احمد بن‌ اسحاق اشعری قمی

«احمد بن اسحاق اشعری قمی» از بزرگان امامیه و از اصحاب سه تن از ائمه امام جواد، امام هادی و عسکری(علیهم السلام) بود و مدتی نیز در دوران غیبت صغرا زندگی کرد. او که از خواص یاران امام حسن عسکری(ع) بود، پس آگاهی از ولادت امام مهدی(عج) و غیبت طولانی مدت ایشان، با اطلاع رسانی به برخی از شیعیان امامی و رفع تحیر آنان در خصوص جانشین امام عسکری(ع)، آنان را از انحراف مصون داشت.  وی علاوه بر نقش آفرینی در نهاد وکالت، در تبیین جایگاه عثمان بن سعید و فرزندش محمد بن عثمان نقش بسزایی داشت. او در هدایت شیعیان امامی و اثبات بطلان ادعای امامت جعفر بسیار کوشید.

زیست نامه

«احمد بن اسحاق‌ بن عبد الله‌ بن سعد بن مالك بن احوص» (با کنیه ابوعلی) معروف است،[1] از تاریخ، محل ولادت و ادوار نخستین حیات وی اطلاعی در دست نیست. تنها با توجه به این‌که به گفته برقی و شیخ طوسی او از اصحاب امام جواد(ع) (203 – 220 ق) بوده است؛[2] می‌توان احتمال داد ولادت وی به اواخر سده دوم یا اوایل سده سوم هجری مربوط باشد. با توجه به القاب قمی و اشعری[3] می‌توان او را از اهالی قم و از خاندان اشعری دانست. برقی و شیخ طوسی در کتاب رجال، وی را از جمله اصحاب امام حسن عسکری(ع) ذکر کرده‌اند.[4] برقی در زمره اصحاب امام هادی(ع) از احمد بن اسحاق بدون ذکر القاب و کنیه نام برده است،[5] که احتمال دارد مراد وی، احمد بن اسحاق مذکور باشد. قابل ذکر است اگر چه شیخ طوسی در کتاب رجال به مصاحبت وی با امام هادی(ع) اشاره‌ای نکرده است؛ اما عبارت نجاشی و شیخ طوسی در کتاب فهرست نشان از این دارد که او از یاران و راویان امام هادی(ع) نیز بوده است.[6] از احمد بن اسحاق در رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی «وافد القمیین» تعبیر شده است.[7] با توجه به معنای لغوی «وافد» (رسول)،[8] می‌توان گفت که وی به نمایندگی از مردم نزد ائمه(علیهم السلام) می‌آمده و سوالات و در خواست ‌های آنان را به ائمه(علیهم السلام) می‌رسانده است. او از خواص یاران امام حسن عسکری(ع) بوده[9] و امام(ع) به او عنایت داشته و از وی قدردانی کرده است.[10] گفتنی است در گزارش شیخ طوسی، احمد بن اسحاق از سوی یکی از ائمه(علیهم السلام) که با لفظ «رجل» از او یاد شده توثیق شده است.[11] وی در زمان خود عالم شهر قم بوده است و نه تنها مردم قم، بلکه از شهرهای دیگر نیز برای یافتن پاسخ سوالات خود به او مراجعه می‌‌کردند.[12]

احمد بن اسحاق از سوی راویان هم‌عصر خود، ستوده شده و آنان با تعابیری چون «الشیخ الصدوق»[13] و «الثقة المرضی»[14] از وی یاد کرده‌اند. شیخ طوسی نیز با تعابیری چون «کبیر القدر» و «شیخ القمیین» بر عظمت منزلت وی تاکید کرده است.[15] درمورد تاریخ درگذشت وی، دو گزارش متناقض وجود دارد. براساس گزارش شیخ صدوق، احمد بن اسحاق، در دوران امامت امام حسن عسکری(ع)، پس از ملاقات با آن حضرت در بازگشت از سامرا به قم، در شهر حلوان (سر پل ذهاب) وفات یافته است؛[16] اما کشی و طبری از حیات وی بعد از شهادت امام حسن عسکری(ع) سخن گفته‌اند.[17] براساس روایت کشی، وی در نامه‌‌‌ای به امام دوازدهم(عج) برای سفر حج اذن گرفت و هنگام بازگشت از سفر حج در حلوان (سر پل ذهاب) درگذشت.[18] در داوری میان این دو گزارش، به نظر می‌رسد گزارش کشی و طبری صحیح باشد؛ زیرا همان‌طور که آیت الله خویی بیان کرده است، روایاتی مبنی بر حیات احمد بن اسحاق پس از شهادت امام عسکری(ع) وجود دارد،[19] که از آن دسته روایات می‌توان به گزارش کلینی از حضور وی پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) درجلسه با عثمان بن سعید (نایب اول) اشاره کرد.[20] میرزا حسین نوری بعد از بیان فضایل وی، در خصوص مزار او می‌نویسد: «قبرش را مزار معتبرى بايد قرار داد كه از بركت صاحب‌ قبر و به توسّط او به فيض‌هاى الاهيّه برسند»[21]

