اورشلیم

اورشلیم، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت

در منابع دینی و تاریخی آیین مسیحیت و یهود، برخی از مکان‌ها و شهرها دارای اهمیت و جایگاه ویژه‌ای هستند و در تحولات آخرالزمانی نقش موثر و پررنگی خواهند داشت.

در متون مقدس این دو دین توحیدی، به این مسئله اشاره و برآن تاکید شده است و در موارد متعددی از کتاب مقدس، از نقش مهم و حساس« اورشلیم» - به عنوان شهری که از قدمت زیاد تاریخی بسیارو از اهمیت استراتیژیک و قداست زیادی در نزد مسیحیان و یهودیان برخوردار می باشد- یاد شده است.

در این نوشتار، سعی بر آن است که جایگاه و نقش این شهر در تحولات آخرالزمانی از دیدگاه آیین یهود مورد بررسی و کنکاش قرار گیرد.

نام‌ها و ریشه‌های تاریخی اورشلیم

«اورشلیم» یکی از کهن‌ترین و مقدس ترین شهرهای جهان و بزرگ‌ترین شهر کرانه‌ غربی است و دارای آب و هوای معتدل و محل بروز و ظهور و عبور پیامبران بزرگ الاهی ابراهیم، موسی و عیسی (ع) بوده است. این شهر یکی از چهار شهر مقدس (صفات، حبرون، طبریه و اورشلیم) در سرزمین فلسطین است.[1] اورشلیم از دو واژه «اور» (آتش، روشن و مقدس) و «شلیم» ( شهر، صلح، سلامتی و آرامش) تشکیل شده و با هم به معنای شهرمقدس و میراث مقدس است.[2]

قدیم‌ترین عنوانی که بر این شهر اطلاق شده ، «أوروشالم »، نزد کنعانی‌ها به معنای خدای آرامش و صلح بوده است . در کتیبه های مصری تل العمارنه (کنار نهر نیل در شمال شهر اسیوط ) متعلق به قرن نوزدهم و هجدهم پیش از میلاد، از این شهر به «روشالیموم » نام برده یاد شده است. در تورات، واژة اورشلیم که به عبری «یروشالایم » تلفظ می شود، بارها ملاحظه می شود و از حیث ریشه شناسی، گفته اند که به طور مستقیم از نام کنعانی آن، یعنی «اوروشالم » گرفته شده است . در تورات با نام‌ها و مضامین زیر از این شهر یاد شده است : سالیم (سفر پیدایش ، باب 14:18)، شالیم (کتاب مزامیر، مزمور 76:2)، یَبوسی (صحیفة یوشع ، باب 18:28)، یَبُوس (سفرداوران ، باب 19:10ـ11)، شهر یهودا (کتاب دوم تواریخ ایام ، باب 28:25)، شهر خدا (کتاب مزامیر، مزمور 46:4)، قریة پادشاه عظیم (کتاب مزامیر، مزمور 48:2) و شهر مقدس (کتاب نَحَیِما، باب 11:19). شهر یبوس در کتاب مصری هیروگلیفی نیز با عناوین «یابثی » و «یابتی » آمده ، که در واقع برگردان واژة «یبوس» است.[3]

موقعیت جغرافیایی

این شهر صخره‌ای، در جنوب شرقی یافا و بر فراز کوه موریا[4] قرار داردو دارای ، تاریخی پرفراز و نشیب است و گفته می‌شود که طی قرن‌های متمادی بارها مورد محاصره و تاخت و تاز شدید مهاجمان قرار گرفته و به کلی ویران و هجده بار تجدید ساختمان شده است. مردم این سامان نیز شش بار به تغییر مذهب خود مجبور شده‌اند.[5]

این سرزمین میان دریای مدیترانه و بحرالمیت قراردارد. در گذشته به آن «کنعان» می‌گفتند، با مساحتی بالغ بر۲۵ هزار کیلومتر مربع، واقع در ساحل شرقی مدیترانه که در همسایگی کشورهای مصر، سوریه، اردن و لبنان واقع شده است و دارای آب و هوای معتدل مدیترانه ای است.

