نیابت و نائب

نیابت و نائب، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت

واژه «نیابت» و «نائب» در فرهنگ‌ مهدویت به کار رفته و به سرپرستان نهاد وکالت در دوران غیبت صغرا و به فقهای امامیه در دوران غیبت کبرا، اطلاق شده است، با این تفاوت که به نائبان چهارگانه امام دوازدهم (عج) در دوره غیبت صغرا، که با اسم و خصوصیات معرفی شده اند، «نائب خاص» و به فقهای امامیه دوران غیبت کبرا که واجد شرایط معین شده از سوی امامان : باشند، «نائب عام» اطلاق می‌گردد. تفاوت دیگر نائبان خاص با نائبان عام در محدوده اختیارات و وظایف آن ها است. مهم‌ترین ملاک انتخاب نائبان خاص، با توجه به شرایط حساس دوران غیبت صغرا، قدرت رازداری و حفظ اسرار بوده است. نائبان چهارگانه وظيفه داشتند اقدامات لازم را در زمینه رهبرى جامعه شيعه باتوجه به دستورهای صادرشده ‌ از جانب امام انجام دهند. عالمان امامی به شرط آن‌که در قوانين اسلامى فقيه بوده و داراى ملكه عدالت باشند، شایستگی نیابت امام داشته و در همة اموري كه پيامبر و امام ولايت دارند؛ آنها نيز ولايت دارند مگر اموری كه به واسطة اجماع يا نص يا غير آن، اسـتثنا شـده باشند.

«نیابت» به کسر نون، اسم مصدر و حاصل کار نائب است و «نايب» از ريشه لغوى( ناب ينوب نوبا)، در لغت به معنای جانشین و قائم مقام به کار رفته است. [۱] همچنین به شخصی که در امور مهم جانشین دیگری شود، نائب گفته می شود. [۲] در اصطلاح کلام و فرهنگ مهدویت، به سرپرستان نهاد وکالت در دوران غیبت صغرا یعنی عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح نوبختی و علی بن محمد سمری و فقهای امامیه در دوران غیبت کبرا، «نائب» اطلاق شده است.

آنگونه که غیبت امام دوازدهم (عج) به دو مرحله تقسیم شده، نیابت نیز آن ‌گونه است؛ یعنی دارای دو شکل است:[۳]

1. نیابت خاص: نیابت خاص آن است که امام، شخصی معين و مشخص را نايب خود قرار دهد و به اسم و خصوصيات، او را معرفى كند. [۴]
2. نیابت عام: نیابت عام آن است که امام، ضابطه‌اى كلّى و صفات و مشخصاتى عام به دست دهد كه در هر عصر، فرد شاخصى كه آن ضابطه- از هر لحاظ و در همه ابعاد- بر او صدق كند؛ نايب امام شناخته شود و به نيابت ازامام در امر دين و دنيا، سرپرست جامعه باشد. سخنش سخن امام است و اطاعتش واجب و مخالفش حرام خواهد بود. [۵] از این رو به نائبان چهارگانه امام دوازدهم (عج) در دوره غیبت صغرا، نائب «خاص گفته» می‌شود و به فقهای امامیه دوران غیبت کبرا که واجد شرایط معین شده از سوی امامان : باشند، «نائب عام» اطلاق می‌گردد.

