علت عدم ذکر اسامی ائمه از جمله امام مهدی در قرآن چیست ؟

شرح پاسخ

درباره شبهه قدیمی عدم تصریح اسم ائمه در قرآن گفتنی است شیوه تبیین معارف قرآن گونه های مختلفی دارد:

1. گاهی معرفی افراد به اسم است مانند: ««وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِدْريسَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا(علیهم اسلام) در اين كتاب ادريس را ياد كن كه پيغمبرى راستى پيشه بود»»[1] یا ««وَ إِسْماعيلَ وَ الْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَ لُوطاً وَ كلاًّ فَضَّلْنا عَلَى الْعالَمين؛ و همچنين اسماعيل و يسع و يونس و لوط از شايستگانند و ما همه آن پيغمبران را بر اهل زمانه برترى داده بوديم»» [2] که در این دو آیه شریفه اسم انبیای الاهی ذکر شده است.
2. گاهی معرفی با اوصاف است مانند: آیه ««إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آَمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ»» (ولىّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانى که ایمان آورده اند: همان کسانى که نماز برپا مى دارند و در حال رکوع زکات مى دهند) . بنابر تصریح بسیاری از علمای اهل سنت، این آیه درباره امیر المؤمنین(ع) نازل شده است. سعد الدین تفتازانی آن گاه که دلالت آیه بر امامت امام علی را مطابق نظریه شیعه تقریر کرده گفته است: به اتفاق مفسرین این آیه درباره علی بن ابی طالب نازل شده است که انگشترش را در حال رکوع به سائل داده است [3]همین گونه است کلام مولف و شارح المواقف فی علم الکلام.[4] از این دست توصیفات در قرآن بسیار فراوان است.

در ارتباط با مساله مهدویت هم با نوع توصیفی روبرو هستیم و آیاتی مانند««وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى‌ لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني‌ لا يُشْرِكُونَ بي‌ شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ[5]»» و ««هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‌ وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ»»[6] توصیفی از مساله مهدویت است.

قرآن پژوهان فریقین در ذیل آیه 55 سوره نور تطبیق قوم موعود وجانشينى و خلافت مستضعفان بر روى زمين و حاكميت صالحان و نيكان در این آیه را به نحو تاویل یا تنزیل بر امام مهدی(عج) و یارانشان انکار نکرده اند.برخی از مفسرین شیعه اعم از افرادی که روش روایی یا روش اجتهادی دارند همسو با احادیث اهل بیت درباره این آیه تحقق وعده را به عصر ظهور منحصر می کنند[7] اهل سنت قدر متیقن خطاب در این آیه را صحابه می دانند و وقوع این وعده را در دوران خلفاء می دانند[8] اما برخی از آنان قوم موعود را منحصر در عصر خلفاء ندانسته اند و به تطبیق دوباره آیه در عصر ظهور تصریح کرده اند[9]

همچنین در آیه 33 سوره توبه غلبه نهايى حقّ بر باطل و شكست جبهه كفر و فساد و نفاق؛ گسترش و فراگيرى دين حقّ اختصاص به عصر ظهور دارد مد نظر مفسرین قرار گرفته است[10]

بنابراین گرچه نام حضرت مهدى(عج) در قرآن نيست، ولى صفات و خصوصيات حكومت او در قرآن آمده است. اصولاً قرآن در معرفى افراد، مصالح عالى را در نظر مى گيرد. گاهى مصالح ايجاب مى كند كه افراد را با نام معرّفى كند و گاهى مصالح ايجاب مى كند كه تنها به صفات افراد بپردازد.[11]

پانویس

1. ↑مریم آیه 56
2. ↑انعام، 86
3. ↑تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، ج 5، ص 270
4. ↑جرجانی، میر سید شریف، شرح المواقف، ج 8، ص 360.
5. ↑سوره نور، آیه 55.
6. ↑توبه، آیه 33.
7. ↑طبرسی، مجمع البیان، ج 7، ص 239؛ طوسی، التبیان، ج 7، ص 454؛ رازی، ابوالفتوح حسین بن علی، روض الجنان و روح البیان، ج 4، ص 53.
8. ↑رازی، فخر الدین، مفاتیح الغیب، ج 24، ص 412؛ قرطبی، محمد، الجامع الاحکام القرآن، ج 12، ص 299؛ آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن، ج 10، ص 300-3002.
9. ↑دیوبندی، محمود حسن، تفسیر کابلی، ج 4، ص 374.
10. ↑نجار زادگان، فتح الله، بررسی تطبیقی آیات مهدویت و شخصیت شناسی امام مهدی، ص، 117-136.
11. ↑رحیم کارگر، مهدویت پیش از ظهور، ص 53

منابع

1. قرآن کریم
2. آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمد حسین العرب، بیروت، دارالفکر، 1417 ق.
3. دیوبندی، محمود حسن، تفسیر کابلی، تهران، نشر احسان، 1385.
4. رازی، ابوالفتوح حسین بن علی، روض الجنان و روح البیان، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404 ق.
5. رازی، فخر الدین، مفاتیح الغیب، قم، مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامی، 1411.
6. طبرسى فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تحقيق: با مقدمه محمد جواد بلاغى، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 ش، چاپ سوم
7. طوسى محمد بن حسن، التبيان فى تفسير القرآن، دار احياء التراث العربى، بيروت، تحقيق: با مقدمه شيخ آغابزرگ تهرانى و تحقيق احمد قصيرعاملى، بی تا.
8. قرطبی، محمد، الجامع الاحکام القرآن، دارالکتاب العربی، قاهره، 1387 ق.
9. کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، دفتر نشر معارف، قم، 1388 ش.
10. نجار زادگان، فتح الله، بررسی تطبیقی آیات مهدویت و شخصیت شناسی امام مهدی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1390.