اورشلیم یا بیت المقدس، از لحاظ جغرافیای سیاسی اهمیت فراوانی زیادی دارد.[6] این سرزمین از کهن‌ترین و یکی از مقدس ترین شهرهای جهان از منظر هر سه دین بزرگ توحیدی و بزرگ‌ترین شهر کرانه‌ غربی است.

این شهر در زمان امپراتوری‌های کهن جهان، پل ارتباطی میان آفریقا، اروپا و آسیا بود.[7] بیت‌المقدس از سه بخش تشکیل شده است:

1- کوه‌ها :"موریا" که حرم شریف بر آن قراردارد؛ "اوفل" دربردارنده‌ محله‌ مسلمین؛ "صهیون" محل اقامت داوود نبی و "اکرا" محل زندگی مسیحیان از گذشته تاکنون که کلیسای مسیحیان نیز بر فراز آن قرار دارد.

2- ناهمواری‌ها

3- دره‌ها.

اورشلیم به سه بخش غربی، شرقی و قدیمی (کهن) تقسیم می‌شود.

اهمیت و جایگاه اورشلیم از دیدگاه یهودیت.

اورشلیم هم خود برای یهودیان قداست دارد و هم برخی مکان های موجود در آن. این مکان ها و بناها، محل توجه پیروان دین یهود و سایر ادیان توحیدی هستند. وجود این مکان ها در اورشلیم بر قداست آن نزد یهودیان افزوده است. جنگ‌هایی که بر سر تصرف اورشلیم درگرفته، از موضوعات پربسامد تورات است.[8]در تورات، صدها بار از اورشلیم به صراحت نام برده شده است.[9] در برخی فقرات،تورات تصریح شده است که خانه خدا در این شهر قرار دارد[10] و در ده‌ها آیه دیگر، از عبارت «خانه خدا» برای مکانی در این شهر، استفاده شده است.[11] به نقل تورات، داوود نبی ساختن خانه خدا، در اورشلیم طرح؛ اما کار ساختن خانه خدا را فرزندش، سلیمان نبی آغاز کرد. به تصریح تورات، داوود سی و سه سال بر اورشلیم حکومت کرده است. [12]پس از داوود، فرزندش سلیمان در اورشلیم و همان‌جا که داوود تعیین کرده بود، خانه را ساخت: «سلیمان کار ساختن خانه خدا را شروع کرد؛ یعنی همان زمین خرمنکوبی ارونۀ یبوسی که در آن خداوند به داوود پادشاه ظاهر شد و داود آنجا را برای خانه خدا در نظر گرفت.»[13] اورشلیم بنابر تورات، شهر برگزیده یهوه(خدا) است.[14]

ازدیدگاه یهودیان معبد بیت‌المقدس، که در عبری «بِت همیقداش» نام دارد، به عنوان خانه خدا توسط حضرت سلیمان بنا شده است. این معبد قرن‌ها است که مرکزی است برای اجرای مراسم عبادی یهودیان. معبد در تاریخ سرزمین مقدس، بارها مورد حمله واقع شده و گاه اقوام مشرک، بت‌های خود را نیز در داخل آن قرار داده‌اند. بِت همیقداش دو بار به طور کامل ویران شده که آخرین آن حدود سال ۷۰ میلادی بوده است. با وجود این موضوع، این مکان مقدس تا به امروز قبله گاه یهودیان جهان و مهم‌ترین زیارتگاه آنان بوده است.[15]می توان گفت که بنابر تورات، «یهوه» در قبال پیروی بنی اسرائیل از او، به آنان وعده داده است در سرزمین مقدس سکنا و آرامش یابند. مرکز این سرزمین مقدس، اورشلیم یا بیت المقدس می باشد که بنابر تورات، از دیرباز پایتخت پادشاهان و پیامبران بنی اسرائیل بوده است. در بیت المقدس، مکان‌ها و بناهای متعددی وجود دارند که برای معتقدان به ادیان محترم و مقدس اند.

