الغیبة طوسی ( کتاب شناسی )

الغیبة طوسی، از دانشنامه مجازی ویکی مهدویت

مقدمه

کتاب «الغیبه» شیخ طوسی، از تراث گرانسنگ شیعه امامیه بوده و از مصادری قویم و وزین اخذ شده است. ما امروز میراث دار این گنجینه بی بدیل هستیم. گنجینه مذکور به حق از شایسته ترین ذخایر حدیثی به شمار می رود. شیخ طوسی در تدوین این اثر ارزشمند، از عمیق ترین منابع شیعی بهره برده و شالوده آن را سامان داده است.

این کتاب، از کهن ترین و برترین کتاب های حدیثی در موضوع مهدویت است که مولف، آن را حدود سال۴۴۷ق، یعنی حدود سیزده سال قبل از وفاتش به نگارش درآورده است. ایشان به لحاظ دارا بودن منابع دست اول و مصادر متعدد و احاطه بر احادیث، توانسته است مجموعه گران سنگی از ژرف ترین مسایل درباره امامت حضرت حجت (عج) تدوین کند و در گسستن التقاط‌ها و شبهه ها، بنایی استوار و متین سامان دهد.

وی در این کتاب از جدیدترین استدلال ها، هم از منظر روایی و هم از لحاظ کلامی در توجیه غیبت کبرا امام دوازدهم به کار می‌برد و با استفاده از احادیث و استدلال عقلی ثابت می‌کند که امام دوازدهم شیعیان«مهدی» است که باید در پرده غیبت به سر برد.

ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به «شيخ الطائفه»، در سال ۳۸۵ق در خراسان متولد شد.

او از ستارگان بسيار درخشان جهان اسلام است و در فقه و اصول، حديث، تفسير، كلام و رجال تاليفات فراوان دارد. وی در ۲۳ سالگی از خراسان به عراق آمد و از بزرگان علمی آن‌جا، از جمله شیخ مفید و سید مرتضی بهره برد. خلیفه عباسی کرسی کلام بغداد را به او سپرد تا این‌که کتابخانه شاپور در حمله طغرل سوزانده شد و شیخ به نجف رفت و حوزه آن‌جا را برپا کرد. از دستاوردهای علمی وی در علم حدیث، رجال، اصول، فقه، کلام و تفسیر شیعه چنان بود که علمای بعدی، از جمله علامه حلی وی را«رئیس طایفه شیعه» نامیده‌اند.[۱]

وی بعد از وفات سید مرتضی، زعامت مذهب جعفری را بر عهده گرفت و با تربیت هزاران شاگرد و تألیف ده‌ها اثر ماندگار علمی، خدمتی بزرگ به عالم اسلام، به ویژه مذهب شیعه امامیه، سامان داد که تا کنون تأثیر این کار عظیم مشهود است.[۲] از خدمات شیخ طوسی، می‌توان به اطلاق و کمال بخشیدن به اجتهاد شیعه، تألیف کتاب‌های کامل و برجسته در باب فقه و اصول، و استقلال بخشیدن به اجتهاد شیعه در برابر اجتهاد اهل سنّت، خصوصاً در برابر یکایک مذاهب مهم اهل سنّت، اشاره کرد.[۳]

آثار مختلف او در حوزه های مختلف دینی سرآمد؛ تا جایی که چه در فقه و فقاهت تا حدود یک قرن، یعنی تا زمان ابن ادریس حلّی (م۵۹۸)، بزرگان علما همگی مقلّد او بودند و فتوای جدیدی صادر نکردند.[۴] در زمینه حدیث، دو کتاب گران سنگ وی: «تهذیب» و «استبصار»، در شمار کتب اربعه شیعی جای گرفت؛ افزون بر کتاب أمالی و احادیث فراوانی که از طریق سایر آثار او به دست ما رسیده است. در تفسیر نیز، «التبیان» او، عنوان اولین کتاب جامع تفسیری شیعه را از آنِ خود کرده و می توان آن را هم کتاب حدیثی دانست و هم کتاب علوم قرآنی.

