گونه شناسی اندیشه موجود منجی موعود در آیین هندو

آیین هندو[1] دین اکثریت مردم هند و نپال و برخی مردم بنگلادش سریلانکا و پاکستان است. این آیین آمیزه‌ای از آداب و رسوم، آیین‌ها مناسک و متون مقدس و غیر مقدس، خدایان، اسطوره ها و سنت های متنوع است که طی قرون متمادی شکل گرفته و سنت و آیین به ظاهر یکپارچه ای فراهم آورده است. تنوع و گوناگونی در این آیین به قدری است که تشخیص رشته وحدت میان مظاهر مختلف آن را دشوار ساخته است. این حقیقت نه تنها در جنبه های نظری و اعتقادی بلکه در جنبه‌های عملی و اجتماعی نیز صادق و آشکار است. آنجا که فرقه ای از هندوها برای رهایی و نجات از چرخه زاد و میر مکرر از تمام لذت‌های حسی دست می شویند و این راه را مناسب‌ترین شیوه ی عدم تعلق و در نهایت نجات می‌دانند و فرقه دیگر آزادی در بهره مندی از لذت های حسی را بهترین راه رهایی از تعلقات دانسته و در این راه گرفتار افراط نیز شده‌اند به رغم این تکثر و تنوع ۳ مذهب یا فرقه اصلی برای آیین هندو برشمردند که بیشتر هندوها عضو یکی از این مذاهب اند: مذهب ویشنویی،[2] مذهب شیوه‌ ای[3] و مذهب شاکته ای.[4]

هرچند زمینه های مبحث منجی در دیگر مذاهب هندو هم بوده، اما این آموزه از مواردی است که در یکی از مذاهب هندویی (ویشنویی) رنگ و بوی جدی و اساسی به خود گرفته است. در این مقال برآنیم تا آموزه منجی موعود در این مذهب را بررسی کنیم.

مذهب ویشنویی

محور اصلی این مذهب بر پرستش ویشنو به عنوان خدای متعال و تنزلات او در زمین واقع شده است. گرچه آموزه اوتاره[5] (تنزل خدا) را در دیگر مذاهب هندویی نیز می‌توان یافت، اما این مفهوم از آموزه‌های اصلی و بنیادین ویشنو پرستان است. اعتقاد بر این است که هر گاه دهرمه[6](آیین و دین مراد است) در خطر افتد ویشنو (خداوند) جایگاه آسمانی خویش (ویکونتهه)[7] را ترک کرده خود را در صورت و شکلی زمینه متنزل می‌کند تا خطر را رفع و نظم مناسب را دوباره برقرار سازد.

به‌صورت سنتی ده اوتاره (تنزل) برای ویشنو قائل‌اند که به‌ترتیب عبارت‌اند از:

1. مَتسیه[8] (ماهی)؛
2. کوورمه[9] (لاک پشت)؛
3. وراهه[10] (گزاز)؛
4. نره سینهه[11] (انسان شیر)؛
5. وامنه[12] (کوتوله)؛
6. پرسو رامه[13] (رامه تبر به دست)؛
7. رامه؛
8. کرشنه[14]؛
9. بودا[15]؛
10. کلکی یا کلکین.[16]

گرچه این ده اوتاره، همگی تنزل ویشنو هستند، به‌لحاظ کارکرد و نوع مأموریتی که داشته یا دارند با یکدیگر متفاوتند و این امر از اسطوره‌های مربوط به هر یک قابل دریافت است؛ برای نمونه، مأموریت متسیه اوتاره حفظ و نگهداری انسان و دیگر موجودات در مقابل طوفان و سیل بود.[17]

شکل و ظاهر این دو اوتاره از صورتی کاملاً حیوانی آغاز می‌شود و به‌مرور به شکل کاملاً انسانی می‌انجامد؛ چنان‌که اوتاره های اول تا سوم، کاملاً صورتی حیوانی دارند و اوتاره های چهارم و پنجم، نیمه‌انسان یا انسان غیر متکامل و تنزل های بعدی شکل و صورتی کاملاً انسانی به خود می‌گیرند.[18] آموزه اوتاره در طی دوره شکل‌گیری خود برای عامه مردم بسیار خوشایند و جذاب بود. این جاذبه با تصور وجودی الهی که «تنزل» می‌کند تا انسان‌ها را از دوران سختی و مشقت مدد رساند به اوج می‌رسد.[19]

