سوره عصر

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

وَالْعَصْرِ ﴿ ١ ﴾ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ ﴿ ٢ ﴾ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ ﴿ ٣ ﴾

به نام خداوند بخشنده مهربان.

سوگند به عصر که بی‌گمان انسان در زیان است، مگر کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته انجام داده‌اند و یکدیگر را به حق و صبر سفارش کرده‌اند.

یکی از آیات و سوره هایی که می‌توان گفت به وجود مبارک امام زمان(عج) اشاره دارد، آیات سوره مبارکه عصر است. تفسیرهای متفاوتی از واژه عصر شده است ولی طبق برخی از روایات، مراد از «عصر»، زمان ظهور حضرت مهدی(عج) می باشد و این سوره مؤمنان را به صبر در دوران غیبت و ایمان به امامت سفارش می‌کند.

مفهوم‌شناسی

عصر

ابن‌فارس در لغت، سه معنای اصلی برای این واژه برمی‌شمارد:

1. دهر و زمان؛
2. فشردن چیزی تا حدی که عصاره‌اش خارج شود.
3. تعلق و چسبیدن به چیزی.

نماز عصر با معنای اول متناسب است، زیرا در زمانی متأخر از نماز ظهر خوانده می‌شود. واژه «عصاره» با معنای دوم مرتبط است و بر پایه کاربرد سوم، «عَصَر به معنای پناهگاه و ملجأ است.[1]

واژه «عصر هم به صورت مصدری(مصدر ثلاثی مجردِ عَصَرَ یَعصِرُ) [2] و هم به شکل اسمی به کار رفته و در معنای اسمی، دلالت بر معانی مختلفی چون: دهر، روز، شب، آخر روز، صبح، حبس، عشیره، منع و عطیه دارد. [3]

خُسر

«خُسر» و «خُسران» به معنای کاسته‌شدن سرمایه است که گاه به انسان نسبت داده می‌شود(مانند: «فلانی زیان کرد») و گاه به خود عمل(مانند: «تجارتش زیان کرد») . این واژه معمولاً در سرمایه‌های بیرونی مانند مال و مقام به کار می‌رود، ولی گاه در سرمایه‌های درونی مانند سلامت، عقل، ایمان و ثواب نیز استعمال می‌شود. [4]

صالحات

«صالحات» جمع «صالحة» و از ریشه «صلح» — در مقابل «فساد» — است. این معنا در تمام مشتقات این ماده، مانند «صُلح»، «صَلاح»، «اِصلاح» و «مصلحت» جاری است. واژه «صالحات» در قرآن در بیش از ۵۰ مورد همراه با واژه «عمل» آمده،[5] در دو مورد به عنوان صفت برای «الباقیات» ذکر شده[6] و تنها در یک مورد به معنای زنان صالحه به کار رفته است. [7]

محتوای کلی سوره

بر پایه نظر برخی مفسران، تمام علوم و مقاصد قرآن در این سوره خلاصه شده است؛ به عبارت دیگر، این سوره — با وجود ایجاز — برنامه‌ای جامع و کامل برای سعادت انسان ارائه می‌دهد.

سوره با سوگند به «عصر — که دارای معانی عمیقی است — آغاز می‌شود، سپس از زیانکاریِ همه انسان‌ها — که در طبیعت زندگی تدریجی نهفته است — سخن می‌گوید و در ادامه، تنها یک گروه را مستثنا می‌کند: کسانی که دارای چهار ویژگی هستند: ایمان، عمل صالح، توصیه یکدیگر به حق و توصیه یکدیگر به صبر. این چهار اصل، در واقع برنامه‌های اعتقادی، عملی، فردی و اجتماعی اسلام را در برمی‌گیرد. [8]

دلالت سوره بر مهدویت

دلالت سوره عصر بر مهدویت، متوقف است بر این که «عصر را چگونه تفسیر کنیم. در تفسیر این واژه و سوگند به آن، مفسران احتمالات زیادی گفته‌اند:

1. بعضی آن را اشاره به همان وقت «عصر می‌دانند، به قرینه این که در بعضی دیگر از آیات قرآن به آغاز روز سوگند یاد شده است، مانند «وَ الضُّحی» [9] (قسم به روز در آن هنگام که آفتاب برآید و همه جا را فراگیرد) یا «وَ الصُّبْحِ إِذا أَسفَرَ»[10] (و سوگند به صبح هنگامی که چهره بگشاید) .
   این سوگند به خاطر اهمیتی است که این موقع از روز دارد، چرا که زمان دگرگونی نظام زندگی و حیات انسان‌ها است، کارهای روزانه پایان می‌گیرد، پرندگان و حیوانات به لانه‌های خود بازمی‌گردند، خورشید سر در افق مشرق فرو می‌کشد و هوا به تدریج رو به تاریکی می‌رود. این دگرگونی انسان را به قدرت لایزال الهی که بر این نظام حاکم است متوجه می‌سازد و در حقیقت نشانه‌ای از نشانه‌های توحید و آیتی از آیات پروردگار است که شایسته سوگند می‌باشد.
2. برخی دیگر آن را اشاره به سراسر زمان و تاریخ بشریت دانسته‌اند که آکنده از درس‌های عبرت و رویدادهای تکان‌دهنده و بیدارکننده است و به همین جهت، چنان عظمتی دارد که شایسته سوگند الهی است.[11]
3. عدّه‌ای بر بخش خاصی از این زمان، همچون عصر قیام پیامبر اکرم(ص) یا عصر قیام مهدی(عج) — که دارای ویژگی و عظمتی ویژه در تاریخ بشر بوده و هست — تأکید نموده و سوگند را ناظر بر آن می‌دانند.[12]
4. با توجه به ریشه لغوی واژه «عصر»، این سوگند را ناظر بر انواع فشارها و مشکلاتی می‌دانند که در طول زندگی انسان‌ها رخ می‌دهد؛ این حوادث، آنان را از خواب غفلت بیدار می‌کند، به یاد خداوند بزرگ می‌اندازد و روح استقامت را پرورش می‌دهد. [13]
5. برخی دیگر آن را اشاره به «انسان‌های کامل» می‌دانند که عصاره عالم هستی و جهان آفرینش‌اند. [13]
6. برخی آن را ناظر به «نماز عصر» شمرده‌اند، به دلیل اهمیت ویژه‌ای که در میان نمازها دارد؛ زیرا آنان «صلاة وسطی» را — که در قرآن بر آن تأکید خاص شده است — نماز عصر می‌دانند. [14]
7. برخی مراد از عصر را شب و روز می‌دانند. [15]

در بین احتمالات مذکور، این سوره تنها در یک صورت بر مهدویت دلالت می‌کند و آن هنگامی است که مراد از «عصر» را زمان ظهور حضرت مهدی(عج) بدانیم. مؤید این تفسیر، روایت مفضل بن عمر از امام صادق(ع) است. حضرت در پاسخ به پرسش مفضل درباره تفسیر این سوره می‌فرمایند: «الْعَصْرُ عَصْرُ خُرُوجِ الْقَائِم(ع) إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ يَعْنِي أَعْدَاءَنَا؛ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا يَعْنِي بِآيَاتِنَا؛ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَعْنِي بِمُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ؛ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ يَعْنِي بِالْإِمَامَةِ؛ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ يَعْنِي فِي الْفَتْرَةِ»[16]؛ مراد از «عصر»، زمان خروج حضرت مهدی(عج) است؛ و مقصود از «انسان» — که به حکم آیه شریفه در خسران است — دشمنان ما می‌باشد. مقصود از «ایمان»، ایمان به آیات و نشانه‌های ماست؛ و منظور از «عمل صالح»، مواسات با برادران دینی است؛ و مراد از «توصیه به حق»، سفارش به امامت است؛ و مقصود از «توصیه به صبر»، صبر در دوران فترت(غیبت) است.[17]

توصیه به صبر از منظر امام صادق(ع) به معنای سفارش به شکیبایی در دوران غیبت حضرت حجت(عج) است؛ زیرا در این دوره، رنج‌ها و دشواری‌های مردم فزونی می‌یابد و مؤمنان با یادآوری ظهور امام زمان(عج)، یکدیگر را امیدوار ساخته و به پایداری توصیه می‌کنند.

پانویس

1. ↑ ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، ج 4، ص 340- 344.
2. ↑ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص 569.
3. ↑فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، ج 2، ص 167.
4. ↑راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص 281- 282.
5. ↑ر.ک: سوره بقره، آیه 25 و 82؛ سوره آل عمران، آیه 57؛ سوره نساء، آیه 57 و 122؛ سوره اعراف، آیه 42 و...
6. ↑سوره کهف، آیه 46؛ سوره مریم، آیه 76.
7. ↑سوره نساء، آیه 34.
8. ↑مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 27، ص 290.
9. ↑سوره ضحی، آیه 1.
10. ↑سوره مدثر، آیه 34.
11. ↑ ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج 10، ص 815؛ طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ج 20، ص 356؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 27، ص 293.
12. ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ج 20، ص 355- 356؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 27، ص 294.
13. الفب ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 27، ص 294.
14. ↑ ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج 10، ص 815؛ طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ج 20، ص 356؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 27، ص 294.
15. ↑ ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج 10، ص 815؛ طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ج 20، ص 356.
16. ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 656.
17. ↑ البته در برخی منابع، به جای «فی الفترة»، تعابیر دیگری آمده است، همچون: 1- «فی العُسرَة»(بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 752) . 2- «بالعِترَة»(فیض کاشانی، محمدمحسن، تفسیر الصافی، ج 5، ص 372؛ حویزی، عبدعلی، تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 666) . 3- «بالعِشرَة»(مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 64، ص 59) .

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن‌بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمة، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چ ۲، ۱۳۹۵ ق.
3. ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ ق.
4. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم، البعثة، ۱۳۷۴ ش.
5. حویزی، عبدعلی، تفسیر نورالثقلین، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ ق.
6. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
7. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، بیروت، الأعلمی، ۱۳۹۰ ق.
8. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ ش.
9. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.
10. فیض کاشانی، محمدمحسن، تفسیر الصافی، تحقیق: حسین اعلمی، تهران، الصدر، ۱۴۱۵ ق.
11. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ ش.
12. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، تحقیق: محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
13. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ ۱۰، ۱۳۷۱ ش.