مهدویت در کتاب قرب الإسناد حمیری

کتاب «قرب الاسناد»، نوشتۀ‌ عبدالله بن جعفر حمیری(م نیمه دوم قرن سوم)، یکی از آثاری است که با هدف نقل روایات نزدیک به معصوم و به شیوه قرب الاسناد نویسی، به تحریر در آمده است. این اثر برخی روایات مهدوی را در خود جای داده است.

از مجموع روایات برجای مانده کتاب قرب الاسناد، سیزده روایت با تنوع موضوعی در عرصه مهدویت وجود دارد. حمیری این روایات را معمولا از مشایخ ثقه کوفه، قم و بغداد نقل کرده است که تعامل این محدث را با حوزه های حدیثی نشان می دهد. محتوای روایات وی، گرچه در منابع هم عصر و پسین تا قرن 5 کمتر گزارش شده است؛ بیش‌تر آن‌ها با هسته اصلی آموزه مهدویت و مکتب فکری شیعه تطابق دارد. تنوع روایات وی، به‌ویژه در نشانه های ظهورو جریان واقفیه از نکات برجسته این اثر است.

شخصیت شناسی عبدالله بن جعفر حمیری

«عبداللّه بن جعفر حمیری»، از محدثان برجسته قم و از اصحاب امام هادی و امام عسکری (ع)، در قرن سوم هجری است.[1] از تاریخ ولادت او اطلاعاتی در دست نیست؛ اما با توجه به مشایخ بی‌واسطه وی، مانند محمد بن حسین بن ابی خطاب که در سال 262 هجری وفات یافته است؛[2] تولد حمیری را می‌توان در نیمه اول قرن سوم دانست. وفات وی نیز دقیقا بیان نشده است و تنها به قرینه عبارت معروف نجاشی(م 450 ق) که گفته: حمیری حدود سال 270 وارد کوفه شده است؛ می‌توان چنین حدس زد که حمیری تا اواخرقرن سوم در قید حیات بوده است.[3]

حمیری مورد ستایش دانشمندان علم رجال قرار گرفته است. نجاشی او را «شیخ القمیین و وجههم بزرگ قمی ها و چهره شناخته شده آن دیار» می خواند.[3] طوسی در فهرست و رجال در مورد اوتعبیر «قمی ثقه» دارد.[4]

آثار عبدالله بن جعفر حمیری

وی به عنوان یک محدث بزرگ، آثار فراوانی جمع آوری و تالیف کرده است. نجاشی فهرست تالیفات او را بالغ بر بیست اثر می‌داند و چنین می نویسد: «حمیری آثار فراوانی تصنیف کرده است؛ از جمله كتاب الإمامة، كتاب الدلائل، كتاب العظمة و التوحيد، كتاب الغيبة و الحيرة، كتاب فضل العرب، كتاب التوحيد و البداء و الإرادة و الاستطاعة و المعرفة، كتاب قرب الإسناد إلى الرضا (ع)، كتاب قرب الإسناد إلى أبي جعفر بن الرضا (ع)، كتاب ما بين هشام بن الحكم و هشام بن سالم و القياس و الأرواح و الجنة و النار و الحديثين المختلفين، مسائل الرجال و مكاتباتهم أبا الحسن الثالث (ع)، مسائل لأبي محمد الحسن (ع) على يد محمد بن عثمان العمري، كتاب قرب الإسناد إلى صاحب الأمر (عج)، مسائل أبي محمد و توقيعات كتاب الطب»[5]

همچنین شیخ طوسی در فهرست خود برخی از این آثار را به شمارش آورده است.[6]

نگاهی به فهرست آثار عبدالله بن جعفر حمیری، گویای آن است که وی نقش فعالی درحوزه اعتقادات و کلام داشته است. از جمله آثار مرتبط وی با موضوع مهدویت، می‌توان به «کتاب الغیبه» یا «کتاب الغيبة و الحيرة» نام برد.[6] احتمالا نقل روایات غیبت از حمیری در منابع بعدی همچون کمال الدین صدوق، می‌تواند از این کتاب باشد.