دوره‌های جهان از منظر آیین هندو

در آیین هندو همانگونه که چرخه زندگی‌های متعدد و آمد و رفت های بی‌شمار گریبان افراد بشر،[20] بلکه تمام موجودات را گرفته‌است، زمان و دوره‌های آن نیز با این چرخه و تغییرات روبروست. متون هندویی تقسیم‌ بندی‌های متعددی از زمان و ادوار جهانی دارند که در این‌جا به یکی از آن‌ها اشاره می‌شود.

جهان از ادوار متعدد و تودرتو تشکیل‌شده است. هر یک دوره آن به مهایوگه[21] (دوره یا عصر بزرگ) معروف است که شامل چهار دوره یا یوگه است. هر یک از این دوره های کوچک‌تر هم به‌لحاظ کمیت و هم کیفیت، متمایز از یکدیگر اند این دوره‌ها به‌ترتیب عبارت‌اند از:

کرته یوگه[22] یا عصر طلائی

در این عصر، دهرمه، آئین و دین، به‌صورت تام و تمام حاکم است و به اجرا درمی‌آید؛ مردم خشنود، تندرست و با فضیلت اند و با علم شهودی به معارف دست می‌یابند.

ترِتا یوگه:[23]

مدت این دوره کمتر از دوره اول است و در آن سه‌چهارم دهرمه حاکم است و به اجرا درمی‌آید. فضیلت‌ها و شادمانی‌ها نسبت‌به دوره اول، یک‌چهارم کاهش‌یافته است. در این دوره وظایف دینی و عمل به دهرمه در مرتبه دوم قرار دارد و مردم تا حدی ستیزه‌جوی اند.

دواپَره یوگه:[24]

مدت آن از دوره دوم کمتر و در آن تنها نیمی از دهرمه جاری و مورد توجه است. یعنی فضیلت و نیکی نسبت‌به دوره اول نصف شده‌است. در این دوره ناخشنودی، ستیز و دروغ رواج دارد.

کَلی یوگه:[25]

این دوره که مدت آن را ۴۳۲۰۰۰ سال (نصف دوره سوم) می‌دانند، آخرین مرحله از آن دوره بزرگ است. در این دوره -که در میان چهار دوره بدترین است- فضیلت رخت برمی‌بندد و تنها یک‌چهارم دهرمه برقرار است؛ یعنی همه هنرها و فضیلت‌ها، مگر یک‌چهارم آن‌ها، از میان رفته‌است.[26]

در این اوضاع و احوال است که مردم به‌دنبال راه نجاتی مناسب می‌گردند و چشم به راه نجات‌بخشی اند که آنان را از این مهلکه نجات دهد. در اینجاست که آموزه نجات یا منجی موعود با آموزه اوتاره (تنزل خدا) که پیش‌تر از آن سخن گفتیم، به‌هم می‌آمیزند و انسان‌ها را به اصلاح و بهبود وضع جهان امیدوار می‌کنند.

منجی موعود در متون هندویی

نام و نسب موعود هندو

پیش‌از این از مفهوم اوتاره و تعداد آن‌ها سخن گفتیم. همانگونه که بیان شد آخرین و دهمین اَوَتاره کَلکی یا کَلکین نام دارد. او را با نام‌های دیگری از جمله نیکالَنک اَوتاره[27] و پَرَسرَیه[28] نیز می‌شناسند. در برهمانده پورانه[29] آمده‌است خود خدا با نام کلکی و ویشنویَشَس[30] متولد خواهد شد. او ماجراهای مهمی خواهد داشت. وی به خانواده پراشره تعلق دارد.[31]

برخی متون ضمن تعیین نام او به محل تولدش نیز اشاره کرده‌اند: «مَهاویشنو به‌عنوان یک برهمن با نام ویشنویَشَس در روستایی به نام َشمبَله[32] متولد خواهد شد. ویشنویشس بنام کلکی مشهور و معروف خواهد شد.» بهگوته پورانه ضمن بیان نام او به طبقه‌اش نیز اشاره می‌کند: «نرینه[33] صورت کلکی به خود می‌گیرد، به‌عنوان پسری برای ویشنویَشَسه برهمن.[34]