مکان‌ها و بناها

اورشلیم، میزبان بناهایی بسیار مقدس در سه دین ابراهیمی، یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام است. از این رو، بسیاری، شهر اورشلیم را «شهر مقدس» می‌نامند.

بناهای مهم مذهبی یهود در اورشلیم

پرستش‌گاه اورشلیم

(به عبری: בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ‬, عبری مدرن: Beit HaMikdash, طبری: Beit HamMiqdāš, اشکنازی: Beis HaMikdosh; گعزی: ቤተ መቅደስ: Betä Mäqdäs) که تلفظ عبری آن «بِت همیقداش» است، به معنای« خانه مقدس» و معادل واژه عربی« بیت‌المَقدِس ». این پرستش‌گاه مجموعه‌ای از معابد مقدس و مکان های مذهبی یهودیان، از جمله هیکل سلیمان در کوه معبد را در بر می‌گیرد که در شهر باستانی اورشلیم قرار داشته ‌است. بنا به باور یهودیان، پرستش‌گاه اورشلیم مکان حضور دائمی خدایی است که معبد به او متعلق لست و نیروی الاهی او همواره در مکان مقدس پرستشگاه فیضان دارد.[16]

صخره مقدس:

به برآمدگی کوه، «موریا» گفته می شود که از عصر حجر مورد توجه و احترام اقوام مختلف بوده است و امروز بر فراز آن، حفره ای به قعر دو متر قرار دارد که زائران برای زیارت، از آن دیدار می کنند. تقدس صخره از دوره های بسیار کهن تا امروز سابقه دارد. از منظریهود، صخره همان جایی است که در زمان حضرت سلیمان، نخستین بنای معبد یا هیکل ساخته شد. این مکان در هجوم نبوکد نصر(قرن ششم ق.م) ویران شد و در اواخر همان قرن و در عصر کوروش هخامنشی مجددا با نام «بیت همیقداش دوم» بنا گردید. هفتاد سال پس از میلاد مسیح، توسط «تیتوس» سردار رومی به کلی ویران و برای بار سوم در زمان کنستانتین، امپراتور روم تجدید بنا گردید و به تدریج تغییرات و اضافاتی بر آن داده شد.[17]

هیکل سلیمان:

يكي از كارهاي بي نظير حضرت داوود، ساختن معبدي بزرگ در شهر اورشليم بود كه در تورات از آن به «هيكل سليمان» تعبیر ياد مي شود و تابوت عهد و ده فرمان درآن نگهداری می‌شده است. «هيكل»، در لغت به معناي «بناي عظيم» است.[18]در فرهنگ انگليسي نیز TEMPLE ،به معناي بناي عظيم و معبد آمده است؛ اما قبل از آن كه بناي مسجد به پايان برسد، حضرت داوود × رحلت كرده. قبل از رحلت تكميل بنا را به سليمان × سفارش کرده بود.[19]

وقتي كه حضرت سليمان × به حكومت رسيد، در صدد تكميل بناي معبد برآمد و لشكر جن و شياطين را جمع و كارها را بين آن ها تقسيم کرد. گروهي طلا و ياقوت را از معادن استخراج مي كردند و عده اي مامور آوردن جواهر و سنگ هاي زينتي و گرانبها بودند و عده اي نیز مشك و عنبر و ساير عطرهاي خوشبو را مي آوردند. حضرت سليمان × به كمك دیگران مسجد را با سنگ هاي سفيد رنگ و زرد و سبز و با ستون هاي بلورين بنا كرد و سقف آن را از لوح هاي جواهر پوشاند و زمين و كف مسجد را با لوح هاي فيروزه اي تزيين و سپس مردم را جمع و به آنها اعلام کرد كه امروز، روز عيد شماست.[20]

در قاموس كتاب مقدس نيز آمده است:« مقصود از هيكل در بيش‌تر مواضع كتاب مقدس، هيكل اورشليم است كه بر كوه موريا بنا شده بود و شباهت به چادر جماعت مي داشت».[21]

