مشعشعیان

مشعشعیان، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت

مشعشعیان، دولتی است که با ادعای مهدویت شکل گرفت. مؤسس این دولت، سیدمحمد بن‌فلاح از علمای حوزه حلّه بود که در سال ۸۲۸ قمری ادعای مهدویت کرد و توانست نظر بیشتر قبایل خوزستان را به خود جلب کند. وي، بعد از جنگ‌های متمادی، توانست در سال ۸۴۵ قمری در شهر هویزه حکومت تشکیل دهد. صفویان، در سال ۹۱۴ قمری به حکومت مستقل آنان يورش بردند و از آن زمان به‌بعد، بیش از دویست‌سال به‌صورت حکمرانان تابع بر این منطقه حکومت کردند.

رهبری این جنبش، به دست شخصی به نام سیدمحمد بن‌فلاح فرزند هبه‌الله بن‌حسن می‌باشد. وی در شهر واسط به دنیا آمد. او در محیطی دشوار رشد کرد. از زمان مرگ پدرش خبری در دست نیست، اما با اجازه مادرش برای تحصیل به حلّه رفت و در درس احمد بن‌فهد حلّی شرکت کرد. او در هفت‌سالگی، قرائت قرآن و مقدمات علم را آموخت و در مدرسه، تمام اوقاتش را به درس و مطالعه می‌گذراند؛ به‌طوری‌که با تلاش فراوان و در زمانی کوتاه به مراتب عالی در علم دست یافت[۱]. همین امر باعث شد تا اجازه تدریس در جایگاه استادی را به‌دست آورد[۲].

گزارش‌ها در مورد زندگی سیدمحمد نشان می‌دهد که وی، دارای گرایشات متصوفانه بوده است، امّا به‌تدريج جنبه‌هاى صوفيانه- متاثر از استاد خود- به‌طور افراطی در افكار وی پديد آمد. از این‌رو در کنار علوم رسمی به خودسازی‌های روحی و باطنی نیز می‌پرداخت که اعتکاف یک‌ساله او در مسجد جامع کوفه می‌تواند شاهدی بر این ادعا باشد[۳].

واژه مشعشع، به‌معنای تایبدن و آمیختن آمده است[۴]که در معنای تابیدن و پرتو، توجه به وجه معنوی و روحانی گرایش‌های متصوفانه مشعشعیان مطرح می‌شود که ناظر به اعمال خارق‌العاده آن‌ها؛ همچون شمشیر بر شکم‌نهادن به‌عنوان کرامات است و معنای درهم‌آمیختن (مزج و خلط ) هم ناشی از سرعت و خلطی می‌دانند که در هنگام انجام امور غریبه از مشعشعیان ظاهر می‌شد؛ چنان‌که امر بر بیندگان مشتبه می‌شد[۵].

فارغ از معنای لغوی شعشع، این واژه در کلام سیدمحمد بن‌فلاح متحول یافت. در «کلام المهدی» از شعشعه با عنوان: «شعشعه الدوب» و «شعشعه الجعدی» نام می‌برد که «دوب» را نام مکان و «جعدی» را همان ابولیلی بن‌قیس ملقب به نابغه جعدی می‌دانند. بر این اساس، آن را ملازم با قرآن یا امر الهی یا عنایت خدایی که پس از مشکلات و ریاضات و آزمایش‌ها ظاهر می‌شود، تعبیر می‌کند[۶].

در تعبیر دیگری، «شعشعه» را منسوب به حالتی می‌دانند که یاران محمد بن‌فلاح پس از ذکر شعارهای خاصی همچون: «علی‌الله و غیره باطل» پیدا می‌کردند که در این حالت، نیروی معنوی آنها بارور می‌شده و به حالت روانی جدیدی می‌رسید که بدن‌هایشان بی‌حس می‌شد و می‌توانستند کارهای خطرناکی چون در آتش‌رفتن و شمشیربلعیدن را انجام دهند. رسیدن به این مقام را همان «شعشعه» می‌دانند که موجب تهور و بی‌باکی آنها می‌شد[۷].

شيخ احمد بن‌فهد كتابى در علوم غريبه جمع‌آورى كرده بود. چون هنگام احتضار وى رسيد، آن را به يكى از نوكران خود داده، وصيت كرد آن را در آب فرات بيندازد، امّا محمّد بن‌فلاح كتاب را از وى گرفته و با خواندن آن كارهايى مثل نيزه بر شكم‌زدن و غيره انجام می‌داد[۸] و تا جایی پیش رفت که خود را مهدی و به تعبیری که از کتاب کلام المهدی به دست می‌آید، خود را باب امام دانست[۹].

کتاب «المهدی» را می‌توان بیانیه اعتقادیِ مفصل سیدمحمد بن‌فلاح تلقی کرد که به تفکرات شیعه در باب امام زمان(عج) اشاره می‌کند[۱۰]. شرایط ظهور مبارزات امام بعد از ظهور با ظلم و ستم و بی‌عدالتی در این رساله عنوان شده است. در مجموع، از این کتاب استفاده می‌شود که وی غیبت و ظهور دوازدهمین امام شیعیان را منکر نیست، اما در میان تعریفی نو‌، جایگاه و رسالت خویش را با عنوان‌های: «مقام»، «حجاب» و «نیابت» ارائه می‌کند که بحث‌برانگیز‌ترین بخش سخنان فلاح به‌شمار می‌رود [۱۱].