انتساب قرب الاسناد به مولف

تنها اثری که امروزه از عبدالله بن جعفر حمیری بر جای مانده، کتاب قرب الاسناد است.[7] قرب الاسناد به آثاری اطلاق می‌شود که در آن، محدث، احادیث را با کوتاه ترین طریق تا معصوم روایت کند. در انتساب تمام این اثر به عبدالله بن جعفر حمیری همواره بحث و گفت‌وگو بوده است. برخی این کتاب را به فرزند او، محمد بن عبدالله منتسب می دانند. ابن ادریس حلی در سرائر، روایاتی از قرب الاسناد حمیری نقل کرده، آن را به فرزند عبدالله بن جعفر حمیری نسبت داده است.[8] برخی نیز ضمن رد این نظر، سلسله سند آغازین کتاب را که به فرزند حمیری ختم می شود؛[9] منشا این خطا دانسته اند.[10] عامل دیگر انتساب به فرزند وی، احتمالا وجود اجازه‌ای از فرزند وی به فرد دیگری در آغاز نسخه این کتاب به خط ابن ادریس است.[11] شاهدی که می‌تواند انتساب آن را به حمیری پسر منتفی کند؛ وجود روایاتی است که بدون واسطه از محمد بن حسین بن ابی خطاب(م 262 ق) آورده که طبقه حدیثی آن تنها با طبقه مشایخ عبدالله بن جعفر تطابق دارد.[12]

علامه مجلسی راه جمعی برای این انتساب ذکر می کند. وی با اشاره به کلام نجاشی که قرب الاسناد را از آثار عبدالله بن جعفر دانسته، بر این اعتقاد است که عبدالله بن جعفرحمیری مولف قرب الاسناد و پسر وی راوی این اثر است.[13]

برخی دیگر از پژوهشگران، بخشی از قرب الاسناد را از حمیری دانسته و بخش دیگر آن را به روایت عبدالله بن جعفر از آثار گذشتگان وی می دانند. از باب نمونه، نجاشی در طریق روایات علی بن جعفر(م 310 ق) نام حمیری را ذکر کرده است.[14] با توجه به نقل انبوه روایات علی بن جعفر توسط حمیری در این کتاب،[15] می‌توان گفت بخش وسیعی از قرب الاسناد، مسائل علی بن جعفر به روایت حمیری است. از این رو، معتقدند که تنها بخشى از اين كتاب تاليف حميرى و بخش‌هاى ديگر، متون كهن‌تر اماميه به روايت حميرى است که مهم‌ترين بخش اين مجموعه، كتاب مسائل على بن جعفراست.[16] به هر حال، هر کدام از اقوال انتخاب گردد، عبدالله بن جعفر ناقل این میراث به دوران بعد از خود بوده است.

وضعیت شناسی آموزه مهدویت در قرب الاسناد

این کتاب بر اساس نسخه آل البیت که در سال 1413 منتشر شده، شامل ۱۳۸۷ حدیث است[17]. این اثر در سه بخش مستقل تنظیم شده است: قرب الاسناد عن الإمام الصاّدق (ع)[18]، قرب الاسناد عن الإمام الکاظم (ع)[19] و قرب الاسناد عن الإمام الرضا (ع)[20].

در این اثر، باب مستقلی درباره مهدویت وجود ندارد و روایاتی به صورت پراکنده در این نوشته دیده می‌شوند. بر اساس احصای شکل گرفته، از مجموع 1387 روایت، سیزده روایت مرتبط به موضوع مهدویت، از معصوم نقل شده است. این روایات در بین احادیث متفرقه قرب الاسناد جای گذاری شده‌اند که می‌توان این‌گونه توصیف کرد:

مقام امام مهدی

در برخی روایات قرب الاسناد، به جایگاه و ویژگی‌های خاص امام مهدی اشاره شده و در آن‌ها امام مهدی (عج) اشرف مخلوقات معرفی شده است. حمیری از امام علی(ع) در این باره چنین نقل کرده است: مِنَّا سَبْعَةٌ خَلَقَهُمْ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يُخْلَقْ فِي الْأَرْضِ مِثْلُهُمْ: .... وَ الْقَائِمُ «از ما، خداوند هفت نفر را خلق کرده که در روی زمین مانند آنان وجود ندارد .....یکی از آنان قائم است»[21]

عصر غیبت

در روایات برای دوران غیبت امام مهدی مسائل و موضوعات متعددی طرح گردیده است اما در قرب الاسناد به دو مورد اشاره شده است:

