دابة الارض

در قرآن و روایات از «دابة الارض» سخن به میان آمده است؛ واقعه‌ای که در آخرالزمان اتفاق خواهد افتاد. «دابة الارض» به معنای «جنبنده زمینی» است. بعضی از محققان شیعه معتقدند او در زمان رجعت ظهور می‌کند. سخن گفتن او با مردم از آیات الاهی شمرده شده و از مهم ترین کارهای او این است که مؤمن و كافر را با علامتی که در دست دارد، نشانه‌گذارى مى‌كند.

معنای لغوی و اصطلاحی دابة الارض

ريشه لغوي "دابة"، "دب" به معناى حرکت بر زمین است که از راه رفتن معمول، کم‌تر است و به هر چیزی که بر روی زمین حرکت کند، «دابّه» گویند.[1] «أَرْض‌» به زمين‌ يا جرم و جسمى می گویند كه در مقابل آسمان قرار دارد[2] و در اصطلاح دابّـة الأرض، یکی از نشانه‌های الاهی است که خداوند آن را در آخرالزّمان پدیدار می‌کند.[3]

دابة الارض در قرآن

«دابّة ‌الأرض» در قرآن، به صورت «دابَّةً من الأرض» در آیه 82 سورة نمل، در وصف رویدادی مهم در آستانه قیامت آمده است. این آیه منشأ توجه فراوان محدّثان و مفسران اسلامی به واژه «دابّة ‌الارض» شده است: (وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ‌ الْأَرْضِ‌ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كانُوا بِآياتِنا لا يُوقِنُون)؛ و چون فرمان عذاب آن‌ها برسد، جنبده ای را از زمین برای آن‌ها بیرون می آوریم تا با آن‌ها تکلم کند و بگوید که این مردم آیه های ما را باور نمی کرده اند» آیه در سیاقی مبهم، از موجودی یاد می‌کند که خداوند، او را در آستانه رستاخیز یا هنگام تحقق وعده‌ای الاهی از زمین خارج می‌کند. بر اساس محتوای آیه، مردم به آیات خداوند ایمان نمی‌آورند و چون فرمان عذاب‌ بر ايشان واجب گردد، خداوند جنبنده‌اى را از زمين براى آنان بيرون مى‌آورد كه با آنان این گونه‌ سخن بگويد كه مردم به نشانه‌هاى پروردگار يقين نداشتند. برخی مفسران مانند علامه در مصداق او نظری نداده و گفته اند که قصد خداوند در این مورد مبهم گویی بوده است و جمله مزبور از كلمات مرموز قرآن است. [4]محققان تفسیر نمونه نیز در چیستی و کیستی «دابة الارض» گفته اند که قرآن مطلب را به صورت سربسته بيان كرده؛ گويى خواسته است به اجمال از آن بگذرد. [5]

«دَابَّة الْأَرْضِ» در داستان مرگ حضرت سلیمان نیز آمده است: (فَلَمَّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى‌ مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَه ...)؛ بعد از آن‌که قضای مرگ بر او راندیم، کسی جنیان را از مرگ وی خبر نداد، مگر موریانه زمین که عصایش را خورد و او به زمین افتاد. همین‌که افتاد، جنیان فهمیدند که اگر از مرگ او خبر می‌داشتند {در این مدت طولانی} در عذابی خوار کننده به سر نمی‌بردند.[6] در آیه مذکور، «ارض» از «أرَضَة» به معنای موریانه مشتق شده است.[7]

دابة الارض در روایات

در روایات مطالبی در مورد «دابة الارض» بیان شده است؛ از جمله موارد ذیل:

علائم قبل قیامت

در روایات شیعه و اهل سنت، خروج «دابّه» از علائم قبل از قیامت شمرده شده است. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ده علامت است كه قبل از قيامت بايد پديد آيد: سفيانى، دجّال، دخان(دود)، دابة، قيام قائم، طلوع آفتاب از مغرب، فرود آمدن عيسى از آسمان، فرو رفتن زمين در شرق، فرو رفتن زمين در جزيرة العرب و آتشى كه در قلب شهر عدن بيرون مى‌آيد و مردم را به محشر سوق مى‌دهد»[8]

اهل سنت در منابع حدیثی خود، علائمی را برای قیامت، تحت عنوان "اشراط الساعه" بیان کرده‌اند، در بعضی از آن روایت‌ها، خروج «دابّة الأرض» یکی از مصادیق آن شمرده شده است.[9]

