طیبه

در روایات مهدوی، از واژه «طیبه» به عنوان یکی از منزلگاه‌های امام زمان(عج) یاد شده است. مراد از این واژه، شهر پیامبر خدا(ص)، مدینه منوّره است.

متن روایت

امام صادق(ع) در این زمینه فرمودند: «لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ غَيْبَةٍ... نِعْمَ الْمَنْزِلُ طَيْبَةُ...؛ صاحب این امر به ناچار غایب خواهد شد... چه نیک منزلی است طیبه...

منبع حدیث

این روایت نخستین بار در «الکافی» اثر ثقة‌الاسلام کلینی(ره) نقل شده[1] و سپس توسط شاگرد ایشان، نعمانی در «الغیبة» و ابوالصلاح حلبی با همان سند تکرار گردیده است. [2] شیخ طوسی(ره) نیز در «الغیبة» با سندی متفاوت، این حدیث را روایت کرده است. [3] از جمله منابع متأخّر نیز می‌توان به « بحار الانوار[4] و معجم احادیث امام مهدی[5] اشاره کرد.

سند حدیث

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ...

ابتدا سند روایت با عبارت «عدة من أصحابنا» آغاز شده است. برای تشخیص هویت این افراد، می‌توان به مشایخ بعدی در سند یعنی احمد بن محمد استناد کرد این اسم در بین قمی‌ها بین«احمد بن محمد عیسی اشعری» و«احمد بن محمدبن خالد برقی» مشترک است که هر دو توثیق دارند.[6]

شاگردان احمد بن محمد بن عیسی اشعری عبارتند از: محمد بن يحيى، علي بن موسى الكمنداني، داود بن كورة، أحمد بن إدريس و علي بن إبراهيم بن هاشم. همچنین شاگردان احمد بن محمد بن خالد عبارتند از: علي بن إبراهيم، علي بن محمد بن عبد الله بن أذينة، أحمد بن عبد الله بن أمية و علي بن الحسن.[7] با توجه به فراوانی شاگردان و توثیق برخی آنان مانند علی بن ابراهیم این عده از اصحاب توثیق دارند.

حسن بن علی بن وشاء: از دانشمندان کوفی، که نجاشی با عبارت«كان من وجوه هذه الطائفة» وی را توثیق کرده است.

علی بن ابی حمزه بطائنی: وی در ابتدا از اصحاب و وکیل معروف امام کاظم(ع) بوده و بعد از شهادت امام به خاطر انگیزه‌های مالی[8] در پذیرش امامت امام رضا(ع) توقف نمود و فرقه معروف واقفیه را با تنی چند از همفکرانش به راه ‌انداخت. از همین رو درباره روایات وی میان رجالیون دو مبنا وجود دارد:

یک مبنا وی را از سران واقفیه می‌داند و احادیث وی را نمی‌پذیرد. کشی روایاتی چند در ذم وی نقل کرده است از جمله در حدیثی از امام رضا(ع) آورده است که حضرت فرمود يا علي أنت و أصحابك شبه الحمير.[9] علی تو و اصحابت شبیه حمار هستید.

اما مبنای دوم، در میان اندیشمندان قدیم، مبنا و روشی وجود دارد که نقدهای رجالی مبتنی بر تضعیف راویان را با چالش مواجه می‌سازد؛ این مبنا، بررسی دوره‌های استقامت و انحراف راویان است. شیخ طوسی در کتاب «العدة» به این مسئله اشاره کرده و می‌فرماید: اما آنچه غلات و متهمان و ضعفا و غیر آنان روایت کرده‌اند اگر حال استقامت و حال غلو آنان قابل شناسایی باشد به روایات حال استقامت آنان عمل می‌شود و روایات حال خطا آنان ترک می‌شود. به خاطر همین طائفه به روایات ابوالخطاب در حال استقامت او عمل کرده و روایات حال انحراف و خطا او را ترک کرده‌اند. همچنین درباره احمد بن هلال و ابن ابی العزاقر»[10]

بدون‌شک، با توجه به ادعای شیخ طوسی در کتاب «العده» مبنی بر عمل اصحاب به روایات در دوران استقامت راویان، و همچنین با در نظر گرفتن اینکه علی بن ابی‌حمزه از راويان ثقه و از وكلای امام موسی کاظم(ع( در بازه‌زمانی پیش از شهادت آن حضرت بوده‌است[11]، به‌گونه‌ای که در این دوره، مورد اعتماد اصحاب بوده و همگان از او اخذ حديث می‌کردند و هیچ نقطه ضعفی که مانع از پذیرش روایاتش باشد در وی وجود نداشته‌است می توان وثوق نوعی به صدور روایات در دوران استقامت وی حاصل گردد. 

با این وصف سند موثق است و می توان بدان اعتماد کرد.

مراد از طیبه

مراد از طیبه، همان مدینه الرسول(ص) است [12] که در آغاز، «یثرب» نامیده می‌شد. البته نامی با بار معنایی ناخوشایند. برخی از لغت‌شناسان بر این باورند که «یثرب» در ریشه‌ی خود، حامل معنای سرزنش و فساد بوده است. [13] در برابر این دیدگاه، گروهی دیگر از تاریخ‌نگاران، این نام را به فردی از تبار عمالقه نسبت می‌دهند[14] که به ساخت این شهر پرداخت. [15] در دوران اسلام پیامبر اکرم(ص) نام آن را به «طیبه» و «طابه» تغییر دادند. [16] در روایتی از «الکافی» تصریح شده است:

«...حَتَّى تَنْزِلَ مَدِينَةَ مُحَمَّدٍ(ص) الَّتِي يُقَالُ لَهَا طَيْبَةُ وَ قَدْ كَانَ اسْمُهَا فِي الْجَاهِلِيَّةِ يَثْرِبُ...تا به مدینه محمد(ص) که آن را طیبه می‌خوانند درآیی؛ و نامش در دوران جاهلیت، یثرب بود» [17]

طیبه؛ یکی از منزلگاه‌های امام عصر(عج)

یکی از پرسش‌های همیشگی شیعیان، مکان زندگی امام زمان(عج) در دوران غیبت بوده است. هرچند به دلیل شرایط غیبت، پاسخ دقیقی در دست نیست، امادر روایت مورد بحث، مدینه را به عنوان یکی از محل‌های حضور حضرت معرفی می‌کنند.

