مهدویت در تفسیر علی بن ابراهیم قمی

شخصیت‌شناسی علی بن ابراهیم قمی

علی بن ابراهیم قمی، از محدثان شهیر قم است. تاریخ ولادت و وفات وی مشخص نیست؛ اما بی تردید وی در زمان امام حسن عسکری(ع) می‌زیسته و پس از آن حضرت، تا سال 307 زنده بوده است.[1]

علی بن ابراهیم مورد ستایش دانشمندان رجال قرارگرفته است. نجاشی(م 450 ق) درباره او می‌گوید: او از افراد مورد وثوق و قابل اعتماد در احادیث می باشد و مذهب و افکار اعتقادی او کاملا صحیح است.[2]

طبق گزارش نجاشی و طوسی، برای علی بن ابراهیم بالغ بر ده کتاب ذکرشده است که عبارتند از: کتاب التفسير، كتاب الناسخ و المنسوخ، كتاب قرب الإسناد، كتاب الشرائع، كتاب الحيض، كتاب التوحيد و الشرك، كتاب فضائل أمير المؤمنين، كتاب المغازي، كتاب الأنبياء، رسالة في معنى هشام و يونس، کتاب المشذر، جواب مسائل محمد بن بلال، كتاب المناقب و كتاب إختيار القراءات و رواياته[3].

از نکات برجسته علمی و عملی علی بن ابراهیم قمی، نقل روایات وی در مجامع مهم شیعی، مانند الکافی است. محمد بن یعقوب کلینی صاحب الکافی حدود 9 هزار روایت خود را از علی بن ابراهیم قمی دریافت کرده است.

بررسی انتساب تفسیر موجود به علی بن ابراهیم

همان‌طور که گذشت، در بین تالیفات علی بن ابراهیم، کتاب تفسیری به او نسبت داده شده است. با این که اصل چنین تفسیری را نمی توان انکار کرد؛ در انتساب تمام نسخه کنونی به این مفسر، اشکالاتی وجود دارد. به عنوان نمونه، در نسخه موجود، تعابیری مانند قال علی بن ابراهیم؛[4] رجع الی تفسیر علی بن ابراهیم؛[5] فی روایه علی بن ابراهیم[6] دیده می‌شود که به تفسیر علی بن ابراهیم ارجاع داده شده است. علاوه بر آن، احادیثی از محدثان متاخر از وی مانند محمد بن همام اسکافی(م 336) در این کتاب دیده می‌شود[7] که خود علی بن ابراهیم در هیچ سندی، از آن ها روایت نمی‌کند.

برخی برآنند‌ که این تفسیر از ابوالفضل عباس بن محمد بن قاسم، شاگرد علی بن ابراهیم است؛[8] علت این امر نیز آن است که نام وی، در آغاز تفسیر موجود آمده است؛ اما شاهدی برای این دیدگاه وجود ندارد و عباس بن محمد تنها در طریق مولف- علی بن ابراهیم- قرار دارد.

برخی مولف تفسیر را علی بن حاتم می‌دانند و عباس بن محمد بن قاسم را نیز از مشایخ علی بن حاتم دانسته[9] واحتمال می دهند منشا این اشتباه در استناد کتاب، تبدیل نام «علی بن ابی سهل» که همان علی بن حاتم است؛ به «علی بن ابراهیم(ع) به دلیل شباهت دو اسم باشد و با توجه به این که علی بن ابراهیم در اواسط عمر نابینا بوده است؛[10] مطالب تفسیری خود را برای شاگردان خود گفته و آنان آن را نوشته وتنظیم کرده‌اند و این تفسیر، چندین نسخه داشته است و منشا اختلاف در منابع بعدی، مانند کتاب کلینی و دیگران، برگرفتن از نسخه های متعدد است.[11]

عده ای دیگر نیز با نفی این تفسیر به علی بن ابراهیم قمی، به نتیجه ای واضح در این زمینه نرسیده و معتقدند آن را فردی گمنام با واسطه ابوالفضل عباس بن محمد این تفسیر را نقل کرده است.[12]و اعتقاد دارند، مولف مجموعه‌ای از تفسیر علی بن ابراهیم معروف، تفسیر ابوالجاورد و روایات متفرقه دیگر را جمع آوری کرده است.[12]