نقش احمد بن اسحاق در تبیین ولادت، امامت و غیبت امام مهدی(عج)

یکی از مسئولیت‌های خطیر امام عسکری(ع)، معرفی حضرت مهدی(عج) به عنوان جانشین خود بود. این مهم زمانی سخت‌‌تر می‌نماید که آن حضرت می‌بایست تولد فرزند خود را از عباسیان پنهان کنند، تا حضرت مهدی(عج) از گزند آنان درامان بمانند؛ از این رو، امام عسکری(ع) هم‌زمان با سیاست کتمان تولد امام مهدی(عج) برابر عموم جامعه، درباره بسیاری از نزدیکان و دوستان سیاستی متفاوت در پیش گرفتند و به شیوه‌های مختلف، خبر تولد امام مهدی(عج) را به گوش ایشان رساندند؛[22] که یکی از آنان، احمد بن اسحاق بود. بنا بر نقل شیخ صدوق، امام حسن عسکری(ع) طی نامه‌ای ولادت امام دوازدهم(عج) را به وی خبر دادند و از او خواستند که این موضوع را کتمان کند و از مردم بپوشاند.[23] احمد نیز در جهت سیاست مذکور، خبر را به افراد مورد اعتماد خود رساند.[24] همچنین احمد بن اسحاق ‌گفت: شنیدم که امام حسن عسکری(ع)، برای این‌که جانشین او را قبل از رحلت به وی نشان داده است، خدا را سپاس گفته و به شباهت امام مهدی(عج) به پیامبر(ص) و غیبت وی اشاره کرده اند.[25] در گزارش دیگری که احمد بن اسحاق آن را نقل کرده است، هنگامی که ابوهاشم جعفری از وجود فرزند برای امام حسن عسکری(ع) سوال کرد، امام(ع) به وی پاسخ مثبت داده و در پاسخ به نکته دیگر وی که پرسید: اگر برای شما حادثه‌ای رخ داد؛ فرزندتان را کجا بیابیم؛ امام(ع) به شهر مدینه اشاره کردند[26]

احمد بن اسحاق از جمله افرادی است که در دوران حیات امام حسن عسکری(ع) به دیدار امام مهدی(عج) در سن کودکی امام موفق شده است. در این دیدار امام حسن عسکری(ع) از ضرورت وجود امام در روی زمین سخن گفته و با تشبیه امام دوازدهم(عج) به حضرت خضر(ع) و ذوالقرنین به غیبت طولانی امام اشاره کرده و آن را از اسرار الاهی دانسته است. گفتنی است در این دیدار، امام مهدی(عج) برای اطمینان قلبی احمد بن اسحاق، با وی سخن گفته است.[27] از این رو شیخ صدوق، او را از جمله وکلایی نام برده که علاوه بر دیدار، با معجزه امام(عج) نیز رو به رو شده‌اند.[28] بر اساس گزارش دیگری، احمد بن اسحاق، بعد از شهادت امام حسن عسکری(ع)، از عبدالله بن جعفر حمیری درخواست می‌کند که از عثمان بن سعید، ( نایب اول)، که در جمع آنان حضور داشته است، در خصوص جانشین امام حسن عسکری(ع) سوال کند؛ حمیری نیز از عثمان بن سعید سوال می‌کند که آیا جانشین امام(ع) را دیده است و همچنین از نام او سوال می‌کند؛ عثمان بن سعید با بیان این‌که وی را دیده است، طرح سوال در مورد نام او را حرام دانسته، زیرا طرح این گونه سوالات، سبب کنجکاوی عباسیان می شود که به این نتیجه رسیده‌اند امام عسکری(ع)، بدون فرزند از دنیا رفته اند.[29] گفتنی است روایتی از احمد بن اسحاق در خصوص ظهور امام دوازدهم(عج) نقل شده است؛ در این روایت، از پوشش امام در هنگام جنگ، همراهی ملائکه با آن حضرت و برافراشته‌ شدن پرچم رسول خدا(ص) سخن گفته شده است.[30]