امتحان و ابتلا

در روایات فراوانی به ثبات قدم در عصر غیبت اشاره شده است؛ از جمله حمیری از امام صادق(ع) آورده است: «وَ اللَّهِ لَا يَكُونُ الَّذِي تَمُدُّونَ إِلَيْهِ أَعْنَاقَكُمْ حَتَّى تُمَيَّزُونَ وَ تُمَحَّصُونَ، ثُمَّ يَذْهَبَ مِنْ كُلِّ عَشْرَةٍ شَيْ‌ءٌ وَ لَا يَبْقَى مِنْكُمْ إِلَّا نَزْرٌ، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ يَعْلَمَ الصَّابِرِينَ‌[22]؛ به خدا قسم آنچه شما چشم به سوى آن دوخته‌ايد، واقع نمي‌شود، مگر بعد از اين كه تميز داده شويد و امتحان بدهيد؛ آن گاه از هر ده نفر چند نفر ]از دين حق بيرون[ مي‌روند و به اعتقاد اول نمى‌مانند»[23]

صبر

یکی دیگر از مولفه ها و وظایف شیعیان در دوران غیبت، «صبر و انتظار گشایش» است. حمیری از امام رضا (ع) آورده است: «مَا أَحْسَنَ الصَّبْرَ وَ انْتِظَارَ الْفَرَجِ! أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ الْعَبْدِ الصَّالِحِ: «ارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ»، ‌[24] «فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ»[25] فَعَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّهُ إِنَّمَا يَجِي‌ءُ الْفَرَجُ عَلَى الْيَأْسِ، وَ قَدْ كَانَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ أَصْبَرَ مِنْكُمْ؛[26] چقدر صبر پيشه گرفتن و انتظار فرج كشيدن نيكو است! آيا نشنيده‌ايد كه پدرم امام موسى كاظم (ع) فرمود چشم به راه باشيد كه من نيز چشم به راه هستم؛ و منتظر باشيد كه من هم با شما منتظر مي‌باشم؛ پس صبر پيشه گيريد كه فرج آل محمد(ص) [و ظهور دولت حق] هنگام يأس و نوميدى خواهد رسيد و اين را بدانيد آن‌ها كه پيش از شما بودند، بيش از شما صبر كرده‌اند»

حتمی بودن ظهور

حمیری در یک گزارش خود بر حتمى بودن ظهور اشاره دارد: «َ إِنَّ الدُّنْيَا لَا تَذْهَبُ حَتَّى يَبْعَثَ اللَّهُ مِنَّا- أَهْلَ الْبَيْتِ- رَجُلًا يَعْمَلُ بِكِتَابِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ لَا يَرَى مُنْكَراً إِلَّا أَنْكَرَهُ؛ عمر دنيا پايان نخواهد يافت تا يكى از ميان ما خانواده بر انگيخته شود كه به كتاب خدا عمل می‌کند. نمی‌بینند منکری را، مگر این که آن را را زشت و ناپسند شمرده و آن را انكار کند»[27]

باز حمیری، شبیه به ادببات روایی مذکور با تعابیر دیگری به قطعی بودن ظهور اشاره کرده است؛ مانند «إِنَّ أَمْرَ الْقَائِمِ حَتْمٌ مِنَ اللَّهِ؛ قيام قائم ما از جانب خدا امری مسلّم است»[28]

همه این دست روایات، نشان دهنده وجود و قیام حتمی امام مهدی (عج) است که جایی برای تردید معاندان نخواهد بود.

سیره حکومتی حضرت

از مهم‌ترین مباحث عصر ظهور، نشاط و پیشرفت اقتصادی است. يكى از بحران‌های اقتصادی، تصرّف غاصبانه در اموال عمومى و انباشته شدن ثروت‌ نامشروع است. در حكومت امام مهدى (عج)، نه تنها تصرّف غاصبانه در منابع ملّى، مجاز نيست، بلكه همه اموالى كه از اين طريق به دست آمده‌اند، استرداد مى‌گردند. ‌ در بین روایات قرب الاسناد، به برگشت اموال عمومی و ثروت‌های نامشروع‌از دست پادشاهان اشاره شده است. حمیری در روایتی که به پیامبر خدا ختم می‌شود؛ آورده است: « إِذَا قَامَ قَائِمُنَا اضْمَحَلَّتِ الْقَطَائِعُ فَلَا قَطَائِعَ؛ هر وقت قائم ما قيام كرد، قطايع‌ از بين مي‌رود؛ به طورى كه ديگر قطايعى در ميان نخواهد بود»[29]

«قطایع» و «اقطاع» اصطلاحی در امور اراضی مالیاتی و دیوانی در قلمرو اسلام است و آن عبارت است از واگذاری زمین، آب‌، معدن یا منافع حاصل از آن، یا واگذاری حق گردآوری خراج و مالیات یا واگذاری محلی برای کسب‌وکار به کسی، به‌طور محدود و در زمان معین یا نامحدود.[30] در حدیث مذکور، كلمه «قطائع» كه در متن حديث آمده است، اشاره به زمين‌هايى است از اراضى خراجى كه زمامداران به نزديكان خود بذل و بخشش مى‌كرده‌اند.[31]