بررسی روایات انحصاری علی بن ابراهیم قمی

همانطور که ذکر شد تمام این تفسیر از علی بن ابراهیم قمی نیست؛ اما روایات مهدوی در این اثر چهار گونه نقل شده است: بخشی از آن، توسط محدثان هم دوره قمی یا متاخر از وی ذکر شده است. بخش دیگر از ابی جارود و بخش مهم دیگری نیز از اجتهادات مولف کتاب است. تنها بخش چهارم آن که با عبارت «حدثنا ابی» ذکر شده، از علی بن ابراهیم قمی است. موضوعات سه بخش اول متنوع هستند و بر محور ضرورت وجود حجت ظاهر و یا حجت غایب، قیام قائم و عدم سلطه دیگران، اصحاب قائم و مسئله رجعت اشاره دارد؛ اما از خود علی بن ابراهیم قمی در تفسیر موجود، بیست گزارش نقل گردیده است. این روایات در چند گونه قرار دارند:

روایات اثنا عشر

در بین روایات بیست گانه، یک روایت به معرفی ائمه اثنا عشر اشاره دارد. این روایت، در ذیل آیات سوره کهف که به «حدیث حضرت خضر(ع) معروف است، می‌پردازد؛ پایان این روایت، ضمن شهادت به ائمه دوازده گانه توسط خضر نبی، امام مهدی(عج) به عنوان جانشين امام حسن عسكرى (ع) و همان قيام‌كننده به قسط و عدل و برپا کننده قسط و عدل معرفی شده است.[13]

نشانه های ظهور

در روایتی براى ظهور وقتى تعيين نشده، و به صورت کلی آمده است: «زمانی که فقر و ندارى و نياز و گرفتارى مردم را به ستوه آورد در این دوره صبح و شام منتظر فرج باشند»[14] «درست در این زمانه صيحه از سوى آسمان به نام صاحب الامر (عج) صدا خواهد زد»[15]

ابتدای ظهور

قائم به حجر اسود تكيه می‌زند و حقّ خويش را از خداوند مى‌خواهد. آن‌گاه مى‌گويد: «اى مردم! هركس درباره‌ خداوند با من محاجّه كند؛ پس من نزديك‌ترين افراد به خداوندم. اى مردم! هركس درباره‌ آدم با من محاجّه كند؛ پس من نزديك‌ترين كسان به آدم‌ام...! هركس درباره‌ رسول خدا با من محاجّه كند؛ پس من‌ نزديك‌ترين كس به رسول خدا هستم. اى مردم! هر آن‌كه درباره‌ كتاب خدا با من محاجّه كند؛ پس من نزديك‌ترين‌ام به كتاب خداوند» سپس به مقام ابراهيم خواهد رفت؛ دو ركعت نماز خواهد گزارد و حقّش را از خداوند طلب خواهد كرد.[16]

بیعت با امام

نخستين كسى كه با امام مهدی بيعت می‌كند، جبرئيل است. سپس 313 مرد با امام بیعت خواهند کرد.[17] زمانی که این بیعت‌کنندگان به بيداء بيايند، لشكر سفيانى به سويشان خروج می‌کند و خداوند امر فرمايد: «زمين سپاه سفیانی را در خود فرو گیرد»[18]

عصر ظهور

همچنین قمی در یک روایت طولانی، از اظهار دین در عصر ظهور به وسیله شمشیر سخن می‌گوید:[19] «پس از آنکه ظهور محقق گردید، همانا عيسى به دنيا فرود مى‌آيد و یهودی‌ها و ادیان دیگر، به عیسی ایمان خواهند آورد و عیسی پشت سر حضرت مهدى (عج) نماز مى‌گزارد»[20] از دستاوردهای دوران ظهور انتقام از دشمنان امام حسین(ع) است که امام به خون‌خواهى امام حسين (ع) بر مى خيزد.[21]