نقش احمد بن اسحاق در نهاد وکالت و تبیین جایگاه نایبان

از احمد بن اسحاق در« تاریخ قم» به عنوان وکیل امام حسن عسکری(ع) در امور موقوفات یاد شده؛[31] طبری نیز وی را وکیل امام حسن عسکری(ع) دانسته است.[32] شیخ صدوق هنگام نام بردن از وکیلانی که به دیدار امام دوازدهم(عج) موفق شده‌اند، از احمد بن اسحاق، به عنوان وکیلی از اهل قم یاد می‌کند.[33] برخی از محققان معاصر با بیان دلایلی احتمال داده‌اند که این گزارش بر دیدار و وکالت او در دوره غیبت صغرا دلالت دارد. [34] به گزارش کلینی، احمد بن اسحاق از امام حسن عسکری(ع) در خواست دست‌خط می‌کند تا آن را ملاک راستی آزمایی توقیعاتی قرار دهد که به وی می‌رسد.[35] این گزارش می‌تواند شاهدی دیگر بر وکالت وی از امام عسکری(ع) باشد. در دوران غیبت صغرا، از اقدامات وی در نهاد وکالت، می‌‌توان به جریان مربوط به حسن بن نصر قمی، از وکلای قم اشاره کرد. به گفته کلینی، حسن بن نصر، مقدارى وجوه شرعى برای یافتن وصی امام حسن عسکری(ع) به بغداد آوردند. پس از آن‌كه خانه‌اى اجاره كرد، تعدادى از وكلا اموالى را به آن خانه آوردند تا خانه پر شد وسپس احمد بن اسحاق نيز با اموالى داخل شد و بر تعجب حسن بن نضر افزوده گردید. بعد از مدت کوتاهی نامه امام مهدی(عج) به او رسید، که در آن، زمان و مکان تحویل اموال بیان شده بود.[36] برخی از محققان معاصر، با استناد به گزارش مذکور، احمد بن اسحاق را یکی از دستیاران نایب اول ( عثمان بن سعید) در شهر بغداد دانسته‌ و احتمال داده اند که نخستین نایب، به دلیل آن‌که به خدمات احمد بن اسحاق نیاز داشته، او را از قم فرا خوانده است. محققان پیش گفته احتمال داده‌اند این اقدام احمد بن اسحاق و دیگر وکلا برای زدودن شک و تردید حسن بن نصر انجام شده است.[37] عبارت «دلائل الامامة» نیز گویای آن است که وی در نهاد وکالت در دوران غیبت صغرا و در شهر بغداد تا زمان وفات، به فعالیت خود ادامه داده است.[38] شیخ طوسی نیز در فصل سفرای امام مهدی(عج)، احمد بن اسحاق را از جمله افراد مورد اعتمادی ذکر کرده است که نایبان خاص امام دوازدهم(عج)، توقیعات امام(عج) را به آنان می‌دادند.[39] احمد بن اسحاق در تثبیت نیابت دو نایب نخستین امام دوازدهم(عج) نقش برجسته‌ای داشت. وی در مراجعه به امام هادی(ع) سوال می‌کند در صورت دسترسی نداشتن به امام، حرف چه کسی را بپذیرد؛ امام از عثمان بن سعید نام برده‌ا ند و او را مورد اعتماد و امین خود معرفی کردند. احمد بعدها همین نکته را از امام حسن عسکری(ع) پرسید؛ امام(ع) نیز با معرفی عثمان بن سعید در زمان حیات و پس از وفات خود، از او باز هم با عنوان ثقه و امین یاد کردند.[40] مطلب دیگری مشابه روایت مذکور از احمد بن اسحاق بیان شده است، با این تفاوت که در آن روایت، امام حسن عسکری(ع) در جواب احمد بن اسحاق از عثمان بن سعید و پسرش محمد بن عثمان نام برده اند: «عمرى و پسرش هردو مورد اطمينان هستند. پس، آنچه به شما رساندند، از ناحيه من است و آنچه به شما گفتند، از جانب من مى‌گويند. بنابراين، حرف آن‌ها را بشنو و فرمانبردارشان باش؛ چراكه آن‌ها مورد اطمينان و امين هستند»[41]