دابة الارض و رجعت

بیش‌تر کسانی که در زمینه رجعت کتاب نوشته‌اند، به خروج «دابة الارض» اشاره کرده‌ و در این زمینه احادیثی عنوان کرده‌اند؛ از جمله شیخ حر عاملی در کتاب «الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة» با استناد به روایات، «دابة الارض» را از وقایع دوران رجعت دانسته و مصداق «دابة الارض» را حضرت علی(ع) می‌داند که جزو رجعت کنندگان است.[10]

ماهیت دابة الارض

در مورد این که دابة چگونه موجودی است، دو دیدگاه مطرح است:

1. گروهى آن را موجودي جاندار و جنبنده‌اي غير عادى از غير جنس انسان دانسته‌اند. اين نظريه كه عمدتا از طرف اهل سنّت مطرح شده است، «دابّة الأرض» را موجودى از جنس غير انسان با ويژگى‌هاى بسيار عجيب و غريب ذكر كرده است. او «جساسه» است(حیوانی پر موی که پس و پیش آن، از بسیاری مویش شناخته نمی‌شود) [11]روایت شده است که طول او شصت ذراع و داراى چهار دست و پا و كرك و پر است. دو بال دارد كه كسى از او نمى‌تواند فرار كند و كسى هم به او نمى‌رسد.
2. جمعى ديگر، به پيروى از روايات متعددى كه در اين زمينه وارد شده‌، او را انساني فوق العاده و انساني جنبنده می‌دانند. [12]

مصداق شناسي

امام علی(ع)

در روایات فراوان مراد از «دابة الارض» امام علی(ع) عنوان شده؛ که حضرت، خود را صاحب عصا و میسم، یعنی صاحب نشانه‌ و علامت‌گذار و «دابّة الأرض» معرفى کرده است. امام باقر(ع) به نقل از امام على(ع) فرمود: «من صاحب عصا و نشانه‌گذار و آن دابّه‌اى هستم كه با مردم سخن مى‌گويد»[13] در روایت دیگری، پیامبر، حضرت علی(ع) را به عنوان «دابة الارض» مخاطب قرار داد و فرمود: «اين نام جز براى او نيست و او، همان دابّه‌اى است كه خداى تعالى در كتابش درباره او فرمود: (وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْل علیهم اخرجنا لهم دابةً‌ من الارض تُکلمُهُم انّ الناسَ کانوا بآیاتنا لا یوقنون.) [14]مردى خدمت عمار رسيد و به او گفت: آيه‌اى در قرآن است كه ذهن مرا مشغول كرده و معناى آن را نمى‌فهمم. عمار پرسيد: «كدام آيه؟» آن مرد آيه مذکور را تلاوت كرد و پرسيد: مراد از «دَابَّةُ الْأَرْضِ» چيست؟ عمار گفت: «به خدا قسم كه نمى‌نشينم و نمى‌خورم و نمى‌آشامم، مگر آن‌كه آن‌را به تو بنمايانم» سپس عمار و آن مرد خدمت امير مؤمنان(ع) رسيدند که آن حضرت مشغول خوردن خرما و كره بود. عمار نشست و با على(ع) مشغول خوردن شد. آن مرد تعجب كرد و پرسيد: مگر تو قول نداده بودى كه تا او را به من نشان ندادى، نخورى و نياشامى؟ عمار جواب داد: «اگر عاقل باشى، آن‌را نشانت دادم.(ع)[15]

امام مهدی(عج)

برخى نيز مراد از «دابّة الأرض» را حضرت مهدى(عج) و مقصود از خروج او را، ظهور حضرت ذكر كرده‌اند که البته این، با قول رجعت مخالف است. ابو الفتوح رازى پس از نقل رواياتى در اين‌ باره نوشته است: «... اصحاب ما گفتند دابّه كنايت است از صاحب الزمان(عج) كه مهدى امت است»[16]

کارکرد دابة الارض

انسان متحرك و جنبنده و فعال كه يكى از كارهاى اصلي‌اش جدا کردن صفوف مسلمين از منافقان و علامت‌گذارى آنها است؛ حتى از پاره‌اى روايات استفاده مى‌شود كه عصاى موسى و خاتم سليمان با او است و مى‌دانيم عصاى موسى، رمز قدرت و اعجاز و خاتم سليمان، رمز حكومت و سلطه الاهى است. به اين ترتيب او انسانی قدرتمند و افشاگر است که در حديثى از حذيفه، از پيامبر(ص) در توصيف «دابة الارض» چنين آمده است.[17] او به قدرى نيرومند است كه هيچ‌كس به او نمى‌رسد و كسى از دست او نمى‌تواند فرار كند. در پيشانى مؤمن علامت مى‌گذارد و می‌نویسد: «مؤمن است» و در پیشانی کافر علامت می‌گذارد و می‌نویسد: «کافر است»[18]

