شام

شام، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت

در منابع روایی، و تاریخی برای برخی از شهرها نقش پررنگ و تاثیر گذاری بر تحولات و وقایع و اتفاقات آخرالزمان بیان شده است که حاکی از اهمیت و جایگاه ویژه این شهرها در آخرالزمان می باشد. این نکته از نگاه تیزبین اولیای الاهی دور نمانده و حضرات ایشان، با اشاره به اتفاقات آخرالزمانی به نقش و جایگاه این شهرها بر تحولات آخرالزمانی اشاره کرده اند. «شام» یکی از شهرهای تاثیرگذار و مهمی است که در روایات نقش پررنگی برای آن عنوان شده و از اهمیت به سزایی برخوردار است. در این نوشتار، سعی شده است به این مسئله پرداخته شود و ابعاد و تحولات تاریخی - جغرافیایی و سیاسی - اجتماعی این شهر در ادوار مختلف تاریخی، به ویژه دوران و اتفاقات دوران ظهور مربوط به این شهر و دیار مورد بررسی قرار گیرد.

«شام» یا« شامات» به منطقه‌ای اطلاق می گردد در جنوب غرب آسیا که از شمال به رشته کوه‌های توروس، از جنوب به صحرای عرب از خاور به میانرودان و از باختر به دریای مدیترانه محدود است. در هزاره دوم پیش از میلاد، به این مکان به ویژه نواحی جنوبی آن، «کنعان» می‌گفتند.

این منطقه دربرگیرنده سرزمین‌هایی است که امروزه کشورهای سوریه، اردن، لبنان، رژیم جعلی اسرائیل، فلسطین، قبرس، بخش‌هایی از جنوب ترکیه و شرق مصر در آن جای دارند. گاهی بخش‌هایی از غرب عراق را نیز جزو سرزمین شام به‌شمار می‌آورند.

از شهرهای مهم سرزمین شام می‌توان به دمشق، انطاکیه، و حلب اشاره کرد.

این سرزمین در زمان ابوبکر ضمیمه قلمرو اسلام شد و پس از خلفای راشدین تا روزگار عباسیان، جزئی از قلمرو اسلامی و در زمان خلافت امویان(۷۵۰-۶۶۱ م)، شهر دمشقِ آن مرکز خلافت اسلامی نیز بود. [۱]

در نام‌گذارى شام چند نظريه ملاحضه می شود:

1. شام را بدين دلیل شام می‌گويند كه در جهت شمال (شام) قبله قرار گرفته است[۲]؛
2. . اين سرزمين را «سام بن نوح» (شام بن نوح) بنا نهاده وبرآن حکومت داشته و در نتيجه به اسم او شهرت يافته است[۲]؛
3. برخى گفته‌‌اندکه شام از «شامة»، به معناى نقطه است كه به دلیل فراوانى روستاها و منطقه‌‌هاى نزديک به هم، آن را شام ناميدند؛ زيرا آن جا منطقه‌‌اى به رنگ‌ هاى مختلف سبز، سياه و سفيد خال خال بوده است (همان‌طور كه خال بدن انسان را شام گويند) و« سام بن ارم بن سام بن نوح»، آن را ساخته است[۲].
4. بعضى می گويند، چون قومى از كنعان در اين سرزمين ساكن شدند؛ «فَتَشاءَمُوا إِلَيْها»[۲]؛ آن را شام می گویند.