نقش احمد بن اسحاق در مقابله با ادعای امامت جعفر فرزند امام هادی(ع)

احمد بن اسحاق در مقابله با ادعای امامت جعفر، نقش بسزایی داشته است. با آغاز غیبت صغرا و غیب امام دوازدهم(عج)، جعفر که فرصت را برای طرح گسترده ادعای خود مناسب دانست، نامه‌ای به یکی از شیعیان امامی فرستاد و در آن نامه خود را قیم و امام بعد از امام حسن عسکری(ع) معرفی کرد. آن شخص، احمد بن اسحاق را در جریان نامه جعفر قرار داد و ابن اسحاق نیز نامه‌ای به امام دوازدهم(عج) نوشت و نامه جعفر را هم داخل آن قرار داد. امام(عج) در پاسخ نامه، جعفر را فردی بی‌اطلاع از احکام دین معرفی کردند که حتی به تشخیص حلال از حرام قادر نیست. امام(عج) در ادامه، راهکار امتحان جعفررا برای روشن شدن بطلان ادعای او به احمد بن اسحاق یاد دادند.[42] جعفر نامه‌ دیگری به احمد بن اسحاق نوشت و از وی مشخصات اموال اهالی قم را طلب کرد. احمد بن اسحاق با طرح سوالاتی از جعفر خواست همان‌گونه که ائمه پیشین به این گونه سوالات پاسخ می‌دادند، وی نیز جواب سوالات را بدهد؛ ولی هیچ‌گونه جوابی از جعفر دریافت نکرد. [43]

پانویس

1. ↑نجاشى، احمد بن على، رجال، ص 91، طوسى، محمد بن حسن، فهرست، ص 63
2. ↑برقی، احمد بن محمد بن خالد، رجال، ص 56، طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص 373
3. ↑نجاشى، احمد بن على، رجال، ص 91، طوسى، محمد بن حسن، فهرست، ص 63
4. ↑برقی، احمد بن محمد بن خالد، رجال، ص 60، طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص 397
5. ↑برقی، احمد بن محمد بن خالد، رجال، ص 59
6. ↑نجاشى، احمد بن على، رجال، ص 91، طوسى، محمد بن حسن، فهرست، ص 63
7. ↑نجاشى، احمد بن على، رجال، ص 91، طوسى، محمد بن حسن، فهرست، ص 63
8. ↑جوهرى، اسماعيل بن حماد‌، الصحاح، ج 2، ص 553
9. ↑نجاشى، احمد بن على، رجال، ص 91، طوسى، محمد بن حسن، فهرست، ص 63
10. ↑ر.ک صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 434، همان، ج 2، ص 384
11. ↑کشی، محمد بن عمر، رجال، ج 2، ص 831، طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 417
12. ↑ر.ک صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 454 – 456، مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 31، ص 120، همان، ج 95، ص 351
13. ↑طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 287 و 359
14. ↑همان، ص 355
15. ↑همو، فهرست، ص 63
16. ↑ر.ک صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 464 - 465
17. ↑کشی، محمد بن عمر، رجال، ج 2، ص 831، طبرى، محمد بن جرير، دلائل الإمامة، ص 503
18. ↑کشی، محمد بن عمر، رجال، ج 2، ص 831،
19. ↑خويى، سید ابوالقاسم‌، معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، ج 2، ص 54
20. ↑ر.ک کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 329 - 330، طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 243 - 244، همان، ص 359 – 361
21. ↑نورى، میرزا حسين، نجم ثاقب در احوال امام غايب(عج)، ج 1، ص 420
22. ↑غنوی، امیر، طرح اندیشه مهدویت در کلمات امام عسکری(ع)، ص 13
23. ↑صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 433 - 434
24. ↑ابن بابويه، على بن حسين، الامامة و التبصرة من الحيرة، ص 100، صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 1، ص 222
25. ↑صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 408 - 409
26. ↑کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 328، مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ج 2، ص 348
27. ↑صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 384 - 385
28. ↑همان، ج 2، ص 442
29. ↑ر.ک کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 329 - 330، صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 441 – 442، طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 243 - 244، همان، ص 359 – 361، همان، ص 355
30. ↑ابن قولويه، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، ص 119 - 120
31. ↑قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ص 211
32. ↑طبرى، محمد بن جرير، دلائل الإمامة، ص 503
33. ↑صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، ج 2، ص 442
34. ↑جباری، محمدرضا، سازمان وكالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، ج‌ 2، ص 554 - 555
35. ↑کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 513
36. ↑همان، ج 1، ص 517 - 518
37. ↑حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ص 149 - 150
38. ↑طبرى، محمد بن جرير، دلائل الإمامة، ص 503
39. ↑ر.ک طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 415 - 417
40. ↑همان، ص 354 - 355
41. ↑کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 330، طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 243، همان، ص 360
42. ↑طوسى، محمد بن حسن‌، الغیبة، ص 287 - 290
43. ↑خصيبى، حسين بن حمدان‌، الهداية الكبرى، ص 383