نشانه های ظهور

در بین مهدی پژوهان، بر اساس پاره ای از روایات، نشانه‌های ظهور به دو گونه حتمی و غیر حتمی تقسیم شده است. مراد از نشانه‌های حتمی، نشانه‌هایی است که در آن، واژه «المحتوم» و شبیه آن به کار رفته است و هر چه غیر از این تعابیر باشد، غیر حتمی دانسته می شود. در قرب الاسناد نشانه های ظهور پر بسامد تر از سایر روایات است که می‌توان بر اساس تقسیم مرسوم به حتمی و غیر حتمی گزارش داد.

خروج سفیانی

حمیری در نوشته خود، به قیام سفیانی قبل از قیام امام مهدی (عج) اشاره کرده است: «عَن عَلِيِّ بنِ الحُسَينِ (ع) قالَ: يَقومُ‌ قائِمُنا لِمُوافاةِ النّاسِ‌ سَنَةً. قالَ: يَقومُ القائِمُ بِلا سُفيانِيٍّ! إنَّ أمرَ القائِمِ حَتمٌ مِنَ اللَّهِ، وأَمرَ السُّفيانِيِّ حَتمٌ مِنَ اللَّهِ، ولا يَكونُ قائِمٌ إلّابِسُفيانِيٍّ؛ امام زين العابدين (ع) فرمود: قائم ما [خاندان محمّد]، در سالى كه مردم جمع مى‌شوند، ظهور مى‌كند.[32] فرمود: «قائم، بدون وقوع شورش سفيانى قيام مى‌كند؟! قيام قائم، از امور حتمى الاهى است و كار سفيانى نيز از امور حتمى الاهى است و قيام كننده‌اى نداريم، جز آن كه [پيش از او] سفيانى را داريم»[33]

خسف بیدا

«خسف بیدا» یکی از نشانه های حتمی ظهور معرفی شده است. در قرب الاسناد تنها به مکان آن اشاره دارد. حنان بن سدیر از امام صادق (ع) درباره مکان خسف بیدا سوال کرد؛ حضرت فرمود: «أَمَّا مَصِيراً عَلَى الْبَرِيدِ، عَلَى اثْنَيْ عَشَرَ مِيلًا مِنَ الْبَرِيدِ الَّذِي بِذَاتِ الْجَيْشِ؛ به فاصله چهار فرسنگى جلوى مصيرا و دوازده ميلى‌[34] از چاپارخانه‌اى كه در ذات الجيش‌ است»[35] در بین نسخه‌های قرب الاسناد، در واژه «مصیر» اختلاف وجود دارد. برخی «صهر» و برخی دیگر «مُصّر» ضبط کرده اند[36] اما چنین مکان‌هایی در اطراف مدینه وجود ندارد و لذا احتمال داده‌اند این، همان منطقه صفراء در نزدیکی مدینه است.[37]

در روایتی فقهی که به کیفیت «تلبیه» از زبان پیامبرخدا (ص) اشاره دارد؛ حضرت وقتی وارد منطقه بیدا شدند، شترى نزديكش آوردند. حضرت سوار آن شد و چون ايشان را حركت داد، آن حضرت لبّيك‌هاى چهارگانه را چنين گفت: «لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْكَ، لَا شَرِيكَ لَكَ لبّيك، پروردگارا لبّيك، لبّيك! تو را شريكى نيست؛ ستايش و نعمت و فرمان‌روايى از آنِ توست. شريكى براى تو نيست» و بعد از آن فرمود: «‌هَاهُنَا يُخْسَفُ بِالْأَخَابِثِ در این‌جا افراد پلید و ناپاک فرود برده می‌شوند»[38]

اتفاقات سال 200 قمری به بعد

در قرب الاسناد برخی اتفاقات تاریخی اشاره شده است که احتمالاً با مسئله مهدویت مرتبط است. بزنطی در خبری طولانی از امام رضا (ع) درباره نزدیک بودن امر ظهور سوال می‌کند و آن حضرت به کلام امام باقر اشاره دارند، مبنی بر این که نخستین علائم را در سال 195 دانسته که با آن، گشایش ها آغاز می شود و تا سال دویست ادامه دارد. بعد راوی از امام رضا (ع) درباره اتفافات سال دویست می پرسد که امام می فرمایند: «به گفتن مأمور نیستم» در پایان حدیث، امام به حادثه‌اى در بين دو حرم اشاره دارد که فلانى از فرزندان فلان پانزده مرد را به قتل مي‌رساند.[39]