رجعت

در این تفسیر، بعد از دوران ظهور، به مسئله رجعت فراوان اشاره گردیده است. در روایتی به رجعت پیامبر خدا، امیرالمومنین و سایر ائمه اشاره می‌کند.[22] همچنین به بازگشت انبیا و نصرت امیر المومنین توسط آنها پرداخته است.[23] در نقلی، حکایت بازگشت امام علی(ع) مطرح شده است و او همان «دابة الارض» معرفی می‌گردد که در زیباترین چهره ظاهر خواهد شد.[24] علاوه بر آن، مومن محض و کافر محض بازخواهند گشت[25]. برخی ستمکاران از امت پیامبر خدا قبل از قیامت بازگردانده و کشته می شوند تا قلوب مومنان شاد گردد.[26] در روایتی دیگر آمده است که هر قریه ای که خداوند اهلش را با عذاب نابود کرده باشد، رجعت نخواهند کرد.[27]

در میان این روایات، دو روایت از امام باقر (ع) به موضوع طلوع خورشید از مغرب اشاره دارد. در روایت اول امام باقر درباره آيه ««يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمانُها»» روزى كه بعضى آيات ]قهر[ خداى تو بر آن‌ها برسد، آن روز هيچ كس را ايمانش نفع نبخشد؛ فرمود:

«وقتى خورشيد از مغرب بيايد، ايمان آوردن در آن روز فايده‌اى نخواهد داشت»‌[28] باز در ذیل همین آیه امام باقر فرمود: «خداوند، محمد (ص) را با پنج شمشير برانگيخت كه سه تاى آن كشيده شده است و غلاف نخواهد شد تا زمانی که جنگ تمام شود و جنگ تمام نمى‌شود تا آن‌كه خورشيد از مغرب طلوع كند. آن‌گاه كه خورشيد از مغرب درآيد، همه مردم ايمان آورند و آن روز، هركس تا آن زمان ايمان نياورده يا عمل شايسته‌اى نداشته باشد؛ ايمانش سودى ندارد»[29]

اين روايت وشبیه آن، با همين مضمون، در منابع دیگر فراوان نقل شده است. با بررسی های صورت گرفته، از مجموعه روایات، چنين به دست مى‌آيد كه طلوع خورشيد از مغرب، يا علامت واقعى برپايى قيامت است يا كنايه از آن؛ به‌گونه‌اى كه هرگاه سخن از طلوع خورشيد از مغرب به ميان مى‌آيد؛ برپايى قيامت فهميده مى‌شود. اين‌كه در اين روايات تأكيد شده است: «وقتى خورشيد از مغرب درآيد، ايمان آوردن سودى نخواهد داشت» بدان سبب است كه اين، نشانه پايان دنياست و پس از آن، تكليفى وجود ندارد تا ايمان عمل مؤثر باشد.

روش شناسی تفسیر آیات مهدویت در تفسیر قمی

از نکات مهم دیگر، آن که با درنگ در آیات وحی و نیز بررسی احادیث فریقین درباره سطح معارف آیات، در موضوع مهدویت، می‌توان این معارف را به دو دسته کلی «ظواهر» و «بطون» تقسیم کرد. مراد از ظواهر آیات در این‌جا، «سطح تنزیلی قرآن»، در برابر «بطون قرآن» است؛ سطحی که اگر کسی مفهوم عربی کلام خدا و یا در رتبه عمیق‌تر مقدمات تفسیر را بر اساس شیوه محاوره عقلایی بداند؛ می‌تواند مراد خداوند را در این سطح دریابد.[30]

اما درسطح بطونی آیات، که به معنای مبطون و پوشیده از مدلول آیات، است مراتبی دارد مرتبه‌ای از آن در محدوده دلالت عرفی آیات است و غیر پیامبر و امامان معصوم نیز می‌توانند با دقت و تیزبینی بر آن آگاه شوند و مرتبه‌ای از آن از دلالت عرفی آیات فراتر است و فهم آن ویژه راسخان در علم، یعنی پیامبر و امامان معصوم است.[31] از اولی به «بطن عرفی» و دومی به «بطن فرا عرفی» تعبیر می‌کنیم.

در تفسیر قمی، با توجه به سبک روایی این تفسیر از هر دو سطح بطن عرفی و فرا عرفی استفاده شده است.