در مهابهارته آمده‌است: «برهمنی به نام کَلکی ویشنویشس قیام خواهد کرد.»[35]

برخی متون زمان آمدن منجی (کلکی) را به‌نحو کلی اعلام می‌دارند. متسیه پورانه آورده‌است: «در پایان کلکی یوگه، ظهور کلکی خواهد بود.»[36]

در فقرات یادشده و نیز در فقراتی که ذکر آن‌ها در این‌جا ضروری نمی‌نمود، به‌وضوح تمام، نام، طبقه اجتماعی، منزلت خانوادگی و حتی محل تولد موعود هندویی بیان شده‌ است.

ویژگی‌ها و مشخصه‌های کلکی

پیش‌تر بیان شد که آموزه اوتاره (تنزل خدا) یکی از آموزه‌های مهم و تاثیرگذار هندویی است که نقش مهمی در فرهنگ، آداب‌ و رسوم و زندگی دینی هندو داشته‌ است. همچنین گفته شد، در نظر هندوهای ویشنویی، دهمین و آخرین اوتاره کلکی است که ویژگی‌های خاصی برای او برشمرده‌اند؛ از جمله در برهمانده پورانه آمده‌ است: «او بر کل زمین می‌گردد، بدون این‌که موجود زنده‌ای او را ببیند.[37]

بهگوته پورانه وی را چنین توصیف می‌کند: «خدای عالم دارای جلال بی‌بدیل، بهره‌مند از فضایل بی‌شمار و هشت خصلت والا، سوار بر اسبی چالاک و چابک خواهد بود.»[38] همین کتاب در چند فقره بعد چنین می‌گوید: «وقتی کلکی که دارای قدرت فوق بشری و محافظ فضایل است خود را بر زمین نازل می‌کند...»[39] همچنین در جای دیگر پس‌از بیان این‌که او خود را به‌صورت کلکی متنزل می‌کند و بیان برخی از کارکردهایش چنین توصیف‌شده است: «تویی صاحب بازوان توانمند، زایش‌های بی‌شمار و اعمال بی ندازه پرآوازه.»[40]

از سوی دیگر، برخی متون او را انسان انگاشته‌اند و چهره‌ای کاملاً انسانی از او به تصویر می‌کشند؛ در مهاربهارته آمده‌است: «او پادشاه خواهد بود، چرخاننده چرخ (عالم) پیروزمند از طریق قانون و جهان پرآشوب را به سوی آرامش می‌برد؛ درحالی‌که برهمنان گرد او جمع می‌شوند، آن برهمن نسل تمام اجنبی‌های پست را هر کجا باشند برمی‌اندازد.»[41] و یا برهمانده پورانه آورده‌است: «او همانند یک انسان به‌عنوان پسر دِوَسَنه عاقل متولد خواهد شد.»[42]

آرمان‌ها و کارکردهای کلکِی

برای شناخت هرچه بیشتر و بهتر اندیشه منجی موعود در آیین هندو لازم است با کارکردها و آرمان‌ها و نیز اتفاق‌هایی که در دوره ظهور کلکی رخ می‌دهد، آشنا شویم. اگر از این منظر به بررسی متون بپردازیم برخی از این موارد را می‌توانیم بازشناسیم:

همان‌طور که گفته شد، کلکی در کلی یوگا یا دوره آخر خواهد آمد. در این دوره فضائل، راستی و درست‌کاری از میان رفته و تنها یک‌چهارم دهرمه (آئین) جاری است. بنابراین یکی از وظایف کلکی، مبارزه با ناراستی‌ها و نادرستی‌ها است. مَتسیه پورانه آورده‌است: «هر کس هر کجا باشد بدست کلکی از پای درمی‌آید. آن آنکه بی‌دین، آزمند، ریاکار، بدعت‌گذار و ستمکارند، چه آریایی باشند چه مَلِچّه.»[43]و[44]

وی برای مبارزه نیاز به امکانات و لشکر دارد؛ ازاین‌رو وایو پورانه می‌گوید: «صدها و هزاران برهمان مسلح، گرداگرد او خواهند بود.»[45]