اتفاقات ماه رجب

حمیری در روایتی از امام رضا (ع) چنین آورده است: «جدم امام محمد باقر(ع) مي‌فرمود: چهار حادثه پيش از قائم خواهد بود كه علامت ظهور اوست» آنگاه امام رضا (ع) فرمود: «سه حادثه به وقوع پيوسته و يك حادثه ديگر باقى مانده است» پرسیدیم: فدايت شويم؛ حوادثى كه گذشته، كدام‌اند؟ فرمود: «اول، ماه رجبی بود كه صاحب خراسان در آن ماه خلع شد؛ دوم، ماه رجبى بود كه بر پسر زبيده شوريدند؛ سوم، ماه رجبى است كه محمد بن ابراهيم در آن ماه از كوفه قيام كرد» گفتیم: آيا رجب چهارم هم به‌اين سه ماه مى‌پيوندد؟ فرمود: «جدم امام باقر (ع) اين طور فرموده است‌»[40]

روایت قرب الاسناد، گویا تاریخ‌مند است و به اتفاقات همان دوران اشاره می‌کند و احتمال دارد که امام با این بیان در صدد تعیین شاخص برای مبارزه با جریان های انحرافی آن دوران، مانند جریان انحرافی واقفه باشد و لزومی ندارد ما آن را از علائم ظهور امام بدانیم . از این رو، این روایت را نمی‌توان به عنوان علائم ظهور امام مهدی (عج) دانست. علاوه بر آن که رجب چهارم در کلام امام مبهم گذاشته شده است که خود می‌تواند به برخی از علائم مطرح در روایات مذکور تحلیل گردد.

علامه مجلسی برای سه اتفاقات نخست، حکایاتی نقل کرده است. رجب اول، خلع مامون، رجب دوم، شورش مامون علیه امین و رجب سوم، به قیام محمد بن ابراهيم معروف به «طباطبا» در کوفه.[41]

کشتارهای قبل از ظهور

بزنطی از امام رضا (ع) چنین نقل کرده است: «قُدَّامَ هَذَا الْأَمْرِ قَتْلٌ بَيُوحٌ» قُلْتُ: وَ مَا الْبَيُوحُ. قَالَ: «دَائِمٌ لَا يَفْتُرُ؛ پيشاپيش اين امر ]ظهور[ كشتار بسيار داغى هست. عرض كردم: «بيوح» به چه معناست؟ فرمود: «كشتار مداومى كه سرد نشود و سستى نپذيرد و از شدّت و حدّت آن كاسته نشود»[42]

