ملاقات

یکی از مباحث مهم مربوط به مهدویت امکان یا عدم امکان ملاقات امام مهدی(عج) در زمان غیبت است که با توجه به تنافی یا عدم تنافی ملاقات با فلسفه غیبت امام زمان(عج) مورد بحث و بررسی علماو دانشمندان قرار گرفته و از مباحث و سئوالات متداول جامعه محسوب می گردد.

علما با توجه به دوران های زندگی امام زمان(عج) امکان و وقوع ملاقات را در مراحلی از زندگی ایشان جایز و ممکن دانسته و در مراحلی دیگر اختلاف دارند. آن چه که مورد اختلاف بین علما واقع شده مربوط به دوران غیبت کبری است که عده ای از علما امکان ملاقات و وقوع ملاقات با امام زمان(عج) را با استناد به دلایلی انکار می نمایند و عده ای دیگر با استناد به اخبار وقوع ملاقات برخی از افراد با امام زمان(عج) و عدم منع عقلی جایز دانسته اند.

دوران های زندگی امام زمان(عج)

زندگی حضرت مهدی(عج) در یک نگاه کلی می توان به چهار دوره متفاوت تقسیم کرد:

دوران زندگی با پدر خود

آخرین امام شیعیان در سپیده دم جمعه، نیمه شعبان سال 255 هجری قمری[868 میلادی] در سامراء یکی از شهرهای عراق، دیده به جهان گشود و به خاطرخطرات جانی و شرایط خاص آن دوران، به مدت پنج سال یعنی تا زمان شهادت پدر بزرگوارشان زندگی مخفیانه داشتند که از این دوران به دوره اختفا نیز یاد شده است.

با توجه به فضای امنیتی حاکم بر آن دوران و تهدیدات و خطرات موجود از طرف معاندین و دشمنان حضرت، به خاطر حفظ جان امام فقط تعداد خاص و معدودی از افراد موثق و مورد اعتماد به محضر حضرت شرفیاب شده و از فیض وجود عالمتاب ایشان بهره مند گردیده اند.

دوران غیبت صغرا

این دوران حساس و سخت از هنگام شهادت امام یازدهم در سال 260 ه.ق شروع و تا سال 329 ه.ق.-نزدیک به هفتاد سال- ادامه یافت.

مهمترین ویژگی این دوران این است که مردم از طریق نایبان خاص با امام زمان(عج) در ارتباط بودند و به وسیله آن ها پیام های آن حضرت را دریافت کرده و پاسخ سئوالات خود را می گرفتند. گاهی نیز به واسطه نائبان امام، توفیق شرفیابی به حضور امام خویش را می یافتند.[1]

دوران غیبت کبرا

این دوران با وفات آخرین نائب خاص امام دوازدهم – علی بن محمد سمری-در سال 329 ه.ق و سفارش امام زمان به ایشان مبنی بر عدم تعیین جانشین برای خود در توقیع شریفی که از ایشان خطاب به علی بن محمد سمری صادر گردید، [2]آغاز شد و همچنان ادامه دارد تا روزی که به خواست خداوند ابرهای غیبت، کنار رود و جهان از پرتو مستقیم خورشید فروزان ولایت، بهرهمند گردد.[3]

دوران ظهور

این دوران که درخشان ترین و طلایی ترین دوران زندگی بشر از اول خلقت تا آخر آن می باشد – به طوری که همه انبیا و اولیاء آرزوی درک آن دوران را داشتند و منتظر چنین روزی بوده اند و وعده چنین رویداد بزرگ و سرنوشت سازی را به پیروان خود داده اند- با ظهور آخرین حجت الهی و خورشید عالمتاب هستی محقق می گردد که این امر بزرگ الهی تابع شرایط و زمینه هایی است که باید در روی زمین محقق گردد تا امر ظهور امام زمان(عج) به منصه ظهور برسد.