منطقه شامات پیش از آن که تحت سلطه مسلمانان درآید، در تصرف امپراتوری روم شرقی بوده است. قبل از اسلام، قبایل بزرگ عربی از جزیرة العرب به این دیار کوچیده بودند که مهم ترین آن قبایل، عبارت بودند از قضاعه، جذام، لخم، کلب، تَنوخ، سلیح و بهراء. آنان به دلیل زندگی طولانی در جوار رومیان، غالباً به کیش نصرانی درآمده و آداب و رسوم آن ها را پذیرفته بودند. [۳]

پس از بعثت پیامبر خدا (ص)، دو جنگ به نام های سریه موته و غزوه تبوک، ضد رومیان در منطقه شامات درگرفت. پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) شام در سال چهاردهم هجری، در عصر خلافت ابوبکر فتح شد و باقی مناطق نیز به مرور زمان در عصر خلافت عمر تصرف شدند. [۴]

پس از فتح شام، حکومت آن جا به معاویه بن ابی سفیان واگذار شد. وی از آن تاریخ تا سال ۳۵ هجری از سوی خلفای سه گانه حاکم شام بود تا این که در آن سال، با آغاز خلافت امام علی (ع) ، معاویه از حکمرانی شام عزل شد؛ ولی او زیربار نرفت و این نزاع به جنگ صفین منتهی گردید.

پس از شهادت امام علی(ع)، معاویه با نیرنگ به حکومت رسید و شام را مرکز حکومت امویان قرار داد. این شهر تا سال ۱۳۲ هجری پایتخت باقی ماند.

از آن پس، عباسیان، همدانیان، فاطمیان مصر، سلجوقیان و عثمانیان بر آن دیار حکومت کردند تا این که در قرون اخیر با سلطه غربیان، به ویژه پس از جنگ جهانی اول، این سرزمین از هم متلاشی و به چند کشور عربی تقسیم شد. [۵]

سرزمین شام از دیرباز بر تحولات جامعه اسلامی نقش داشته است. حضور معاویه و یزید و دیگر حکام مکّار و خونریز اموی در این منطقه و عمیق آن ها بر تحولات زمان خود که عمدتاً نقشی منفی بوده است؛ از دیرباز کفه این سرزمین را در ترازوی تحولات منطقه سنگین کرده و در طول تاریخ، این منطقه تاثیر مهمی بر سایر بلاد اسلامی داشته است.

در روایات عصر ظهور، یکی از مهم ترین نقاط اثرگذار بر واقعه شریف ظهور، شام است. اصلی ترین شورش مقابله کننده با ظهور از این مناطق برمی خیزد که در نظر دارد ضمن مبارزه با موج بیداری و انقلاب اسلامی منطقه ای، جوامع اسلامی را تحت سلطه خود درآورد.

این سرزمین ، مبدا، معبر و محل تلاقی قیام های بسیاری در عصر ظهور است. جنگ های بزرگی در این سرزمین در عصر ظهور واقع می شود که گویای اهمیت آن برای طرف های درگیر است.

تحولات شام بعد از خروج سفیانی، دارای شفافیت است و می توان توالی و ترتیب حوادث را تا حدودی مشخص کرد؛ اما این سرزمین قبل از خروج سفیانی و در فاصله زمانی متصل به خروج وی نیز شاهد تحولات مهمی خواهد بود که به صورت نامنظم والبته اندکی مبهم در روایات ذکر شده است. منابع موجود، برای سرزمین شام، تحولات بسیاری را برشمرده اند که با دسته بندی آن ها می توان به وقایع زیر اشاره کرد:

1. فتنه عمومی در سرزمین های اسلامی که در شام نیز وجود دارد[۶]؛
2. فتنه ویژه برای شام، اختلاف شدید، خشکسالی و قطحی به علت محاصره اقتصادی غرب[۷]؛
3. درگیری میان دو گروه معارض در شام و پراکندگی و ضعف در آن ها؛ [۸]
4. بلند شدن نداء و صدایی بشارت بخش از جانب شام[۹]؛
5. وقوع زلزله ای مهیب و کشته شدن افراد بسیاری در شام[۱۰]؛
6. ورود نیروهای خارجی به شام، شامل نیروهای ایرانی، غربی، مغربی و ترک می باشد[۱۱]؛
7. درگیری ابقع، اصهب و سفیانی در شام که به قدرت یابی سفیانی منجر می شود. [۱۲]

روایات عصر ظهور، جوّی متلاطم و متشنج را در اکثر کشورهای اسلامی در آستانه ظهور به تصویر می کشند که البته این تلاطم و اختلافات، جزء جدایی ناپذیر هر تغییر و انقلابی است؛ زیرا عده ای که با تغییر و انقلاب مخالف هستند و منافع و موجودیت خود را در خطر می بینند، تلاش می کنند به هر وسیله ممکن، حتی با جنایات هولناک جلوانقلاب و پدیده ظهور را بگیرند.