پانویس

1. ↑نجاشی، رجال، ص 219؛ طوسی، رجال، ص 398)
2. ↑نجاشی، رجال ص 334
3. الفبهمان، ص 219
4. ↑طوسی، رجال، ص 400؛ طوسی، فهرست، ص 294.
5. ↑نجاشی، رجال، ص 219
6. الفبطوسی، فهرست، ص 294
7. ↑در گزارش نجاشى از سه كتاب به نام‌هاى قرب‌الاسناد إلى‌الرضا (ع)، كتاب قرب‌الاسناد إلى أبى جعفربن الرضا (ع) و كتاب قرب‌الاسناد إلى صاحب‌الامر (عج) ياد شده است.(نجاشی، احمد بن علی، «رجال»، ص 220) در حالى كه در الفهرست شيخ طوسى، تنها يك كتاب با عنوان قرب‌الاسناد گفته شده است(طوسی، محمد بن الحسن، « فهرست»، ص 294) .
8. ↑عبارت سرائر: مما استطرفناه من کتاب قرب الاسنادتصنيف محمد بن عبد اللّه بن جعفر الحميري. حلی، سرائر، ج 3، ص 624.
9. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 1
10. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، مقدمه محقق ص 12-14
11. ↑حسن انصاری، بی تا: https: //ansari.kateban.com/post/ 216
12. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 379، ح 1336.
13. ↑مجلسی، بحار الانوار، ج 1، ص 7).
14. ↑نجاشی، رجال، ص 252
15. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 176-300.
16. ↑محمد کاظم رحمتی، مدخل حمیری عبدالله بن جعفر، ص 26).
17. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 1- 359)
18. ↑حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، ص 1-176.این بخش در دو باب تنظیم شده است: باب اول، روایات امام صادق (ع) درباره دعا(شامل ۲۷ روایت) و باب دوم: روایات متفرقه‌ای که به مسائل فقهی، تاریخی و برخی مسائل اخلاقی مربوط است.(از روایت شماره ۲۷ تا ۶۴۵) .
19. ↑همان، ص 176- 342، شامل دو قسمت است: روایاتی که بر اساس کتاب‌های فقهی تنظیم شده است. در این بخش مطالبی آمده که علی بن جعفر از برادرش امام موسی بن جعفر (ع) پرسیده است(از روایت شماره ۶۴۶ تا ۱۲۲۹) . بخش دوم: روایات متفرقه‌ای است که از امام کاظم (ع) گردآوری شده‌ است(از حدیث ۱۲۳۰ تا ۱۲۴۸) .
20. ↑همان، ص، 342- 395. این بخش، روایات امام رضا (ع) است که بدون هیچ تنظیم و بخش‌بندی ذکر شده است. در این قسمت اکثر روایات به مسائل فقهی، نظیر ارث، نکاح، جهاد، حج، خراج، غناء مربوط است و نیز بعضی از روایات تاریخی، نظیر شأن نزول برخی آیات، احوال حضرت ابراهیم و آدم (ع)، اوضاع زمان، حضور امام زمان (عج) و برخی مسائل اخلاقی در آن موجود است(از روایت شماره ۱۲۴۹ تا انتها) .
21. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 25.
22. ↑آل عمران: 142
23. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 369.
24. ↑هود: 93
25. ↑اعراف: 71.
26. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 380.
27. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 350.
28. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 374
29. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 80.
30. ↑رک: ابراهیمی، ابوالفضل، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، واژه اقطاع .
31. ↑محمد محمدی ری شهری‌، دانش نامه امام مهدی، ج 9، ص 460.
32. ↑مراد ایام حج است و مردم همان یاران امام هستند.
33. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 374
34. ↑ميل، واحد مسافت و يك سوم فرسنگ است.
35. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 123.
36. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 123.
37. ↑حموی یاقوت، «معجم البلدان ج‌ 3، ص، 412
38. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 125.
39. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 370.
40. ↑«وَ كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع) يَقُولُ أَرْبَعَةُ أَحْدَاثٍ تَكُونُ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ تَدُلُّ عَلَى خُرُوجِهِ، مِنْهَا أَحْدَاثٌ قَدْ مَضَى مِنْهَا ثَلَاثَةٌ وَ بَقِيَ وَاحِدٌ»قُلْنَا: جُعِلْنَا فِدَاكَ، وَ مَا مَضَى مِنْهَا؟ قَالَ: «رَجَبٌ خُلِعَ فِيهَا صَاحِبُ خُرَاسَانَ، وَ رَجَبٌ وَثَبَ فِيهِ عَلَى ابْنِ زُبَيْدَةَ، وَ رَجَبٌ خَرَجَ فِيهِ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بِالْكُوفَةِ»قُلْنَا: فَالرَّجَبُ الرَّابِعُ مُتَّصِلٌ بِهِ؟ قَالَ: هَكَذَا قَالَ أَبُو جَعْفَر.(همان، ص 391) .
41. ↑محمد باقرمجلسی، بحار الانوار، ج 52، ص 183.
42. ↑عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 381.

منابع

1. ابراهیمی، ابوالفضل، واژه اقطاع، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
2. حلی، ابن ادریس، السرائر، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1410.
3. حميرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، محقق: مؤسسة آل البيت(علیهم السلام)، قم، مؤسسة آل البيت(علیهم السلام)، 1413.
4. رحمتی، محمد کاظم، مدخل حمیری عبدالله بن جعفر، دانش‌نامه جهان اسلام، تهران، بنياد دائرة المعارف اسلامی، 1382.
5. طوسی، محمد بن الحسن، (1381) . رجال، انتشارات حيدريه، نجف‌.
6. طوسی، محمد بن الحسن، الفهرست‌، المكتبة المرتضوية، نجف‌، بی تا.
7. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دارالاحیاء التراث العربی، دوم، بیروت، 1403.
8. محمدی ری شهری‌، محمد، دانش‌نامه امام مهدی، اول، قم، دارالحدیث، 1393.
9. نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي‌، انتشارات جامعه مدرسين، قم‌، 1407.
10. حموی، یاقوت، «معجم البلدان»، دوم، بيروت، دار صادر، 1995.
11. https: //ansari.kateban.com/post/ 216