تفاوت ارتباط با امام مهدی(عج) به تناسب دوره های مختلف

در دوره نخست، افرادی به صلاحدید امام یازدهم به دیدار آخرین حجت الهی نایل شدند. معاوية بن حكيم و محمّد بن ايّوب و محمّد بن عثمان گويند ما چهل نفر در منزل امام حسن عسکری(ع) بوديم و او فرزندش را به ما عرضه كرد و فرمود: اين امام شما پس از من و خليفه من بر شماست، از او اطاعت كنيد. [4]

و نیز از روایات و حکایات استفاده می شود پس از شهادت آن حضرت و در دوره دوم، اگر چه دیدار با حضرت حجت، مانند دوران حیات پدر بزرگوارشان نبوده است، ولی در عین حال گروهی با آن حضرت دیدار داشته اند. شیخ صدوق، در کتاب کمال الدین و دیگران، اسامی آنان را ذکر کرده اند[5]

دوره سوم که با وفات آخرین نایب خاص آغاز و همچنان ادامه دارد، به خاطر رویکردهای مختلف همچنان محل بحث و گفتگو بوده است:

عدم امکان ملاقات به طور مطلق

این رویکرد به طور اساسی از روایاتی قابل استفاده است که از ناپیدایی آن حضرت در دوران غیبت سخن به میان آورده است. برخی از این روایات با مضامین ذیل این دیدگاه را شکل می دهند: «تَری و لا تُری او مى‌بيند امّا ديده نمى‌شود »[6]، « فَيَرَاهُم‌ لا یَرونه، مردم را ببيند ولى آنها او را نبينند »[7]، « یَغیب عنکُم شَخصُهُ شخص او از شما نهان مى‌شود »[8]، «لا یُری جسمُهُ شخصش ديده نشود »[9] روشن است که همه روایات پیشین و احادیثی مانند آن، دلالت می کنند آن حضرت با وجود این که زنده است و در بین مردم زندگی می کند و مردم را می بیند، اما مردم او را نمی بینند.

این روایات و مانند آن باعث شده است ابن ابی زینب نعمانی- در جایگاه نخستین کسی که به طور شایسته روایات مربوط به حضرت مهدی(عج) را گردآوری و بررسی کرده است- در فصلی از کتاب خود، به روشنی مشاهده حضرت را در عصر غیبت کبری جایز نداند.[10]

امکان ملاقات، بدون شناخت

در اين ديدگاه امكان ملاقات مورد قبول است لكن وقوع ملاقات با آن حضرت را در اين دوران غير قابل پذيرش مى‌داند، و لزومى براى آن نمى‌بيند، و آن را با فلسفه غيبت در تعارض مى‌داند.

در اين ديدگاه به طور عمده به رواياتى استناد مى‌شود كه در آن سخن از ديده شدن حضرت به ميان آمده، امّا تصريح شده كه با ديدن هرگز شناختى نسبت به حضرت صورت نمى‌گيرد بنابراين امكان ديدار هست اما چون فرد، آن حضرت را نخواهد شناخت، بنابراين در يك فرد خارجى مشخص وقوع پيدا نخواهد كرد.

شیخ صدوق در کمال الدین از سدیر نقل می کند که امام صادق(ع) فرمود: « در قائم، سنتی از یوسف است... چرا این مردم منکرند که خدای تعالی با حجت خود همان کندکه با یوسف کرد! بین ایشان گردش کند و در بازارهای آن ها راه رود و بر بساط آن ها پا نهد و آن ها او را نشناسند، تا آن گاه که خدای تعالی به او اذن دهد که خود را به آن ها معرفی سازد؛ همان گونه که به یوسف اذن داد...»[11]

سخن دیگری نیز در تایید این دیدگاه از نائب خاص حضرت مهدی(عج)، محمد بن عثمان نقل شده است.

ایشان در این باره می گوید: «به خدا سوگند همانا صاحب این امر هر سال در موسم حج حاضر می شود، مردم را می بیند و آن ها را می شناسد؛ مردم او را می بینند ولی نمی شناسند». [12]

از اين روايات شناخته نشدن آن حضرت، در هنگام ملاقات و هم پس از آن استفاده مى‌شود و منطقى است كه گفته شود كسى كه هنگام ديدار، آن حضرت را نشناخته، دليلى وجود ندارد كه پس از آن بگويد آن‌كسى را كه ديده‌ام به طور حتم حضرت بوده است. چه بسا از ملازمان آن حضرت يا يكى از اولياى الهى بوده كه به دستور آن حضرت براى رفع مشكل او اقدام نموده است. اين نكته قابل تأمل و دقت است.