منابع

1. ابن بابويه، على بن حسين، الامامة و التبصرة من الحيرة، قم، مدرسة الامام المهدى(عج)، 1404 ق
2. ابن قولويه، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، محقق: عبد الحسين ‌امينى، نجف اشرف‌، دار المرتضوية، 1356
3. برقى، احمد بن محمد بن خالد، رجال، تهران، دانشگاه تهران‌، 1342
4. جباری، محمدرضا، سازمان وكالت و نقش آن در عصر ائمه(علیهم السلام)، قم، موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، 1382
5. جوهرى، اسماعيل بن حماد‌، الصحاح، محقق: احمد عبد الغفور عطار‌، بيروت، دار العلم للملايين‌، 1410 ق
6. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ترجمه: سید محمد تقی آیت اللهی، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر 1386
7. خصيبى، حسين بن حمدان‌، الهداية الكبرى‌، بیروت، البلاغ، 1419 ق
8. خويى، سید ابوالقاسم‌، معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، چاپ: پنجم، بی‌نا، بی‌جا، 1413 ق
9. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، محقق: علی اکبر غفاری، چاپ: دوم، تهران، اسلامیه، 1395 ق
10. طبرى، محمد بن جرير، دلائل الإمامة، قم، بعثت، 1413
11. طوسى، محمد بن حسن‌، رجال، محقق: جواد قيومى اصفهانى، چاپ: سوم، قم، موسسه نشر اسلامی، 1373
12. طوسى، محمد بن حسن‌، الغیبة، محققان: عباد الله تهرانى، على احمد ناصح، قم، دار المعارف الإسلامية، 1411 ق
13. طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و اصولهم، محقق: عبد العزيز طباطبايى، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی‌، 1420 ق
14. غنوی، امیر، طرح اندیشه مهدویت در کلمات امام عسکری(ع)، فصلنامه مشرق موعود، سال دهم، شماره 40، زمستان 1395
15. قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، مترجم: حسن بن على بن حسن عبد الملك قمى، تهران، توس، 1361
16. كشى، محمد بن عمر، رجال (اختيار معرفة الرجال‌)، مصحح: محمد باقر بن محمد ميرداماد، قم‌، موسسه آل البيت علیهم السلام، 1404 ق
17. كلينى، محمد بن يعقوب، ا‌لكافي، محققان: على اكبر غفارى، محمد آخوندى، چاپ: چهارم‌، تهران‌، دار الكتب الاسلامية، 1407 ق
18. مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ: دوم‌، بیروت، دار احياء التراث العربي‌، 1403 ق
19. مفيد، محمد بن نعمان، الارشاد في معرفة حجج الله على العباد، قم‌، كنگره شيخ مفيد، 1413 ق
20. نجاشى، احمد بن على، رجال، محقق: موسى‌ شبيرى زنجانى، چاپ: ششم، قم، موسسه نشر اسلامی، 1365
21. نورى، میرزا حسين، نجم ثاقب در احوال امام غايب علیه السلام، محقق: صادق‌ برزگر، قم، مسجد مقدس جمكران‌، 1384