برهمانده پورانه نیز آورده‌است: «یک ارتش کامل اسب‌سوار، فیل سوار و ارابه سوار پشت سر او خواهند بود.» یا در جای دیگر می‌گوید: «خدای قدرتمند با اقدام به‌موقع پیروانش، پایانی برای ملچه ها رقم خواهد زد ... او آنانی را که چندان درست‌کار نیستند و در مواردی هم آنانی را که از درست‌کاری و پارسایی نفرت دارند، تنبیه می‌کند.[46]

شاید بتوان از این فقرات استفاده کرد که معیار ارزشی موعود باوری هندو، فضیلت و نیکی است، نه قوم و تبار. در مورد عملکرد کلکی در مهابهارته نیز مطالبی دارد؛ آنجاکه می‌نویسد: او پادشاه خواهد بود، چرخاننده چرخ (عالم ) پیروزمند از طریق قانون (دهرمه)، او جهان پرآشوب را به سوی آرامش می‌برد؛ درحالی‌که برهمنان گرد او جمع می‌شوند، آن براهمنه نزد تمام اجنبی پَست را هر کجا که باشند برمی‌اندازد.»[47]

جایگاه اندیشه منجی موعود هندویی در تنوعات موعود باوری

موعود هندویی به‌لحاظ ماهوی، موعود «شخصی» و نیز «متعین» است؛ چراکه انسانی با نام، نسب خانوادگی و حتی محل تولد مشخص است که از قرن‌ها پیش‌از ظهور، ویژگی‌های را در متون ثبت کرده‌اند. این موعود شخصی به‌رغم این‌که با هیبتی انسانی پا بدین جهان می‌گذارد اما دارای جنبه الوهی است. زیرا به باور هندوها او (تنزل) اوتاره خدا و بلکه خود خداست[48].

نجات‌بخشی موعود هندویی را می‌توان «جمعی» دانست؛ زیرا بیشترین تاکید سنت هندو بر قیام و حرکت فراگیری است که کلکی برای احیای درمه و رهایی همگان صورت می‌دهد. او آنگاه خواهد آمد که اجتماع و حتی جهان رو به نابودی باشد. در فهرست کارکردهای کلکی، به چیزی که حاکی از نقش او در نجات فردی مؤمنان و پرستندگانش باشد؛ به آن معنا که مثلاً در مسیحیت هست، برنخوردیم؛ اما این را می‌دانیم که بر پایه مبنایی هندویی -به‌ویژه مکتب بهکتی- که راه نجات را در دل‌دادگی و سرسپردگی به یکی از تجلیات خداوند معرفی می‌کند، کلکی می‌تواند پرستنده مخلص خویش را در هر جایی‌که باشد از اقیانوس زاد و میر برهاند. بر این اساس نجات‌بخشی فردی نیز برای کلکی خلاف قاعده نمی‌نماید.[48]

در مورد شمول و گستردگی رسالت موعود هندویی به‌آسانی نمی‌توان اظهارنظر کرد. برخی فقرات گزارش‌ها نشان از فراگیری و جهان‌شمولی رسالت وی دارد و بعضی دیگر چنین می‌نماید که قوم و ملت یا پیروان آیینی خاص را مشمول اصلاحات وی می‌شمارد. مثلاً آن‌جا که در آگنی پورانه می‌گوید: «او قانون اخلاقی را در ورنه هایی چارگانه به شیوه مناسب برقرار می‌سازد.

همچنین می‌دانیم قوانین ورنه یا طبقات اجتماعی از ویژگی‌های خاص آیین هندو است که براساس آن، افراد خارج از طبقات را ملچّه (غیر آریایی = ناشریف) و حتی نجس (چنداله) می‌دانند. پس شاید بتوان گفت موعود باوری آئین هندو، مانند خود این آیین «قوم مدار» است و منجی موعود آن نیز، اگر حتی در پی نجات جهانیان باشد آن را بر محور ارزش‌های طبقاتی هندویی می‌طلبد؛ مگر آنکه در مفهوم‌هایی مانند «هندو» و «آریایی» به تأویل دست یازیم.