 در تطور این عنوان باید دانست که نائب و نیابت و مانند آن، در عصر حضور و غیبت صغرا هیچ گاه در روایات وارد نشده ودر موارد معدودی در دوران غیبت صغرا واژه نیابت در برخی از گزارش‌های تاریخی از سوی برخی از راویان به کار برده شده است. [۶] اما در سده ششم هجری، قطب راوندی به واژه نائب اشاره کرده و با یادکرد از عثمان بن سعید، با عنوان وکیل امام حسن عسکری(ع)، از وی با عبارت «نائب القائم علیه السلام» یاد می‌کند. [۷] گویا از این زمان، عنوان مذکور به طور گسترده مورد توجه قرار می‌گیرد؛ به گونه‌ای که امروزه بيشترين کاربرد درباره سرپرستان نهاد وکالت، به نواب خاص یا «نوّاب اربعه» به تعبیر شده است. گفتنی است برخی از محققان معاصر، چرایی تفاوت عنوان درنوشته راوندی را این گونه پاسخ داده‌اند: اين‌كه وی در معرفى منصب مذکور، در عصر امام عسكرى (ع) تعبير «وكيل» و در عصر غيبت تعبير «نايب» را به كار برده است؛ مى‌تواند حاكى از اختصاص تعبير نايب و نوّاب به سفراى اربعه عصر غيبت صغرا باشد؛ چرا كه نايب به معناى جانشين و قائم‌مقام به كار مى‌رود و اين معنا در مورد نوّاب اربعه قابل صدق است، كه به‌طور مطلق به عنوان باب حضرت مهدى (عج) و جانشين او و تنها واسطه بين او و شيعيان بودند؛ به خلاف عصر حضور ائمه : كه با وجود ابواب و وكلا، امام نيز با شيعيان مرتبط بود و از اين رو، برترين وكلاى ائمه : نيز نايب و جانشين و قائم‌مقام مطلق آنان محسوب نمى‌شدند. [۸] از همان نخستین روزهای غیبت کبرا، نظریه نیابت فقها از امام معصوم بر مبنای احادیثی پی ریزی شد که نقش ایشان را تا زمانی که امام مهدی (عج) در پرده غیبت به سر می‌برند، بیان می‌دارند. بی‌گمان این دیدگاه همچون دیگر دیدگاه‌های فقهی، در درازای تاریخ فقه، راه کمال را پیمود و فقیهان، سازوار با نیاز زمان و زمینه‌های سیاسی و اجتماعی هردوره، به زوایای جدیدی توجه داشته و درباره آن به بحث و گفت وگو و کندکاو علمی پرداخته‌اند؛ [۹] تاجایی که علامه حلی ( م ۷۲۶ ق) نخستین بار اصطلاح «ولایت» را به معنای «حق مداخله فقیه» به کار برد. وی معتقد بود فقیه به عنوان نائب امام در همه اموری ولایت دارد که امام نیز ولایت دارد. [۱۰]

«سری بودن»، شاخصه مهم نهاد وکالت است که می‌طلبید فعالیت‌های این نهاد در استتارو دور از چشم حکومتیان انجام گیرد. این مسئله به قدری اهمیت داشت که تمامی فعالیت‌های این نهاد متاثر از آن بود. [۱۱] از این رو لازم بود تمامی وکلای ائمه :، رازدارباشند؛ و این ویژگی در دوران غیبت صغرا که حکومت به دنبال شناسایی آخرین امام بود، در انتصاب نائبان اهمیت بیش‌تری داشت؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت مهم‌ترین ملاک در انتخاب آن‌ها قدرت، رازداری و حفظ اسرار بود. [۱۲] ابوسهل نوبختی – از متکلمان بزرگ شیعه در عصر غیبت صغرا- ممتاز بودن حسین بن روح در رازداری و حفظ اسرار مربوط به حضرت مهدی(عج) را دلیل انتصاب او به این مقام ذکر می‌کند. هنگامی که ابوسهل مورد سوال قرار می‌‌گیرد که چگونه است با جایگاهی که تو داشتی، ابن روح به این مقام برگزیده شد؛ وی در پاسخ گفت: «آنان [ائمه اطهار :] بهتر از هركس مى‌دانند چه كسى را به اين مقام برگزينند. من آدمى هستم كه با دشمنان رفت‌ وآمد دارم و با ايشان مناظره مى‌كنم. اگر من مکان امام غایب را، چنان که ابوالقاسم بن روح می‌داند، می‌دانستم؛ شاید هنگام احتجاج آن را فاش می‌کردم؛ اما حسین بن روح، اگر امام را در زير عبای خود پنهان داشته باشد، و او را با قيچى‌ ریزریزکنند، عبای خود را کنار نمی‌زند». [۱۳]

گفتنی است اخبار غیبی که به واسطه امام در اختیار نائبان قرار می‌گرفت؛ و در مواردی آن‌ها از این اخبار استفاده می‌کردند، [۱۴] از دیدگاه مردم از ملاک‌های مهم انتخاب‌ها ووسیله‌ای برای تثبیت موقعیت نمایندگان امام در بین مردم بود. با توجه به سختی دوران غیبت صغرا و فشارهایی که بر شیعیان اعمال می‌شد، این اخبار غیبی و کرامت‌ها برای برطرف کردن شک و تردیدها و امید بخشی لازم بود. [۱۵]

نکته در خور توجه آن است که هیچ یک از چهار نائب از سادات و علویان نبودند. برخی از محققان معاصر براین باورند، امام دوازدهم (عج) با این گونه انتخاب مى‌خواسته‌اند پيروان خود را تعليم دهند و آنان را به قبول اين نكته رهنمون سازند كه در دوره غيبت كبرا رهبرى فقهای آگاه و عادل را، حتى اگر از اعقاب امام على (ع) هم نباشند، بپذيرند. [۱۶]

