؛ از ابن عقده با مذهب زیدیه قابل توجه است. شایان ذکر است که ابن عقده، یکی از طرق دستیابی نعمانی به کتاب سلیم بن قیس هلالی است. نعمانی از کتاب مذکور پنج روایت در باب ائمه دوازده‌گانه نقل کرده است.[25] علاوه بر کتاب الغیبةنعمانی، در کتاب‌هایی همچون کمال الدین[26]و کفایة الاثر،[27] این سنخ روایات از ابن عقده بیان شده‌اند. یکی دیگر از محورهایی که در روایات متعددی از ابن عقده به آن تاکید شده است؛ مسئله غیبت و موضوعات مربوط به آن است که در چند باب از ابواب کتاب الغیبة نعمانی و همچنین کتاب دلائل الامامه انعکاس یافته است.[28]روایات ابن عقده در خصوص ظهور، قیام و حکومت حضرت مهدی(عج) نیز در چندین باب از ابواب کتاب الغیبة نعمانی بیان شده‌اند.[29] لزوم حفظ اسرار اهل بیت(علیهم السلام)،[30] الاهی بودن منصب امامت،[31] گناه مدعیان دروغین امامت،[32] لزوم معرفت و پیروی از امام،[33] ضرورت وجود حجت الاهی در روی زمین[34] و نهی از تعیین وقت برای ظهور؛[35] از دیگرمسائلی هستند که در روایات ابن عقده به آن‌ها‌ پرداخته شده است.

ابن عقده و زیدیه

ابن عقده مذهب، زیدی جارودی داشته و یکی از اصول اعتقادی این فرقه زیدی که سبب شده است، این فرقه بیش از دیگر شاخه‌های زیدیه به امامیه نزدیک شود؛ اعتقاد به اصل مهدویت است. بین اعتقاد جارودیه با امامیه به مهدی موعود، تفاوت‌هایی است؛ از جمله این‌که برخی از آنان محمد بن عبد الله (نفس زكیه) را مهدى مى‌دانند و برخی دیگر محمد بن قاسم را که در سال 219 هجری در طالقان قیام کرد و عده‌ای نیز يحيى بن عمر را که در سال 250 هجری در کوفه قیام کرد؛ مهدی می‌پنداشتند.[36] به گفته ابن عقده در کتاب ملاحم، منسوب به وی، چنين انتظار مى‌رفت كه يحيى بن عمر، قائم و مهدى باشد؛ زيرا نشانه‌های كه به قائم و مهدى مربوط مى‌شود و از امام صادق(ع) روايت شده، در زمان قيام یحیی رخ داده است.[37] گفتنی است از ابن عقده، روایتی در مذمت زید، فرزند امام سجاد(ع) بیان شده است. به گزارش ابن عقده، زید خود را قائم و مهدی می‌دانسته است؛ امّا امام صادق(ع) او را در این ادعا دروغگو خوانده و از کشته شدن وی خبر داده است.[38] این روایت را اگر چه آیت الله خویی به دلیل برخی از راویان آن ضعیف دانسته است؛[39] نقل این روایت از شخصی مانند ابن‌عقده بسیار عجیب است. علامه تستری در این خصوص می‌نویسد: این روایت با زیدی بودن او منافات دارد و از امامی بودن وی حکایت می‌کند.[40] روایات دیگری از ابن عقده که همچون روایت پیش‌گفته با اعتقادات زیدی او ناسازگارند؛ روایاتی‌اند که درآن‌ها‌هه امام باقر و امام صادق(ع)، پیروان خود را از همراهی با قیام‌های زمانه خود، همچون قیام‌های زیدیه و ابومسلم خراسانی منع کرده و ازشکست و بی‌‌نتیجه بودن قیام زیدیان سخن گفته‌اند.[41]همچنین از ابن عقده روایتی در رد ادعای مهدویت محمد بن عبدالله (نفس زکیه) بیان شده است. گفتنی است یکی از مهم‌ترین عناصر مهدی‌باوری در زمان محمد بن عبدالله (نفس زکیه) توجه ویژه به نام وی، اسم پدر او و حتی مادرش در اثبات مهدویت اوست.[42] به گزارش ابن عقده، به دلیل آن ‌که محمد بن عبدالله (نفس زکیه) همنام پیامبر(ص) و پدرش همنام پدر آن حضرت است و مادرش نیز کنیز نیست؛ برخی شیعیان وی را قائم دانستند؛ در ادامه این گزارش، امام صادق(ع) با بیان این نکته که قائم فرزند زن اسیر شده است، این استدلال را باطل کرده‌اند.[43] یکی دیگر ازمولفه‌های مهدی موعود دانستن نفس زکیه، ویژگی‌های ظاهری وی بوده است. به گزارش ابن عقده، وجود خال سیاهی به اندازه تخم‌مرغ در کتف محمد بن عبدالله سبب شده است که برخی او را مهدی بپندارند.[44] شاید دلیل آن، برخی روایات است که در آن‌ها به شبیه چنین علامتی از زمره ویژگی‌های حضرت مهدی(عج) اشاره شده است.[45] از سوی دیگر، در گزارش دیگری - موافق با اعتقادات زیدی ابن عقده - وی از تایید قیام زید از سوی امام صادق(ع) خبر داده است.[46] همچنین به گفته ابن عقده، هنگامی که عبدالله بن حسن (پدر محمد بن عبدالله نفس زکیه) و برخی از نزدیکان وی زندانی شدند؛ امام صادق(ع) به عبدالله بن حسن نامه‌ای نوشتند ودر آن نامه عبدالله بن حسن را ستودند و از او با عنوان بازمانده صالح و اولاد پاک امام حسن(ع) نام بردند. ایشان پس از اعلام اندوه خود به سبب شرایط پیش آمده، وی را به صبر و شکیبایی فراخواندند.[47]