پانویس

1. ↑Hinduism
2. ↑Vaisnavism
3. ↑Saivism
4. ↑Saktism
5. ↑Avatara
6. ↑Dharma
7. ↑Vaikuntha
8. ↑Matsya
9. ↑Kurma
10. ↑Varaha
11. ↑Nara-synha
12. ↑Vamana
13. ↑Parsau Rama
14. ↑Krsna
15. ↑Buddha
16. ↑Kaki-Kalkin
17. ↑در آئین هندو، داستانی شبیه داستان طوفان نوح آمده است و در آنجا ماهی، متسیه، است که با هشدار به موقع خود، انسان و دیگر موجودات را نجات می دهد. (ر.ک: مهابهارت، ج1، ص361).
18. ↑ایونس، شناخت اساطیر هند، ص41.
19. ↑Stutley, Margaret, A dictionary of Hinduism.
20. ↑شواهد بسیاری برای این امر می توان آورد، از جمله آنجا که کرشنه به ارجونه می گوید: «هیچ گاه نبوده که من نباشم، یا تو نباشی، یا این پادشاهان نبوده باشند» و یا «هم چنان که آدمی دلق ژنده بر می کند و جامه نو می پوشد، جان نیز تن های فرسوده را فرو هلد و در تن های تازه جای گیرد» (ر.ک: گی تا، سرود خدایان، ترجمه محمد علی موحد، گفتار دوم).
21. ↑Maha Yuga
22. ↑Karta Yuga
23. ↑Treta Yuga
24. ↑Dwapara Yuge
25. ↑Kali Yuga
26. ↑ایونس، شناخت اساطیر هند، ص41.
27. ↑Nikalank Avatara
28. ↑Parasraya
29. ↑Brahmanda Purana
30. ↑Visnuyasas
31. ↑Ibid, vol.24, pp928-9.
32. ↑Sambala
33. ↑Narayana . در زبان سانسکریت «نَرَه» به معنای مرد است و در متون وده‌ایی نیز، به همین معنا به کار رفته است؛ اما در دوره پس از وده‌ای، گاهی به انسان نخست، نیای بشر یا خالق ثانوی اشاره دارد؛ یَنه، یعنی منزل‌گاه و جایگاه. بسیاری از متون نَریَنَه را معادل ویشنو دانسته اند که در اینجا نیز، همین معنا مورد نظر است.
34. ↑The Srimad-Bhagavatam, Sanyal, j. M, tr, V.1, p.10.
35. ↑Ibid, vol.2, p 597.
36. ↑The Matsya Puranam, Vasu, Srisa Chandra, p. 139.
37. ↑Ancient Indian, Tradition & mythology, shastri, vol.24, p.929.
38. ↑The Srimad-Bhagavatam, Sanyal, j.m, tr, book 7th, section 18.
39. ↑Op cit., section 23th.
40. ↑Ibid, book 11th, section 4th.
41. ↑The Mahabharata, vol.2, p.597.
42. ↑Ancient Indian Tradition & mythology, Shastri, vol.24, p.928.
43. ↑Maleccha
44. ↑The Matsya Puranam, Vasu, Srisa Chandra, p. 341.
45. ↑Ancient Indian tradition & mythologyT Shastri, vol.37, p.411.
46. ↑Ibid, vol.24, p929.
47. ↑The Mahabharata, vol.2, p.597.
48. الفبصادق ابوطالبی، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در آئین هندو صص77

منابع

1. ایونس، ورونیکا، شناخت اساطیر هند، ترجمه باجلان فرخی، تهران، انتشارات اساطیر، 1373 ش.
2. گی تا (بهگودگی تا) سرود خدایان، ترجمه محمد علیهاالسلام موحد، تهران، انتشارت خوارزمی، 1374 ش.
3. The Srimad-Bhagavatam, Sanyal, j. M, tr,new delhi: Munhiram Manoharlal 2000
4. The Matsya Puranam, Vasu, Srisa Chandra . new delhi: oriental books 1980
5. Ancient Indian, Tradition & mythology, shastri,jagdish laib kunst Arnold Bhatt G P Delhi: Moilal Banarsidass 198

منبع اصلی

1. گونه شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان ، مقاله صادق ابوطالبی، گونه شناسی اندیشه منجی موعود در آئین هندو صص62-78، دانشگاه ادیان و مذاهب قم.