دیوار ندبه

به باور یهودیان « دیوار ندبه» از آخرین باقی‌مانده‌های هیکل سلیمان و دومین پرستش‌گاه اورشلیم و مرکز دعا و منبع الهام برای یهودیان در اسراییل و سراسر جهان می‌باشد. در نماز سه‌گانه روزانه یهودیان جهان، مختصات این مکان به عنوان قبله استفاده می‌شود. از ظواهر امر پیداست که اولین دیوار اطراف شهر را یبوسی ها ساخته اند. دیوار دوم در زمان حضرت سلیمان کشیده شد. این دیوار در هجوم آشوری هاویران گردید، و در طول قرون پنجم تا دوم پیش از میلاد مرمت شد. هیرودیوس کبیرتپه معبد را از سه سو با دیوارهای سنگی عظیم با ارتفاع پانزده متر محصور کرده بود که از آن زمان (قرن اول بعد از میلاد) تاکنون، یهودیان هر روز جمعه در کنار دیوار گرد می آیند و بر ویرانی المقدس شیون می کنند اشک می ریزند؛ بدین لحاظ است که این دیوار را، «دیوار ندبه» می گویند.[22]

اهمیت اورشلیم در تحولات آخرالزمانی

الف) جنگی خونین در اورشلیم

تورات قبل از جهانى شدن معرفت الاهى و حاكميت توحيد، از جنگى خونين در اورشليم (بيت‌المقدس) دارد: اينك روز خداوند مى‌آيد و غنيمت تو در ميانت تقسيم خواهد شد و جميع امت‌ها را به ضد اورشليم براى جنگ جمع خواهم كرد و شهر را خواهند گرفت. نتيجه اين جنگ در روز معروف خداوند، حاكميت دين و خداى واحد است: و يَهُوَه [خداوند] بر تمامى زمين پادشاه خواهد بود، در آن روز، يَهُوَه واحد خواهد بود و اسم او واحد».[23]اين عبارت از تورات به خوبى حاكميت نظام‌هاى سكولارى چون ليبرال دموكراسى را در جهان آينده نفى مى‌كند. به تعبير صريح تورات، بخش آخر تاريخ، روز خداوند يا «يوم‌الله» است، روز حاكميت دين بر سراسر گيتى، نه روز حاكميت كمونيزم يا سكولاريزم و اومانيزم.[24]

ب) پيمان عيسى مسيح(ع) براى بازگشت به جهان:

عيسى مسيح پيمان بسته است كه به اورشليم، اسرائيل و جهان بازگردد. اورشليم شهر مقدس معتقدان به كتاب مقدس است. در زمان مقرّر، عيسى مسيح(ع) باز خواهد گشت تا با نشستن بر تخت داوود در اورشليم با عدالت و صلح بر جهان حكمرانى كند.[25]

در برخی متون آمده است :

خداوند از اورشليم آب روان جارى خواهد ساخت و هركسى را كه بيمارى داشته باشد، به واسطه آن شفا خواهد داد: «و واقع خواهد شد كه هر ذى حيات جنبده‌اى در هرجايى كه آن نهر داخل شود زنده خواهد گشت (شفا خواهد يافت)[26].

ج) بازسازی اورشلیم

«ربانیون» بر اساس تصویری که اشعیا و سایر نویسندگان قدیم ترسیم کرده بودند، عقیده داشتند که در آینده، اورشلیم به طور شگفت آوری بازسازی خواهد شد و از سطح کنونی تا ارتفاع ده فرسنگ بالا رفته، از هر سو باز خواهد بود و تا دروازه های دمشق گسترش خواهد یافت. معبد در جلال و عظمت خود نوسازی می شود و ظروف مقدس «خیمه اجتماع» باز گردانده خواهند شد. هارون و فرزندان او زیر نظر موسی خدمت خواهند کرد.[27]