ابن عقده و اسماعیلیه

نعمانی باب 24 کتاب خود را به رد امامت اسماعیل، فرزند امام صادق(ع) و اثبات امامت امام کاظم(ع) اختصاص داده است و در آن، نُه روایت بیان کرده است.[48] برخی از محققان معاصر، احتمال داده‌اند، نعمانی این باب را در بطلان مذهب اسماعیلیه و رد ادعای مهدویت حاکم دولت فاطمی (اسماعیلی مذهب) نگاشته است.[49] دو روایت این باب از ابن عقده نقل شده است.[50]

ابن عقده و واقفیه

ابن عقده با بیان سه روایت و گزارش تاریخی، نادرستی ادعای واقفیه ( اعتقاد به آخرین امام و مهدی بودن امام کاظم(ع) را تبیین کرده است. او در گزارشی به زندانی شدن امام کاظم(ع)، دلیل آن ونیز به شهادت و محل دفن آن حضرت اشاره کرده است.[51] براساس روایت دیگر وی، امام کاظم(ع) در حضور جمعی از شیعیان که در میان آن جمع، علی بن ابی حمزه (از سران واقفه) نیز حضور داشته است؛ بعد از اشاره به شهادت خود، در پاسخ به سوالی در مورد جانشین آن حضرت، با معرفی امام رضا(ع) از ایشان با عنوان سید دنیا و آخرت یاد می‌کند. در ادامه گزارش، راوی دلیل دوری جستن علی بن ابی حمزه از امام رضا(ع) و حسادت وی به آن حضرت را سوء استفاده مالی علی بن ابی حمزه بیان کرده است. براساس این گزارش، وی از تحویل اموال متعلق به امام کاظم(ع) که در زمان آن حضرت در اختیار او بود، به امام ر ضا(ع) خوداری کرد.[52] در گزارش دیگر ابن عقده، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) را بهترین اهل زمین خوانده و به برخی از شیعیان، همچون زیاد قندی(از سران واقفه) هشدار داده است، که در صورت انکار حق امام رضا(ع) و خیانت به آن حضرت، لعنت خدا و ملائکه و همه مردم شامل آنان می‌شود. در ادامه، امام کاظم(ع) از انحراف زیاد قندی و همفکرانش در آینده خبر می‌دهد. درپایان گزارش راوی از تحقق نفرین امام کاظم(ع) در مورد زیاد و بی‌ایمان از دنیا رفتن وی خبر می‌دهد.[53]