با آغاز دوران غيبت، نظام وكالت در قالب جديد خود، يعنى نيابت‌ تكامل يافت در اين دوران امام دوازدهم (عج)، فعاليت‌هاى خود را بدون حضور مستقيم در جامعه دنبال مى‌كرند. در طول دوران غیبت صغرا چهار نائب خاص، یکی بعداز دیگری رابط بین امام و دیگرو مردم بودند. هریک از این چهار نائب، در دوران خود سازمان وکالت را از طریق وکیلان ارشد و وکیلان فرعی اداره می‌کردند. آنان وظيفه داشتند اقدامات لازم را به منظور جامعه شيعه باتوجه به دستورهای صادره شد‌ از جانب امام انجام دهند. از مهم‌ترین وظایف نائبان مخفى نگاه داشتن نام و محل زندگى امام و حتى مسئله ولادت و جانشينى ايشان بود. در عين حال نائبان خاص وظيفه داشتند وجود امام دوازدهم(عج) را براى شيعيان و افراد مورد اعتماد، به اثبات برسانند تا جامعه شيعه را از حيرت و سرگردانى و نيز از تمايل به انحرافات و فرقه‌هاى ساختگى جديد بازدارند. از جمله کارکرد دیگر آن‌ها می توان به جمع آوری مالیات شرعی (خمس و زکالت) اشاره کرد. [۱۷] یکی از مهم‌ترین نقش‌ها و وظایف نائبان خاص، ایجاد ارتباط بین امام و شیعیان بود. [۱۸] نائبان تنها کسانی بودند که به ارتباطشان با حجت خدا تصریح شده واینان در جامعه شیعی مقبولیت یافته بوند. نائب از جانب امام سخن می‌گفت و از سوی امام پیام می‌آورد. [۱۹] مبارزه با مدعیان دروغین نیابت از دیگر وظایف نواب بود.

ویژگی و وظایف نائبان عام

عالمان امامیه بر مبنای احادیثی که بیانگر نقش نائبان عام در دوارن غیبت کبرا است؛ [۲۰] شایستگی نیابت امام (عج) را داشته؛ به شرط آن‌که اول، در قوانين اسلامى فقيه بوده و دوم، داراى ملكه عدالت باشند. [۲۱] در اين صورت، اهميتى ندارد كه از چه خانواده‌اى برخاسته‌اند؛ از خاندان امام حسين (ع) هستند يا نه. [۲۲] ملا احمد نراقی در کتاب «عوائد الایام»، در فصلي مستقل، مدون و روشمند، بـه بحـث در زمینه مسـئله ولايـت فقيـه و به ترسیم حدود اختیارات و وظایف فقهای امامی به عنوان نائبان امام دوازدهم (عج) می‌‌پردازد. او در این زمینه می‌نویسد: «در زمان غيبت امام، فقها نايب ايشان هستند ودر همة اموري كه پيامبر و امام ولايت دارند، آن‌ها نيز ولايت دارند، مگر اموری كه به واسطة اجماع يا نص يا غير آن اسـتثنا شـده باشند. غير از آن، اداره و انتظام همه اموري كه به معاش يا معاد مردم مربوط اسـت، وظيفـة فقيه است و نيز هر امر ديگری كه مجري و مأمور آن مشخص نيست و بـه كسـي واگـذار نشده؛ در محدوده اختيارات فقيه است و مي‌تواند در آن تصرف كند». [۲۳]

نائبان خاص با نائبان عام به لحاظ وظایف و محدوده اختیارات دو تفاوت عمده دارند؛ این دو تفاوت عبارتند از:

1. در دوران غیبت صغرا به هیچ صورت، شرایط سیاسی و اجتماعی برای تسلط امام و یا یکی از اصحاب ایشان وجود نداشته تا بر مصدر امور حکومتی تکیه بزنند. از این رو، نائبان خاص بر خلاف نائبان عام، وظایف امامت را، از جمله تصرف در امور حکومتی یا همان ولایت تشریعی پذیرا نبوده و تنها امور عادی شیعیان امامی را پیگیری می‌کردند. [۲۴]
2. نائبان خاص بر خلاف نائبان عام، به عنوان مرجع علمی طایفه امامیه مطرح نبوده[۲۵] و جایگاه علمی و فقهی نزد شیعیان امامی نداشتند. [۲۶] در مورد حسین بن روح - نائب سوم- آمده است که او کتاب «التادیب» را برای ارزیابی نزد علمای قم فرستاد واز آنان خواست آن را بررسی کنند. [۲۷] ناگفته نماند این، بدان معنا نیست که نائبان خاص به هیچ وجه به علوم ومسائل فقهی آگاه نبوده‌اند. برخی تقیه شدید آن‌ها را دلیل عدم حضور آنان در مباحث علمی و فقهی دانسته‌اند. [۲۸]