د) وقوع جنگ آرماگدون در اورشلیم

طبق دیدگاه مسيحيان صهيونيست، يهوديان بايد از سراسر جهان به فلسطين مهاجرت كنند و كشور اسرائيل در قلمرو رودخانه نيل تا فرات به وجود آيد و يهوديانى كه به اسرائيل مهاجرت مى‌كنند، اهل نجات‌هستند. مسيحيان صهيونيست براى اجرايى كردن عقيده خود در مورد بازگشت عيسى مسيح(ع) و حاكميت بر جهان آينده، معتقدند كه دو مسجد مسلمانان، يعنى« الاقصى» و «صخره» در بيت‌المقدس بايد به دست پيروان كتاب مقدس ويران شوند و به جاى آن، معبد يا هيكل‌ سليمان را بنا گردد. و روزى كه يهوديان اين دو مسجد را منهدم كنند، جنگ نهايى و مقدس آخرالزمان يا «آرماگدون »آغاز مى‌شود. چون اين جنگ وحشتناك ، همه مسيحيان دوباره تولد يافته، توسط يك سفينه عظيم از دنيا به بهشت منتقل مى‌شوند و همراه مسيح(ع) شاهد نابودى جهان و عذاب سخت خواهند بود ![28]

اين گروه با ادبياتى كينه‌توزانه و خصومتى آشكار با فرهنگ شيعى و مهدوى و با اعلام قريب الوقوع بودن ظهور حضرت مسيح (ع) در اورشليم سعى در بسيج تمامى قوا عليه كشورهاى اسلامى دارد تا به زعم خود همه زمينه‌هاى لازم براى ظهور مقدس را فراهم سازد، و موانع بين راه را پيشاپيش از ميان بردارد.

«مسيحيت صهيونيستى» با مراجعه به منابع توراتى و ايمان به پيشگويى‌هاى كتب محرّف يهوديان، ظهور حضرت عيسى عليه السّلام را مشروط به وقوع جنگى بزرگ، عالم‌گير و هسته‌اى مى‌شناسند و مركز اين جنگ خانمان‌سوز را هم «منطقه آرماگدون» واقع در فلسطين اشغالى اعلام مى‌كنند. و حسب همين پيشگويى‌ها وقوع جنگ آرمگدون را هم مشروط به تشكيل اسرائيل بزرگ و تسلط يهوديان بر كلّ سرزمين فلسطين و حتّى فراتر از آن يعنى سوريه و عراق معرفى مى‌كند.[29]