وقوع ملاقات همراه با شناخت و عدم پذیرش ادعای ملاقات

این رویکرد، نه فقط امکان و وقوع ملاقات مورد پذیرش است، بلکه ملاقات همراه با شناخت آن حضرت نیز پذیرفته شده است؛ اما آن چه مورد انکار است این که ملاقات کننده، حق ندارد مشاهده خود را برای دیگران نقل نماید. به بیان دیگر ادعای ملاقات نماید.

مستند این رویکرد، صدور توقیع شریفی از امام زمان به آخرین نائب خود –علی بن محمد سمری- شش روز قبل از وفاتش هست که در فرازی از توقیع شریف چنین آمده است: « ... به زودی از شیعیان من، کسانی خواهند آمد که ادعای مشاهده بکنند. آگاه باشید هر کس پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی ادعای مشاهده کند او دروغگوی افترا زننده است»[13]ادعای ملاقات غیر قابل پذیرش است.

امکان ملاقات، پذیرش ادعای ملاقات

در این رویکرد نه تنها ملاقات امکان وقوعی دارد بلکه ادعای ملاقات نیز مورد پذیرش واقع می شود. این دیدگاه در بین متاخران، شهرت بیشتری دارد . این گروه بر قبول امکان، وقوع و ادعای ملاقات با حضرت حجت در غیبت کبرا، به داستان هایی که در این باره وجود دارد استناد کرده اند.[14]

ایشان بر این باورند که کتاب های بسیاری، داستانهای گوناگونی نقل شده که در آن سخن از ملاقات با حضرت مهدی(عج) به میان آمده است. از این رو، برخی تحت تاثیر این داستانها قرار گرفته، روایات عدم امکان ملاقات را نادیده گرفتند و چنین پنداشتند که رویت حضرت حجت(عج) در دوران غیبت کبرا، امری مسلم و خدشه ناپذیر است.[15] مهمترین دلیل این گروه تواتر تشرفات است. که از اين‌ نظر، به سند و بررسي‌ اعتبار نقل‌کنندگان نیاز ندارد؛ زيرا در تواتر، سند لحاظ نمي‌شود، بلکه‌ كثرت‌ و عدم‌امكان‌ اتحاد و تباني‌ مخبران بركذب‌، کافی و حجت بوده و موجب‌ به دست آمدن يقين‌ است.

در پایان نکاتی در ارتباط با بحث مذکور یادآوری می گردد:

1. در ارتباط با حضرت مهدی(عج) در این اواخر کتاب هایی نوشته شده و رواج فوق العاده ای یافته که پر از حکایت ها و داستان ها و مطالبی است که برخی از آنها برخاسته از تصورات و خیال بافی های نویسندگان آنهاست و در برخی شمه ای از حقیقت وجود دارد. مورد اخیر بدان معنا نیست که آن کس که عنایتی کرده، به طور حتم خود حضرت بوده است.
2. نقل این داستان ها و حکایت ها، باعث می شود که عقیده ای درست و صحیح، به ناصواب هایی آمیخته گردد و عقاید خرافی و نادرست، در میان مردم رواج یابد چرا که رواج این گونه کتاب ها و حکایت ها باعث بروز حوادث و اتفاقات نابخردانه و عوام فریبانه و خرافی در جامعه می گردد
3. پیامد های ناگوار این کتاب ها و عقاید برگرفته از حکایت و خواب، جوی را پدید می آورد که جامعه را به عقاید شیعه بدبین می کند و زمینه انحراف های فکری را فراهم می آورد؛ در نتیجه، مخالفان تشیع، امکان رشد و گسترش می یابندو عقاید باطل به نام تشیع ثبت و به دیگران انتقال می یابد و عقیده ای که در اصل آن، تمام فرقه های اسلامی توافق دارند، به گونه ای مطرح شود که با اسلام واقعی، فرسنگ ها فاصله دارد و میدان دفاع را بر اندیشوران اسلامی و مصلحان، تنگ می کند.[16]
4. باید توجه داشت اگر چه ملاقات حضرت فضیلت بزرگی است، آن چه مهمتر است شناخت و معرفت به ان بزرگوار و عمل به دستورهایی است که رضایت خداوند و آن حضرت را در پی دارد. کم نبودند کسانی که همواره در زمان پیامبر و امامان علیهم السلام به دیدار آن بزرگواران نایل می شدند، اما بهره معرفتی چندانی از آن ملاقات ها نمی بردند، و گاهی هم مورد خشم و غضب ایشان واقع می شدند.[17]