به عنوان نمونه، هنگامى كه مسلمانان در مكّه بودند، مشركان پيوسته آن‌ها را آزار مى‌دادند، و آنان به پیامبر شكايت مى‌كردند و تقاضاى اذن جهاد داشتند؛ اما پيامبر (ص) به آن‌ها مى‌فرمود که صبر كنيد، هنوز دستور جهاد به من داده نشده است تا اين كه هجرت شروع شد و مسلمين از مكّه به مدينه آمدند؛ آن گاه آیه ««أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ نَصْرِهِمْ لَقَدِير»»[32] نازل شد كه متضمن اذن جهاد است. ذیل همین آیه، روایتی ذکرشده که یکی از مصادیق اذن جهاد، مجازات و انتقام از قاتلان امام حسین(ع) دانسته شده است.[33] این نوع روایات، در صدد بیان بطن عرفی از نوع مصداقی است؛ زیرا در آیه، اجازه قتال با ظالمان داده شده که یک مصداق آن، اجازه به پیامبر اسلام بوده و مصداق دیگر آن امام مهدی(عج) است.

نمونه دیگر آیه ««إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً- فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِينَ»»[34] است. آیه به اين نکته اشاره دارد كه خداوند اين قدرت را دارد كه معجزه خيره كننده، يا عذاب شديد و وحشتناكى بر دشمنان فرو فرستد تا همگى آنان بى‌اختيار در برابر خدا سر تعظيم فرود آورند. در ذیل آن، در روایتی آمده است: «تَخْضَعُ رِقَابُهُمْ يَعْنِي بَنِي‌ أُمَيَّةَ وَ هِيَ‌ الصَّيْحَةُ مِنَ‌ السَّمَاءِ بِاسْمِ‌ صَاحِبِ‌ الْأَمْرِ.(عج)[35] که یکی از مصادیق مفهوم«آيَةً» صیحه با نام امام عصر(عج) است که باعث خضوع بنی امیه گردد. از این نوع به «جری و تطبیق» هم تعبیر می‌شود.

اما برای بطن فراعرفی می‌توان این روایت ذیل آیه ««وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى‌ أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ»»[36] را ذکر کرد که مصداق «امت معدوده» به یاران امام عصر(عج) تفسیر شده است.[37] برخی از مفسران با توجه به آیات دیگر، امت را به «مدت معین» تفسیر کرده‌اند. از این رو، اگر این قول پذیرفته شود، روایت، از باب بطن فراعرفی مصداقی خواهد بود؛ چرا که از مدت معین، یاران امام عصر(عج) فهمیده نمی‌شود و این روایات اهل بیت است که مصداقی از آن را بازگو کرده است.[38]