1. قران کریم
2. ابن منظور، محمد بن مكرم‌، لسان العرب‌، محقق: جمال الدين‌مير دامادى، چاپ: سوم‌، بیروت، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع، ۱۴۱۴ق.
3. احمدی کچایی، مجید، واکاوی تاریخی مفاهیم معنا شناختی دوره غیبت صغرا، فصلنامه انتظار، سال پانزدهم، شماره ۵۰، ص ۵۵ – ۷۳، پاییز ۱۳۹۴.
4. باقری، رویا، احمدی کچایی، مجید، چگونگی انتصاب وکیلان امام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف، فصلنامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال چهاردهم، شماره ۵۴، ص ۱۷۱ – ۱۸۹، تابستان ۱۳۹۹.
5. جبارى، محمد رضا، سازمان وكالت و نقش آن در عصر ائمه عليهم السلام، قم، موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى( ره)، ۱۳۸۲.
6. جوهرى، اسماعيل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، محقق: احمد عبد الغفور عطار، بیروت، دارالعلم الملایین، ۱۳۷۶ ق .
7. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)، ترجمه: سید محمد تقی آیت اللهی، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۶
8. حسين‌زاده شانه‌چى، حسن‌، اوضاع سياسى اجتماعى و فرهنگى شيعه در غيبت صغرى‌، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى‌ دفتر تبلیغات، ۱۳۸۶
9. حکیمی، محمدرضا، خورشید مغرب، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲
10. حلّى، حسن بن يوسف، نهاية الإحكام في معرفة الأحكام، ‌، قم، موسسه آل بیت علیهم السلام، ۱۴۱۹ ق
11. سليميان، خدامراد، درسنامه مهدويت‌، چاپ: سوم، تهران، بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود( عج)، بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود( عج)، ۱۳۸۷
12. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، محقق: على اكبر غفارى، چاپ: دوم‌، تهران‌، اسلامیه، ۱۳۹۵ ق
13. صفری فروشانی، نعمت الله، قاضی خانی حسین، بررسی مدیریت تعارض در سازمان وکالت، فصلنامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال نهم، شماره ۳۳، ص ۲۳ – ۴۸، بهار ۱۳۹۴
14. طبرى، محمد بن جرير، دلائل الامامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ ق
15. طوسى، محمد بن الحسن، الغیبة، ‌محققان: عباد الله تهرانى، على احمد ناصح، قم‌، دار المعارف الاسلامية، ۱۴۱۱ ق
16. عرفان، امیر محسن، نقش باورداشت آموزه مهدویت در احیای فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، نشر معارف، ۱۳۹۳
17. غنوی، امیر، قاعده وجوب هدایت و مسئله مهدویت، فصلنامه مشرق موعود، سال نهم، شماره ۳۵، ص ۵ – ۲۶، پاییز ۱۳۹۴
18. قاضی خانی، حسین، اثبات تاریخی وجود امام زمان عج از راه بررسی منصب وکالت در عصر غیبت صغرا، فصلنامه مشرق موعود، سال سوم، شماره ۹، ص ۸۱ – ۹۴، بهار ۱۳۸۸
19. قطب الدين راوندى، سعيد بن هبة الله‌، الخرائج و الجرائح‌، قم، مؤسسه امام مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف‌، ۱۴۰۹ ق
20. ملبوبی، محمد کاظم، سازمان وکالت امامیه و سازمان دعوت عباسیان ( شباهت‌ها و تفاوت‌‌ها)، قم، نشر معارف، ۱۳۹۰
21. موسوی خمينى، سيد روح الله، ولايت فقيه‌، چاپ: دوازدهم‌، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس سره، ۱۴۲۳ ق
22. نراقى، مولى احمد بن محمد مهدى‌، عوائد الايام فی بيان قواعد الاحكام، قم، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم‌، ۱۴۱۷ ق