از نظر وی، مهدی در زمان ظهور از چنان توانایی برخوردار است که هیچ‌کس را یارای مقابله با او نیست و به‌صورت اجتناب‌ناپذیری همه مردم تسلیم او خواهند بود و این اجبار، فرصتی برای آزمایش صالحان از ناصالحان باقی نمی‌گذارد. در این وضعیت، وجود نایب مهدی ضرورت می‌یابد؛ شخصی که از توانایی مهدی برخوردار نیست و برای پیروزی به یاری‌شدن نیاز دارد و در این‌صورت، فرصتی برای مردم فراهم می‌شود که انتخاب کنند یا از پرهیزکاران حامی قائم مقام امام زمان؛ یعنی سیدمحمد باشند یا از عصیان‌گران[۱۱].

سیدمحمد بن‌فلاح می‌گوید:

«خداوند، باید امت را در هر زمان با ضعیفی که نیاز به یاری دارد، آزمایش بکند و بر اساس حکمت، لازم است امام زمان ظهور نکند، بلکه حجاب و مقامش در زمین ظهور کنند و به‌خاطر ضعفی که بر این مقام نیابت مستولی است، نیاز به یاری دارد که با این ضعف و نیاز به یاری، امت را به آزمایش می‌کشاند که به‌وسیله آن از خوب و بد تشخیص داده شوند. . پس واجب است که سیدمحمد به هنگام ظهور به‌جای او بلکه از جانب همه ائمه و دیگر انبیا باشد»[۱۲].

خلاصه کلام اینکه، مراد سیدمحمد این بوده است که اول حجاب او ظهور می‌کند تا مردم را بیازماید، سپس امام غایب در زمینه فراهم‌شده از مجموع انسان‌های مومن و کامل ظهور می‌کنند.

سیدمحمد در تاسیس حکومت مشعشعیان، از اندیشه مهدویت نهایت استفاده را کرد و به‌نوعی خود را نایب امام زمان نامید. امام در ادامه حکومت او و در بین والیان چنین ادعای اثبات‌شدنی نیست.

با نگرش سیاسی، قلمرو مشعشعیان را می‌توان دو ناحیه؛ جنوب شرقی عراق و شرق خوزستان تقسیم کرد و در خوزستان، مناطقی مثل: حویزه، شوشتر، دزفول و شوش مهم‌ترین مراکز شهر خوزستان بودند که به تصرف مشعشعیان و تقریبا جزء مناطق ثابت آن حکومت درآمدند و حویزه به‌عنوان مرکز مشعشعیان به مدت ۷۹ سال (۸۴۵-۹۱۴) انتخاب شد و پس از آن نیز مرکز والی‌نشین مشعشعی باقی ماند[۱۳].

دوره سیدمحمد و پسرِ خون‌ریزش (مولاعلی)، مرحله شکل‌گیری دولت مشعشعیان بود. پس از مرگ سیدمحمد (۸۷۰)[۱۴]، فرزند دیگرش (سیدمحسن) به فرمانروایی رسید که دارای اعتدال بود و پس از او، دو برادرانش (علی و ایوب) به حکومت رسیدند که حکومت آنها همزمان با حکومت شاه‌ اسماعیل صفوی گردید. شاه صفوی (حک: ۹۰۷ ـ ۹۳۰ق)، در سال (۹۱۴ق) با سپاهی مجهز عازم خوزستان شد و به اتهام غالی‌گری آن‌ها را کشت و به استقلال خاندان مشعشعی در خوزستان پایان داد. آنان بعد از صفویه، به‌طور پراکنده در هر برهه‌ای از زمان در خوزستان حکومت کردند تا این‌که در زمان نادرشاه افشار به حکومت رسمی آنان پایان داده شد. مشعشیان ‌تا ابتدای حکومت رضاشاه پهلوی (۱۳۲۰ش) هم‌چنان‌ در هویزه‌ حضور داشتند[۱۵].

1. اصلانی، مختار، تاثیر ادعای مهدویت در ایجاد دولت مشعشعیان، مشرق موعود، ش۳، ۱۳۸۶.
2. حسن شبر، جاسم، مؤسس الدولة المشعشعیه، نجف، مطعبه الادب، ۱۹۷۲م.
3. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، زیر نظر: محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
4. رنجبر، محمدعلی، مشعشعیان ماهیت فکری و اجتماعی و فرایند تحولات تاریخی، تهران: انتشارات آگاه، ۱۳۸۲.
5. شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المومنین، تصحیح: ابراهیم عرب‌پور و همکاران، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۹۲.
6. الشیبی، مصطفی کامل؛ تشیع و تصوف، ترجمه: ‌علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: نشر امیرکبیر، ۱۳۸۵.
7. مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، تهران: انتشارات دنیای کتاب، ۱۳۶۲.