مکان خروج دابة الارض

مکان خروج «دابة الارض» طبق آنچه در روایات به آن اشاره شده، مکانی است در مکه به نام «صفا»[19] حذيفه يمانى گفت: از رسول خدا(ص) پرسيدم: يا رسول الله(ص) اين دابّه از كجا بيرون مى‌آيد؟ پیامبر(ص) گفت: «از مسجدى كه از آن عظيم حرمت‌تر نباشد بر خداى تعالى، يعنى مسجد الحرام»[20]

زمان خروج دابة الارض

در این زمينه ‌که زمان خروج «دابة الارض» قبل ظهور حضرت مهدی است یا بعد خروج ایشان، به برداشت ما از مصداق «دابة الارض» بستگی دارد. اگر مصداق آن، خود حضرت مهدی باشد، خروجش در زمان ظهور خواهد بود و اگر مصداقش شخص دیگری غیر مهدی(عج) باشد، تصریح بعضی محققان این است که «دابة الارض» بعد از ظهور مهدی(عج)، در زمان اسقرار حکومت صالحان، خارج خواهد شد؛ با این استدلال که خروج «دابة الارض» از نظر قرآن، در يكى از دو مقطع زمانى قبل یا بعد از امام مهدی(عج)، حتمی و ضروری است و از سوى ديگر، «دابة الارض» در عصر جامعه معصوم نمی‌آید؛ چون وظیفه‌ای با حضور معصوم به عهده او نیست و دليلى هم نداريم كه آن جامعه پس از رسيدن به ويژگى عصمت، منحرف گردد؛ یعنی اگر امام از دنیا برود حکومت صالحان تا قیامت ادامه دارد. بنابراين، خروج «دابة الارض» منحصرا پس از وفات امام مهدی(عج) خواهد بود تا به وظيفه‌اش به طور كامل عمل کند.[21] همچنین از نظر کسانی که «دابة الارض» را از علائم روز قیامت می‌دانند، خروج وی بعد از ظهور خواهد بود.

پانویس

1. ↑«الدال و الباء أصلٌ واحد صحيح مُنقاس، و هو حركةٌ على الأرض أخفُّ من المشْى. تقول: دَبَ‌ دبيباً. و كلُّ ما مَشى على الأرض فهو دابة»(ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، ج 2، ص 263)
2. ↑راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مترجم، خسروی، غلامرضا، ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، ج‌ 1، ص 167.
3. ↑ابو معاش، سعيد، الإمام المهدی(عج) في القرآن و السنة، ص 328.
4. ↑طباطبائی، سید حسین، ترجمه تفسير الميزان، ج‌ 15، ص: 568
5. ↑مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، ج‌ 15، ص 547.
6. ↑سوره سبأ، آیه 14.
7. ↑راغب اصفهانی، مقردات ألفاظ القرآن، ص 73
8. ↑«عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِين(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّه(ص) عَشْرٌ قَبْلَ السَّاعَةِ لَا بُدَّ مِنْهَا السُّفْيَانِيُّ وَ الدَّجَّالُ وَ الدُّخَانُ وَ الدَّابَّةُ وَ خُرُوجُ الْقَائِمِ وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ نُزُولُ عِيسَى ع وَ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَ خَسْفٌ بِجَزِيرَةِ الْعَرَبِ وَ نَارٌ تَخْرُجُ مِنْ قَعْرِ عَدَنَ تَسُوقُ النَّاسَ إِلَى الْمَحْشَر»(طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبه، صِ 436)
9. ↑فتح الباري، ج 13، ص 71؛ عون المعبود، ج 11، ص 291؛ صحيح ابن حبان، ج 15، ص 257؛ الدر المنثور، ج 3، ص 60. (به نقل از نصيبى، محمد بن طلحه، الدر المنتظم في السر الأعظم، ص 88
10. ↑«ان دابة الارض‌ امير المؤمنين(ع) انه يخرج في الرجعة»(حر عاملى، محمد بن حسن، الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، ص 323، 334، 343، 366، 381، و...)
11. ↑بيضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزيل و أسرار التأويل(تفسير البيضاوى)، ج‌ 4، ص 167.
12. ↑مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 15، ص 552.
13. ↑کلینی، محمد بن یعقوب، كافى، ج 1، ص 197، ح 3.
14. ↑حر عاملى، محمد بن حسن، الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، ص 342.
15. ↑قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي، تفسير القمي، ج‌ 2، ص 131
16. ↑رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج 8، ص 423؛ به نقل از سليميان، خدامراد، بازگشت به دنيا در پايان تاريخ(تحليل و بررسى مسئله رجعت)، ص 120
17. ↑سلیمیان، خدامراد، بازگشت به دنيا در پايان تاريخ؛ ص 119.
18. ↑«عن حذيفة عن النبي(ص) قال: «دابة الارض‌ لَا يُدْرِكُهَا طَالِبٌ‌ وَ لَا يَفُوتُهَا هَارِبٌ فَتَسِمُ الْمُؤْمِنَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ تَكْتُبُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ «مُؤْمِنٌ» وَ تَسِمُ الْكَافِرَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ تَكْتُبُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ «كَافِرٌ»(حر عاملى، محمد بن حسن، الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، ص 335)
19. ↑قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلّم: «إذا كان الوعد الذى قال اللّه تعالى: (أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ) قال: ليس ذلك بحديث و لا كلام، و لكنه سمة تسم من أمرها اللّه تعالى به، يكون خروجها من‌ الصفا»(نعیم بن حماد، الفتن، ص 450؛ ) خروج الدابة من‌ الصفا معها خاتم سليمان بن داود و عصا موسى بن عمران‌. (شوشترى، نور الله بن شريف الدين‌، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، ج‌ 29، ص 429؛ مجلسی، محمد باقر، به نقل زمخشری از علماء اهل سنت، بحار الأنوار، ج‌ 53، ص 127)
20. ↑رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج 8، ص 423؛ به نقل از سليميان، خدامراد، بازگشت به دنيا در پايان تاريخ(تحليل و بررسى مسئله رجعت)، ص 120
21. ↑اقتباس، صدر، سید محمد تاريخ الغيبة الصغرى، ج‌ 3، ص 653،