در کلام، کتاب «الغیبه» او - که موضوع این نوشتار است - و کتاب های دیگری که خود از آن کتاب ها در «الفهرست» خویش یاد کرده است، مانند کتاب «هدایه المسترشد و بصیره المتعبد»[۵]و کتاب «المفصح فی الإمامه»؛ تلاش کلامی او را نشان می دهد.[۶]غیر از این ها دو کتاب «رجال» و «الفهرست» او در شمار مهم‌ترین منابع رجالی شیعه قرار دارند و در ادعیه، کتاب «مصباح المتهجد» او در شمار معتبرترین مصادر است. تألیفات وی در حوزه های مختلف دینی، به ویژه در آغاز غیبت کبرا و در دوره ای که مرجعیت شیعه نوپاست و تنها دو فقیه معروف «شیخ مفید» و «سید مرتضی» را( که هر دو از مشایخ وی می باشند)، تجربه کرده است؛ بر اهمیت و جایگاه او در میان علمای شیعه می افزاید.

ایشان انگیزه تالیف این اثر گرانسنگ را در مقدمه کتاب چنین بیان می کند:

«من این کتاب را به درخواست شیخ بزرگوار[۷] که خداوند عمر ایشان را طولانی گرداند، نگاشتم. ایشان درخواست کرده بودند کتابی در باره غیبت صاحب الزمان املا و در آن سبب غیبت آن حضرت و علت طول کشیدن آن و…را بیان کنم و اینکه چرا آن حضرت ظهور نمی‌کند. آیا مانعی در کار است؛ آن مانع چیست؛ و چرا ما به آن حضرت نیازمند هستیم. من هم درخواست این شیخ بزرگوار را اجابت و امر ایشان را اطاعت کردم؛ اگر چه وقتم کم و فکرم مشغول و مشکلات و موانع زندگی نیز فراوان است و حوادث ناگوار در این دوران، یکی پس از دیگری اتفاق می‌افتد. من در این کتاب به نکاتی اشاره خواهم داشت که جای هیچ شک و تردیدی باقی نگذارد و سخنم را نیز طولانی نمی‌کنم؛ چرا که اصحاب و استادان و مشایخ ما در این زمینه کتاب‌های فراوانی نگاشته‌ و در آن، به شرح و بسط کامل مسئله امامت پرداخته‌اند. من در این کتاب در صدد پاسخ گویی به سؤالات گوناگون در این باره هستم و برای تایید سخنان خود به برخی از روایات نیز استناد خواهم کرد تا موجب تأکید و پذیرش آن از جانب علاقه مندان به روایات گردد و از خداوند متعال در انجام این مهم یاری می‌جویم!.[۸]

1. مرجع‌بودن کتاب در موضوع غیبت: این کتاب به دلیل شخصیت مولف و موضوعش از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و به اطمینان می‌توان گفت نگارش اثری در موضوع مهدویت و غیبت، مستلزم استفاده، از این کتاب است. همین موضوع باعث شده است که در طول قرون متمادی علما و محققان به این توجه ویژه‌ای اثر کنند.
2. شیخ طوسی، خود نامی برای این کتاب اختیار نکرده است، ولی شیخ آقابزرگ تهرانی، هم در الذریعه و هم در مقدمه سودمندی که بر کتاب الغیبه نوشته آن را «الغیبة» نامیده است.
3. این کتاب بهترین و مهم ترین و کامل ترین منابع شیعه در موضوع غیبت امام زمان(عج) است. شیخ طوسی در نگارش این اثر ارزشمند و گران بها شیوه‌هایی نو و ابتکاری به کار گرفته و به تمام جوانب غیبت امام زمان (عج) اشاره کرده و با استدلال به قرآن و روایات پیامبر و ائمه معصوم (ع) و حکم عقل به پاسخ گویی شبهات و اشکالات مخالفان پرداخته است.
4. شیخ الطائفه، کتاب را با براهین عقلی بر اثبات امام آغاز می کند.[۹]

از دیدگاه شیخ، در باب غیبت امام زمان (عج) دو گونه می‌توان بحث کرد: یکی این‌که سخن را از وجوب داشتن رئیس و امام آغاز کنیم و دیگر آن‌که بحث را از متفرع بودن غیبت امام مهدی (عج) بر ثبوت امامت ایشان پی بگیریم.