وفات

خطیب بغدادی و شیخ طوسی در کتاب «رجال» در گذشت ابن عقده را در سال 332 هجری[53] و نجاشی و شیخ طوسی در کتاب «فهرست» آن را در سال 333 هجری بیان کرده‌اند.[54] خطیب بغدادی، هفتم ذی الحجه را روز و ماه وفات او ذکر کرده است.[55]

پانویس

1. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال ص 94؛ طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص 409 و همو، فهرست، ص 68.
2. ↑طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص 409 و خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 5، ص 217.
3. ↑خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 5، ص 219.
4. ↑همان، ج 5، ص 225.
5. ↑طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص 409 و خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 5، ص 225.
6. ↑ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج 15، ص 341 – 342.
7. ↑خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 5، ص 219.
8. ↑طوسی، محمد بن حسن، رجال، فهرست، ص 68 و خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 5، ص 218.
9. ↑طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص 409.
10. ↑خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 5، ص 220.
11. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص 94.
12. ↑طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص 409.
13. ↑همو، فهرست، ص 68.
14. ↑ر.ک: نجاشی، احمد بن علی، رجال ص 94؛ طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 68؛ همو، رجال، ص 409 و ابن غضائری، احمد بن حسین، رجال، ص 110 - 111.
15. ↑طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 68 – 69.
16. ↑ر.ک: حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ص 43 – 44 و 53 – 54 و 86.
17. ↑مرندی، ابوالحسن، نور الانوار، ص 271.
18. ↑شهبازیان، محمد و آیتی، نصرت الله، نقد و بررسی نشانه‌های ظهور در سه اثراز شیخ ابوالحسن مرندی، ص 127.
19. ↑آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ج 5، ص 93.
20. ↑خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 5، ص 222.
21. ↑همان، ج 5، ص 219 و طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص 269.
22. ↑شبیری زنجانی، سید محمد جواد، نعمانی و مصادر غیبت (1)، ص 253.
23. ↑ر.ک: همان، ص 248 – 274 و 278 – 282 و 299 – 301 و 304 و 306.
24. ↑نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 66 – 67 و 99 – 101 و 110 – 111.
25. ↑همان، الغیبة، ص 68 – 84.
26. ↑صدوق، محمد بن على بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 1، ص 269 – 270.
27. ↑خزاز رازى، على بن محمد، كفاية الاثر، ص 32 – 34 و 38 – 39 و 44 – 45 و 139 – 140 و 230 – 231 و 303 - 304
28. ↑ر.ک: نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 142- 149 و 158 و 163 و 170- 181 و 198 و 200 و 204- 206 و 208-210 و 221 و ر.ک: طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، ص 530 – 532.
29. ↑ر.ک: نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 232 – 241 و 283 – 285 و 296 – 297 و 307 – 310 و 312 – 313 و 316 – 322 و 331 – 332.
30. ↑ر.ک: همان، ص 33 – 35.
31. ↑نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 51 – 52 و 54.
32. ↑همان، ص 111 – 114.
33. ↑همان، ص 127 – 129 و 135 و 331.
34. ↑همان، ص 136 – 137 و طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، ص 433.
35. ↑نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 288 و 292 – 293.
36. ↑ر.ک: موسوی نژاد، سید علی، آشنایی با زیدیه، ص 87 – 88.
37. ↑ر.ک: حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ص 53 و 86.
38. ↑نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 229.
39. ↑خویی، سید ابوالقاسم، معجم الرجال الحدیث، ج 8، ص 363.
40. ↑تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، ج 1، ص 604.
41. ↑ر.ک: نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 194 – 197 و 279 – 282.
42. ↑ر.ک: برادران، رضا و گل‌پور سوته محمد صادق، مهدی باوری ومولفه‌های آن درمیان زیدیان مقارن باظهورنفس زکیه (100 – 145 )، ص 122- 125.
43. ↑ر.ک: نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 229 – 230.
44. ↑ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، ص 215.
45. ↑ر.ک: نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 216.
46. ↑حلی، حسن بن یوسف، رجال، ص 58.
47. ↑ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة، ج 3، ص 82 – 85.
48. ↑نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 324 – 329.
49. ↑شیبری زنجانی، سید محمد جواد، معرفی کتاب غیبت نعمانی، ص 374 و 378.
50. ↑ر .ک: نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 324 و 326.
51. ↑ر.ک: مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ج 2، ص 237 – 243 و طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 26 – 31.
52. ↑ر.ک: طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 65 – 66.
53. الفبطوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 68.
54. ↑نجاشی، احمد بن علی، رجال ص 95 و طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص 70.
55. ↑خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 5، ص 225.