پانویس

1. ↑برای اثبات حیات وی؛ ر.ک: این سند شیخ صدوق: (ره)حَدَّثَنَا حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زَيْدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع) بِقُمَّ فِي رَجَبٍ سَنَةَ تِسْعٍ وَ ثَلَاثِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ أَخْبَرَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ سَنَةَ سَبْعٍ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ عَنْ أَبِيه»(صدوق، عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 292) .
2. ↑نجاشی، رجال، ص 260
3. ↑نجاشی، رجال، ص 260؛ طوسی، فهرست، ص 266.
4. ↑علی بن ابراهیم قمی، تفسیر منسوب به قمی، ج 1، ص .120.
5. ↑همان، ج 1، ص 120.
6. ↑همان، ج 1، ص 294.
7. ↑همان، ج 2، ص 280، 378.
8. ↑آقا بزرگ تهرانی، الذریعه ج 4، ص 304.
9. ↑شبیری زنجانی، در حاشیه دو مقاله، ص 50.
10. ↑نجاشی، رجال، ص 260.
11. ↑شبیری زنجانی، مدخل تفسیری‌ مأثور از علی‌بن‌ ابراهیم‌ بن‌هاشم‌ قمی، ج 1، 3714 .
12. الفبموسوی، پژوهشی درباره تفسیر قمی، ص 87-90.
13. ↑علی بن ابراهیم قمی، تفسیرمنسوب به قمی، ج‌ 2، ص 45.
14. ↑همان، ج 1، ص 311.
15. ↑همان، ج 2، ص 118.
16. ↑همان، ج‌ 2، 129؛ ج 2، ص 205.
17. ↑همان، ج 2، ص 205.
18. ↑همان، ج 2، ص 205.
19. ↑همان، ج 2، ص 61.
20. ↑همان، ج 2، ص 61.
21. ↑همان، ج 2، ص 85.
22. ↑همان، ج 2، ص 147.
23. ↑همان، ج 1، ص 25 و 106.
24. ↑همان، ج 2، ص 130.
25. ↑همان، ج 2، ص 131.
26. ↑همان، ج 1، ص 385.
27. ↑همان، ج 2، ص 76.
28. ↑همان، ج 1، ص 222.
29. ↑همان، ج‌ 2، ص: 320.
30. ↑نجارزادگان، بررسی تطبیقی آیات مهدویت و شخصیت شناسی امام مهدی، ص 35.
31. ↑تفصیل این بحث رک: علی‌اکبر بابایی« چیستی باطن قرآن کریم از منظر روایات و بررسی دیدگاه‌ها بر اساس آن» مجله علوم حدیث سال یازدهم شماره چهارم ص 10- 28.
32. ↑«رخصت جنگ به جنگجويان اسلام داده شد؛ زيرا آنان از دشمن ستم كشيدند و همانا خداوند بر يارى کردن آنان توانا است‌»(سوره حج: 23، آیه 39) .
33. ↑علی بن ابراهیم قمی، تفسیر منسوب به قمی، ج‌ 2، ص 85 .
34. ↑«اگر بخواهيم، آيه‌اى از آسمان برايشان نازل مى‌كنيم؛ گردنهايشان بر آن خاضع مى‌شود»(سوره شعرا: 26، آیه 4) .
35. ↑گردن‌هايشان- مراد آن حضرت بنى اميّه‌اند- خاضع خواهد شد و آن صيحه از سوى آسمان به نام صاحب الامر (عج) است‌.(علی بن ابراهیم قمی، تفسیرقمی، ج‌ 2، ص 118) .
36. ↑«و اگر چندگاهى عذابشان را به تأخير بيفكنيم. «.(سوره هود: 11، آیه 8.) .
37. ↑علی بن ابراهیم قمی، تفسیر منسوب به قمی، 1404، ج 2، ص 205.
38. ↑تفصیل اقوال امت معدوده رک: محمد حسین طباطبایی، «المیزان»، ج 10، ص 154.

منابع

1. قرآن کریم
2. بابایی، علی‌اکبر، . «چیستی باطن قرآن کریم از منظر روایات و بررسی دیدگاه‌ها بر اساس آن» مجله علوم حدیث، سال یازدهم، شماره چهارم، 1385
3. تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه، سوم، دار الأضواء، لبنان، 1403.
4. شبیری زنجانی، سید محمد جواد؛ (1376) در حاشیه دو مقاله، مجله آینه پژوهش» قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم شماره 48، ص  از 48 تا 52، 1376
5. شبیری زنجانی، محمد جواد، مدخل تفسیری‌ مأثور از علی‌بن‌ ابراهیم‌ بن‌هاشم‌ قمی، دانش نامه جهان اسلام، 1393
6. صدوق، علی بن الحسین عیون اخبار الرضا، محقق، لاجوردى، مهدى‌، تهران، نشر جهان، 1378.
7. طباطبایی، محمد حسین، «المیزان»، پنچم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسين حوزه علميه، قم، 1417 ق
8. طوسی، محمد بن الحسن، فهرست، نجف: المکتبه المرتضویه، بی تا.
9. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیرقمی، مصحح: موسوى جزائرى، طيّب‌، قم: دارالکتب، 1404.
10. موسوی، سید احمد؛ پژوهشی درباره تفسیر قمی، کیهان اندیشه، قم، موسسه کیهان، شماره 39، ص 84 تا 94.، 1369.
11. نجار زادگان، فتح الله، بررسی تطبیقی آیات مهدویت و شخصیت شناسی امام مهدی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1390.
12. نجاشى، احمد بن على، رجال ‌، قم‌: انتشارات جامعه مدرسين، 1407.