5. شیخ طوسی در مدت اقامتش در بغداد (از سال ۴۰۸ق)، از کتابخانه بزرگ این شهر، ( کتابخانه سابوریه شاهپور بن اردشیر در سال ۳۸۱م، آن را بنا نهاد) با ده‌هزار و چهارصد مجلد کتاب نفیس استفاده می‌کرده و مهم‌تر از آن، به مدت ۲۸ سال ملازم کتابخانه استاد خویش سید مرتضی با هشتادهزار مجلد کتاب بوده است. لذا در تألیف این کتاب باید از منابع قابل توجهی بهره برده باشد.[۱۰]
6. اگر در آثار پیش از شیخ طوسی دقت کنیم، تا پیش از شیخ طوسی، کتاب‌های نوشته شده در موضوع غیبت حضرت مهدی(عج) بیشتر یا صبغه روایی دارند، یا تنها به بحث‌های عقلی پرداخته‌اند. مثلاً دو اثر «الغیبة» نعمانی و «کمال الدین» شیخ صدوق شامل روایات غیبت‌اند که مؤلفان این دو، آن‌ها را در ابواب و موضوعات مختلف دسته بندی کرده‌اند. نیزدر «الفصول العشرة فی الغیبة» شیخ مفید و چهار رساله کوتاه وی و نیز «المقنع» سید مرتضی، تنها مباحث عقلی (کلامی) ارائه شده اند؛ ولی در «الغیبة» شیخ طوسی به هر دو مبحث توجه شده و در کنار مباحث عقلی، روایات متعددی نیز ذکر شده اند. از این‌رو، می‌توان این کتاب را جامع مباحث عقلی و نقلی در موضوع غیبت دانست؛ چیزی که تا آن زمان کم‌تر سابقه داشته؛ اگر نگوییم بی‌سابقه بوده است.
7. نگارش این کتاب، قبل از آتش سوزی کتابخانه شیخ طوسی بوده و شیخ، هنگام نگارش آن، به بسیاری از منابع مهم و اصول قدما و کتاب‌های معتبر خطی و نسخه‌های اولیه آن‌ها دسترسی داشته و این خود بر ارزش و اعتبار کتاب می‌افزاید و آن را از میان سایر آثار مشابه، ممتاز می‌گرداند.[۱۱]

از دیدگاه شیخ، در باب غیبت امام زمان (عج) دو گونه می‌توان بحث کرد: یکی این‌که سخن را از وجوب داشتن رئیس و امام آغاز کنیم و دیگر آن‌که بحث را از متفرع بودن غیبت امام (عج) بر ثبوت امامت ایشان پی بگیریم. ایشان، ابتدا طریق اول را دنبال می کند و بر وجوب داشتن امام و وجوب عصمت او دلیل می آورد. در این میان به اعتراضی بر دیدگاه سید مرتضی، استاد مصنف، درباره غیبت نیز پاسخ گفته شده است.[۱۲]

پس از آن، با توجه به طریق دوم، مبنی بر اقامه دلیل بر امامت حضرت مهدی(عج)، نخست فساد اعتقاد فرقه‌هایی چون کیسانیه، ناووسیه، واقفه، فطحیه و محمدیه بیان شده؛ البته در مورد فرقه واقفه بسیار مفصل‌تر از بقیه بحث شده است.[۱۳]

در ادامه، به مسائلی چون حکمت غیبت، چگونگی اقامه حدود در زمان غیبت امام، چگونگی رسیدن به حق در این دوران، کیفیت ولادت امام مهدی[۱۴] (عج) و چرایی مستور بودن آن و چرایی و چگونگی طول عمر حضرت، اشاره شده است.[۱۵]

در مبحث اخیر، در اثبات طبیعی‌بودن عمر حضرت حجت (عج)؛ به طول عمر حضرت آدم، نوح و خضر(ع) و برخی از معمران چون لقمان بن عاد، سلمان فارسی، ربیع بن ضبع و شماری دیگر که نامشان در کتاب های تاریخی؛ اشاره شده است.[۱۶]

سخن درباره کسانی که به دیدار حضرت نایل شده اند[۱۷]، برخی از معجزات آن حضرت و توقعیات امام[۱۸]؛ بخش دیگری از کتاب را تشکیل می دهند.

در ادامه، از وکلای مذموم و ممدوح برخی از ائمه (ع، ز امام باقر(ع) به بعد، بحث شده است. از ممدوحان، شانزده نفر؛ کسانی چون: حمران اعین، مفضل بن عمر، و صفوان بن یحیی و ایوب بن نوح و از مذمومان هفت نفر؛ افرادی نظیر صالح بن محمّد سهل همدانی، علی بن ابی حمزه بطائنی و ابوطاهر محمّد بن علی بن بلال[۱۹].

سپس به چهار نایب امام زمان (عج) در غیبت صغرا؛ یعنی ابو عمرو عثمان بن سعید عمری، ابو جعفر محمّد بن عثمان بن سعید عمری، ابوالقاسم حسین بن روح و ابوالحسن علی بن محمّد سمری، اشاره شده است.[۲۰]

در پایان کتاب نیز به برخی از مسائل مربوط به غیبت پرداخته شده است؛ مباحثی چون مقدار عمر حضرت[۲۱]، علائم و نشانه‌های ظهور [۲۲]و برخی از صفات، ویژگی‌ها و سیره امام زمان[۲۳] (عج) .