منابع

1. آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، چاپ: سوم، بیروت، دار الأضواء، 1403 ق
2. ابن غضائرى، احمد بن حسين، الرجال، محقق: محمدرضا حسينى جلالى، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، 1422 ق
3. ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة، محقق: جواد قيومى اصفهانى، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376
4. ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1419 ق
5. برادران، رضا و گل‌پور سوته محمد صادق، مهدی باوری ومولفه‌های آن درمیان زیدیان مقارن با ظهور نفس زکیه (100 – 145 )، فصلنامه علمی – پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره 26، ص 117 – 138، بهار 1396
6. تسترى، محمد تقى، قاموس الرجال، چاپ: دوم، قم، موسسه نشر اسلامی، 1410 ق
7. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ترجمه: سید محمد تقی آیت اللهی، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر 1386
8. حلی، حسن بن یوسف، رجال، محقق: محمد صادق‌ بحر العلوم، چاپ: دوم، قم، الشریف الرضی، 1402 ق
9. خزاز رازى، على بن محمد، كفاية الأثر في النصّ على الائمة الاثني عشر، محقق: عبد اللطيف‌ حسينى كوهكمرى، قم، بیدار، 1401 ق
10. خطيب بغدادى، احمد بن على‌، تاريخ بغداد، محقق: مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت‌، دار الكتب العلمية، 1417 ق
11. خويى، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، چاپ: پنجم، بی‌جا: بی‌نا، 1413 ق
12. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، چاپ: دهم، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1414 ق
13. شبیری زنجانی، سید محمد جواد، معرفی کتاب غیبت نعمانی، فصلنامه انتظار موعود، سال دوم، شماره 5، ص 373 – 391، پاییز 1381
14. ___________________________، نعمانی و مصادر غیبت (1)، فصلنامه انتظار موعود، سال اول، شماره 2، ص 246 – 259، زمستان 1380
15. شهبازیان، محمد و آیتی، نصرت الله، نقد و بررسی نشانه‌های ظهور در سه اثراز شیخ ابوالحسن مرندی، فصلنامه انتظار موعود، سال چهاردهم، شماره 46، ص 113 – 140، پاییز 1393
16. صدوق، محمد بن على بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، محقق: على اكبر غفارى، چاپ: دوم، تهران، اسلامیه، 1395 ق
17. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، بعثت، 1413 ق
18. طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، 1414 ق
19. ___________________، رجال، محقق: جواد قيومى اصفهانى، چاپ: سوم، قم، موسسه نشر اسلامی، 1373
20. ___________________‌، الغیبة، محققان: عباد الله تهرانى، على احمد ناصح، قم، دار المعارف الإسلامية، 1411 ق
21. ____________________، فهرست كتب الشيعة و اصولهم، محقق: عبد العزيز طباطبايى، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی‌، 1420 ق
22. مرندی، ابوالحسن، نور الانوار، تهران، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1328
23. مفيد، محمد بن نعمان، الارشاد في معرفة حجج الله على العباد، قم، كنگره شيخ مفيد، 1413 ق
24. موسوی نژاد، سید علی، آشنایی با زیدیه، هفت آسمان، سال سوم، شماره 11، ص 79 - 102 پاییز 1380
25. نجاشى، احمد بن على، رجال، محقق: موسى‌ شبيرى زنجانى، چاپ: ششم، قم، موسسه نشر اسلامی، 1365
26. نعمانی، محمد بن ابراهيم‌، الغيبة، محقق: على اكبر غفارى، تهران، نشر صدوق‌، 1397 ق