پانویس

1. ↑جمعی از نویسندگان، نگین آفرینش، ص 68
2. ↑شیخ طوسی، محمد بن الحسن، الغیبه، فصل 6، ح 365، ص 395.
3. ↑جمعی از نویسندگان، نگین آفرینش، ص 71.
4. ↑ابن بابويه، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة؛ ج‌ 2؛ ص 435، باب ذكر من شاهد القائم ع و رآه و كلمه‌، ح 2.
5. ↑صدوق، علی بن محمد، کمال الدین، ج 2، ص 161.
6. ↑نعمانی، محمدبن ابراهيم، الغیبه، ص 144.
7. ↑طوسی، محمد بن الحسن، الغیبه، ص 161، ح 119؛ کلینی، کافی، ج 1، ص 337، ح 6.
8. ↑شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، کمال الدین، ج 2، ص 333، ح 1.
9. ↑کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 333؛ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین، ج 2، ص 370
10. ↑ر.ک: نعمانی، محمدبنابراهيم‌، الغیبه، ص 160
11. ↑صدوق، محمد بن علی، کمال الدین، ج 1، ص 144، باب 5، ح 3.
12. ↑طوسی، محد بن الحسن، الغیبه، ص 362.؛ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 520.
13. ↑صدوق، محمد بن علی، کمال الدین، ج 2، ص 516، ح 44.؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، ص 395؛ راوندی، قطب الدین، الخرائج والجرائح، ج 2، ص 1128؛ طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، ج 2، ص 478؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج 2، ص 538؛ نیلی نجفی، علی بن عبدالکریم، منتخب الانوارالمضیئه، ص 130.
14. ↑مجلسی، بحار الانوار، ج 53؛ نهاوندی، عبقری الحسان .
15. ↑خدامراد سلیمیان، پرسمان مهدویت ص 116- 104 با اندکی تصرف و تلخیص.
16. ↑ر. ک: جمعی از نویسندگان، چشم به راه مهدی علیه السلام، ص 34_35
17. ↑سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص 115_116

منابع

1. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، نشر مرتضی، مشهد مقدس، 1403 ق .
2. ، راوندی، قطب االدین، الخرائج والجرائح، سه جلدی، موسسه 9 امام مهدی، قم، 1409 ق.
3. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، مکتبه بنی هاشمی، تبریز، 1381 ش.
4. جمعی از نویسندگان، چشم به راه مهدی، چ دوم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1378 ه.ش.
5. جمعی از نویسندگاه، نگین آفرینش، مرکز تخصصی مهدویت، چاپ سی و هفت، 1390.
6. رضوانی، علی اصغر، موعود شناسی و پاسخ به شبهات، چ دوم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، قم، 1384 ه.ش
7. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، چاپ اول، مرکز تخصصی مهدویت، قم، 1386 ه. ش.
8. -----------، تلخیص پرسمان مهدویت، چ اول، انتشارات شباب الجنه، 1387 ه.ش.
9. صدوق، محمد بن علی بن حسین بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، دارالکتب الاسلامیه، قم، 1395 ه.ق.
10. --------------------------، من لا یحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413 ه.ق.
11. صمدی، قنبرعلی، تأملی در باب ارتباط و ملاقات با امام زمان، مشرق موعود، شماره اول، 1386
12. طوسی، محمد بن الحسن، کتاب الغیبه، موسسه معارف اسلامی، قم، 1411 ه.ق.
13. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، هشت جلد، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365 ه.ش.
14. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، 110 جلد، موسسه الوفاء، بیروت، 1404 ه.ق.
15. نهاوندى، على اكبر، العبقري الحسان‌، محقق و مصحح: احمدى قمى، حسين‌، قم، 1386
16. نیلی نجفی، علی بن عبدالکریم، منتخب انوار المضیئه، چاپخانه خیام، قم، 1401.

برگرفته از

1. درسنامه مهدویت و پرسمان مهدویت؛ خدامرادسلیمیان.