پانویس

1. ^↑حییم شختر و اریه نیومن و اهرون بیر، واژه‌های فرهنگ یهود، ترجمه منشه امیر، ص۸۲-۸۳.
2. ^↑‌هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، ص۱۱۸-۱۳۴؛ هینلز، جان راسل، فرهنگ ادیان جهان، ترجمه گروه مترجمان،ص۸۷-۸۸؛ دایره المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان، ص۳۸۷-۳۸۹.
3. ^↑دانشنامه جهان اسلام، (بنیاد دائرة المعارف اسلامی) ، جلد : 1 ، صفحه : 1967
4. ^↑موریا (به عبری: מוריה) همچنین معروف به «کوه موریا»، نام تپه‌ای است در اورشلیم که در سفر پیدایش به آن اشاره شده است.بر باور یهودیان، سلیمان، پادشاه یهود و جانشین داود، بر روی تپه «موریا» در مرکز اورشلیم هیکل سلیمان را برپا ساخت. این کوه، در روایات مذهبی جایی است که ابراهیم، قصد قربانی کردن فرزندش را داشت. همچنین بر باور برخی یهودیان، سنگ معراج که در مسجد قبةالصخره قرار دارد، از غار کوچکی در مرتفع‌ترین نقطه کوه موریا استخراج شده است.
5. ^↑حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، ص۶۱؛ شیرازی، محمد، دنیا و یهود، ترجمه‌هادی مدرسی، ص۱۰۴-۱۰۵.
6. ^↑مستوفی، حمدلله، نزهه القلوب، به کوشش استرنج، لیدن، ص۱۶؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفسیه، به کوشش دخویه لیدن، ص۹۷. محمود، معین احمد، بیت المقدس، ص۱۵.
7. ^↑Rogerso J. & Ph. Davies ، The Old Testament World، Cambridge ،۱۹۸۹، ص۲۰-۲۱.
8. ^↑انجیل، لوقا، ۱۳-۵۳.
9. ^↑انجیل، مرقس، ۳۴: ۱۰.
10. ^↑اگریدی، جوان، مسیحیت و بدعت‌ها، ترجمه عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، ص۱۸.
11. ^↑انجیل، مرقس، ۱۹: ۱۶.
12. ^↑فضایی، یوسف، سیرتحولی دین‌های یهود و مسیح،ص۲۱۰.
13. ^↑شاندور، آلبر، صلاح‌الدین نابترین قهرمان اسلام، ترجمه عبداامحمد روح بخشان، ص۲۵۱-۲۵۲.
14. ^↑حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، ص۶۱.
15. ^↑شیرازی، محمد، دنیا و یهود، ترجمه‌هادی مدرسی، ص۱۰۴-۱۰۵.
16. ^↑ستاره شناس، یوسف، «بت هميقداش». انجمن کلیمیان تهران.۱۳۹۷.
17. ^↑حمیدی، سید جعفر، تاریخ اورشلیم، ص 17-20
18. ^↑جوهري، الصحاح في اللغه، حرف هاء (هكل).
19. ^↑مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، ج14، ص14، باب اول، ح23 ( ابواب حضرت داود ) كتاب النبوت.
20. ^↑همان، ج14، باب پنجم، ابواب سليمان، ح21، ص77، كتاب النبوت.
21. ^↑قاموس كتاب مقدس، ترجمه مستر هاكس، نشر اساطير، چاپ اول، 1377ش، ص931.
22. ^↑حمیدی، سید جعفر، تاریخ اورشلیم، ص48
23. ^↑کتاب زکریای نبی، ص1382، باب14، بندهای6-9
24. ^↑مظفری، آیت، آينده جهان از ديدگاه اديان، جلد : 1 صفحه : 40
25. ^↑همان، صفحه: 55
26. ^↑حزقيال، باب 47، آيه 9.
27. ^↑جولیوس گرینستون، انتظار مسیحا در آیین یهود، ترجمه حسین توفیقی، ص68
28. ^↑همان، صفحه: 56
29. ^↑رضوانی،موعود شناسى و پاسخ به شبهات، ص: 528.

منابع

1. اگریدی، جوان، مسیحیت و بدعت‌ها، ترجمه عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، قم، طه، چاپ دوم، ۱۳۸۴.
2. بیرونی، ابوریحان، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم. به تصحیح و مقدمهٔ جلال‌الدین همایی، تهران: نشر هما، ۱۳۸۶.
3. جوهري، اسماعیل بن حماد، الصحاح في اللغه، تحقيق أحمد عبد الغفور عطار، بیروت، دارالعلم، 1410 ق.
4. حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۸۸.
5. حییم شختر و اریه نیومن و اهرون بیر، واژه‌های فرهنگ یهود، ترجمه منشه امیر، تل آویو، انجمن جوامع یهودی، چاپ اورشلیم، ۱۹۷۷.
6. جولیوس گرینستون، انتظار مسیحا در آیین یهود، ترجمه حسین توفیقی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1377ش.
7. دایره المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدیان، تهران، روزنو، چاپ اول، ۱۳۸۰.
8. شیرازی، محمد، دنیا و یهود، ترجمه‌هادی مدرسی، تهران، امین، بی تا.
9. شاندور، آلبر، صلاح‌الدین نابترین قهرمان اسلام، ترجمه عبدالمحمد روح بخشان. حروفیه، 1378.
10. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم حالت،قم، دارالکتب العلمیه، بی تا.
11. طیب حسینی، سید محمود، دایره المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷،
12. فضایی، یوسف، سیرتحولی دین‌های یهود و مسیح، تهران، عطایی، چاپ اول، ۱۳۶۱.
13. مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1315ق.
14. مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به کوشش محمد دبیرسیاقی، قزوین، ۱۳۸۱.
15. مظفری، آیت، آینده جهان در نگاه ادیان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. نمایندگی ولی فقیه. اداره آموزش‌های عقيدتی سياسی - تهران ،1385ش
16. هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۳.
17. هینلز، جان راسل، فرهنگ ادیان جهان، ترجمه گروه مترجمان، قم، مرکزمطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۶.