روایتی دیگر

در روایتی دیگر ابوهاشم جعفری از امام حسن عسکری(ع) می پرسد: «يَا سَيِّدِي هَلْ لَكَ وَلَدٌ؟ فَقَالَ: نَعَمْ. فَقُلْتُ: فَإِنْ حَدَثَ بِكَ حَدَثٌ فَأَيْنَ أَسْأَلُ عَنْهُ؟ قَالَ: بِالْمَدِينَةِ؛ آیا شما فرزندی دارید؟ فرمود: آری. گفتم: اگر برای شما پیشامدی رخ داد، کجا از او بپرسم؟ فرمود: در مدینه» [18]

کلام علامه مجلسی

علامه مجلسی(ره) در شرح «الکافی» تصریح می‌کند که مراد از مدینه در این روایت، همان مدینه الرسول(ص) است، هرچند برخی احتمال داده‌اند که «مدینه» با الف و لام، اشاره به شهر سامرا(به عنوان محل عهد) است.[19]

پانویس

1. ↑کلینی، الکافی، ج 1، ص 340، ح 16.
2. ↑نعمانی، الغیبه، ص 188، ح 41؛ حلبی، تقریب المعارف، ص 431.
3. ↑طوسی، الغیبه، ص 162.
4. ↑مجلسی، بحار الانوار، ج 52، ص 157.
5. ↑کورانی و همکاران، معجم الأحاديث الإمام المهدي، ج 5، ص 47.
6. ↑نجاشي، رجال، ص 77 و 83 .
7. ↑حلی، رجال، ص 272.
8. ↑کشی، رجال، ص 405.
9. ↑کشی، رجال، ص 404. نمونه‌های دیگر رک: کشی رجال، ص 404 الی 406.
10. ↑طوسی، العده، ج 1، ص 151.
11. ↑طوسی، الغیبه، ص 65 و 352.
12. ↑ابن فارس، معجم المقائیس اللغه، ج 3، ص 435.
13. ↑ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 235.
14. ↑عمالقه؛ امتی بزرگ با قامتی دراز و تنومند، آنها قومی باستانی و کهن بودند که در مناطق مختلف جهان از جمله حجاز سکونت داشتند.
15. ↑فیومی، مصباح المنیر، ج 2، ص 81.
16. ↑صاحب بن عباد، المحيط في اللغة، ج‌ 9، ص 228؛ ابن منظور، لسان العرب، ج 1، ص 236.
17. ↑کلینی، الكافی، ج‌ 1، ص 483.
18. ↑کلینی، الکافی، ج 1، ص 328، ح 2
19. ↑مجلسی، مرآة العقول، ج 4، ص 2.

منابع

1. حلّى، حسن بن يوسف بن مطهر‌، رجال العلامة الحلي- خلاصة الأقوال في معرفة أحوال الرجال‌، 1 جلد، منشورات المطبعة الحيدرية‌، نجف اشرف، 1381 ق، دوم.
2. ابن فارس، أحمد بن فارس، معجم مقاييس اللغه، محقق: هارون، عبد السلام محمد، قم: مكتب الاعلام الاسلامي، 1404 ق، اول.
3. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب‌، تحقیق: جمال الدین میر دامادی، بیروت: دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر، 1414 ق، سوم.
4. حلبی، ابوالصلاح، تقی بن نجم، تقریب المعارف، قم: الهادی، 1404 ق، اول.
5. صاحب بن عباد، اسماعيل بن عباد، المحيط في اللغة، بیروت: عالم الكتاب، 1414 ق، اول.
6. طوسی، محمد بن الحسن، الغيبة، مصحح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد، قم: دار المعارف الإسلامية، 1411 ق، اول.
7. طوسی، محمد بن الحسن، عدۀ الاصول، قم: ستاره، 1417.
8. طوسى، محمد بن حسن، رجال ‌، نجف: انتشارات حيدريه، 1381 ق.‌
9. فيومى، أحمد بن محمد، المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعي، قم: موسسه دار الهجرة، 1414 ق، دوم.
10. کشی، محمد بن عمر، رجال کشی، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه، ۱۴۰۹ ق.
11. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى محمد، تهران: دار الكتب الإسلامية‌، 1407 ق، چهارم
12. کورانی، علی، المعجم الموضوعی لاحادیث الامام المهدی(عج)، بیروت: دارالمرتضی، 1430 ق.
13. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(علیهم السلام)، بیروت: دار إحياء التراث العربي‌، 1403 ق، دوم.‌
14. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‌، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول(ص)، محقق: رسولى محلاتى، هاشم‌، تهران: دار الكتب الإسلامية، 1404 ق، دوم.
15. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، موسسه نشر اسلامی، قم، 1365 ش، ششم.
16. نعمانی، محمد بن ابراهيم‌، الغيبة، محقق: غفارى، على اكبر، تهران: نشر صدوق‌‌، 1397 ق، اول.