مدعیان بابیت و وکالت، یکی از مباحثی است که از دوران غیبت صغری تا الان بین علما مطرح بوده است. این نکنه در واقع ادعای دروغین کسانی است که خود را به عنوان باب و سفیر حضرت مهدی(عج) مطرح می‌کنند. مولف در این کتاب، بعضی از این اشخاص را معرفی می‌کند. یکی از آن‌ها حسین بن منصور حلاج است. آنچه مولف به عنوان دلیل ادعای او ذکر می‌کند دو داستانی است که از ابو سهل نوبختی و شیخ صدوق نقل شده است و اگر به انصاف به آن‌ها نگاه کنیم، هیچ‌کدام نمی‌تواند دلیل نیابت حلاج باشد.[۲۴]

منابعی را که شیخ ازآنان بهره برده است، می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: منابعی که اکنون در دسترس هستند؛ مانند کافی[۲۵]، غیبت نعمانی[۲۶]، کمال‌الدین شیخ صدوق[۲۷]، اربع رسالات فی الغیبة شیخ مفید[۲۸]، الذخیرة سید مرتضی[۲۹]، کتاب مسائل علی بن جعفر(ع) و کتاب سلیم بن قیس هلالی.

دیگر منابعی که موجود نیستند مانند «الضیاء فی الرد علی المحمدیة و الجعفری، ر سعد بن عبدالله اشعری قمی؛ کتاب «الرجعة و کتاب القائم»، اثر فضل بن شاذان؛ کتاب «اخبار الوکلاء الاربعة»، اثر ابن نوح سیرافی؛ کتاب «الاوصیاء؛ تاب «الغیبة» شلمغانی و کتاب«فی نصرة الواقفة» علی بن احمد علوی.[۳۰]

کتاب مورد بحث دارای چند نسخه خطی است:

دو نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی، با تاریخ‌های کتابت ۱۰۷۴ق و ۱۰۸۹ق؛

نسخه کتابخانه مدرسه فیضیه، به‌خط خلف بن یوسف بن نجم نجفی در سال ۱۰۸۵ق؛

نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی، به‌خط ملا عباسقلی شمس‌العلماء.[۳۱]

کتاب الغیبة دارای چاپ‌های متعددی نیز می باشد:

اولین بار در سال ۱۳۲۳ق در تبریز همراه کتاب «البیان فی اخبار صاحب الزمان»، به صورت سنگی به چاپ رسید. وسپس در سال ۱۳۸۵ق در نجف اشرف در مطبعة النعمان و با مقدمه آقا بزرگ طهرانی در ۲۹۲ صفحه منتشر و در همان سال توسط مکتبة نینوی الحدیثة در تهران افست شده است.

همچنین در سال ۱۴۰۹ق، توسط مکتبة بصیرتی در ۳۰۸ صفحه در سال ۱۴۱۱ق با مقدمه عبادالله سرشار طهرانی و علی احمد ناصح در ۵۷۰ صفحه توسط مؤسسة المعارف الاسلامیه قم به چاپ رسیده است.

این نسخه دارای فهرست آیات قرآن، اسامی انبی، لائکه و چهارده معصوم، روات و اعلام، مبهمات، طایفه‌ها و فرقه‌ها، مکان‌ها و زمان‌ها، کتاب‌ها و مصادر تحقیق و فهرست موضوعی است.[۳۲]

1. ابن بابویه، محمد بن عل، لخصا، م: نسیم کوثر، ۱۳۸۲ ش.
2. _____________، إعتقادات الإمامی، تهران: اسلامیه، ۱۳۷۱ ش.
3. _____________، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
4. ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، بیروت، چاپ علی شیری، ۱۴۰۸
5. ابن‌جوزی، المنتظم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱.
6. احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
7. طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ترجمه مجتبی عزیزی، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۷ش.
8. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، مؤسسه سمت، ۱۴۲۱ق.
9. مسعودی، محمد، بازشناسی مصادر کتاب الغیبه طوسی، انتظار بهار ۱۳۸۸ش، شماره ۲۸.
10. منفرد، علیرضا، فصلنامه تخصّصی مطالعات قرآن و حدیث سفينه، سال چهاردهم، شماره ویژه«۵۶ کتابشناخت متون امامیه ۴، ۶۹۳۶پاییز، - ۶۶»