منابع

1. قرآن کریم
2. ابن فارس، أحمد بن فارس معجم مقاييس اللغه، محقق: هارون، عبد السلام محمد، مكتب الاعلام الاسلامي، قم، 1404 ق، اول.
3. ابو معاش، سعيد، الإمام المهدی(عج) في القرآن و السنة، 1 جلد، آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية - مشهد مقدس(ايران)، چاپ: 3، 1430 ه.ق.
4. بيضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزيل و أسرار التأويل(تفسير البيضاوى)، دار إحياء التراث العربي - لبنان - بيروت، چاپ: 1، 1418 ه.ق.
5. حرعاملى، محمد بن حسن، الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة حر عاملى، محمد بن حسن، الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، 1 جلد، نويد - تهران(ايران)، چاپ: 1، 1362 ه.ش.
6. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مترجم، خسروی، غلامرضا، ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن،
7. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار القلم‌، 1412 ق‌.
8. سليميان، خدا مراد، درسنامه مهدویت، تهران، بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود(عج)، 1387.
9. شوشترى، نور الله بن شريف الدين‌، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، كتابخانه عمومى حضرت آيت الله العظمى مرعشى نجفى(ره) قم، 1409 ه. ق‌
10. صدر، محمد، تاریخ الغیبة الصغری والکبری، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1412 ق، اول.
11. طباطبايى، محمدحسين‌، ترجمه تفسير الميزان، موسوى، محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامى‌، قم‌، 1374 ش‌، پنجم.
12. طوسی، محمد بن الحسن، الغيبة(للطوسي) / كتاب الغيبة للحجة، مصحح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد، دار المعارف الإسلامية، قم، 1411 ق، اول.
13. فتح الباري، عون المعبود،
14. قطب راوندى، سعيد بن هبة الله، جلوه‌هاى اعجاز معصومين(ع)، طبرى فراهانى، مجتبى‌، محرمى، غلامحسن‌، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى - قم، 1378 ه.ش. دوم
15. قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي، دار الكتاب - ايران - قم، 1363 ه.ش، سوم.
16. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى محمد، دار الكتب الإسلامية، تهران‌، 1407 ق، چهارم‌.
17. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، دار إحياء التراث العربي‌، بيروت‌، 1403 ق، دوم.‌
18. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1372 ش
19. نصيبى، محمد بن طلحه، الدر المنتظم في السر الأعظم، دار الهادي - بيروت(لبنان)، 1425 ه.ق.
20. نعیم بن حماد، الفتن ابن حماد، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1423 ه ق.