هرچند مبداء زمانی و فاصله مشخصی برای این فتنه ها و اختلافات تا ظهور ذکر نشده است؛ آنچه مسلّم است، این که فتنه ها و اختلافاتی که مدتی قبل از ظهور در جوامع انسانی و خصوصا در خاورمیانه- به عنوان مکان جغرافیایی ظهور- وجود دارند؛ در سال های منتهی به ظهور تشدید می شوند و در سال ظهور به اوج خود می رسند. فتنه تير و تاري پديدمی آيد و آن گاه فتنه به دنبال فتنه برپامی شود تا مردي از اهل بيت پیامبربه نام مهدي خارج می شود ، و به توصیه پیامبر(ص) :اگر او را درك كردي با او باش تا از هدايت يافتگان باشي. [۱۳]

مردم شرق و غرب به اختلاف مي گرايند، اهل قبله(مسلمانان) نيز دچار اختلاف مي شوند، مردم از ناامني به شدت رنج مي برند و اين چنين روزگار سپري مي شود تا منادي آسماني ندا دهد. [۱۴]

. و آن سالي است که در تمام سرزمين عرب ، اختلافات روي مي دهد. [۱۵]

آن گاه كه در عراق اضطراب هاي شديد سلب آرامش می کند و اختلافات شام را فرامی گیرد و اهل يمن بر سر حكومت درگير می شوند. [۱۶]

شما را به مهدي(عج) بشارت مي دهم؛ هنگامي كه اختلاف شديد در ميان مردم پديد آيد و زلزله هاي سختي واقع شود؛ او قيام مي كند. [۱۷]

قائم قيام نمي كند، مگر پس از وحشت شديدمردم، زلزله ها و فتنه هاي فراگيري كه بر مردم چيره می شود و طاعوني پيش از آن شايع می شود و شمشير بُرنده اي در ميان عرب پديد می آيد و اختلاف در ميان مردم می افتد. [۱۸]

اتفاقات و حوادث شام را شايد بتوان از مهم ترين، تاثير گذار ترين رويدادهاي آخرالزماني دانست. جرقه آخرالزمان از منطقه شام زده مي شود و آتش آن، به سرعت شرق و غرب و شمال و جنوب را در مي نوردد و خبر بزرگ آغاز عصر جديد اعلام مي شود. خاورميانه وكشورهايي چون ايران، عراق، سوريه ، عربستان، اردن، مصر، تركيه و فلسطين در آن؛ در طول تاريخ منشا حوادث و تحولات مهمي در دنيا بوده اند و مركز بيش تر حوادث آخرالزماني نيز خواهند بود؛ مثلا بيش تر جنگ ها و برخوردهاي شديد( و احتمالي ) آينده در اين موقعيت و محدوده زماني و مكاني رخ خواهد داد.

1. پورسید آقایی، علی، مواجهه امام زمان با قوم یهود در عصر ظهور، فصلنامه مشرق موعود، ش۴۲؛ غیبت نعمانی ص۲۸۰.
2. حائری یزدی، علی، الزام الناصب فی اثبات حجه الغائب، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق.
3. حموی، شهاب الدين ابوعبداللَّه ياقوت بن عبداللَّه، معجم البلدان، ج ۳، ص ۳۱۲.
4. روحانی، حسن، آشنایی با کشورهای اسلامی، قم، مشعر، ۱۳۹۴ش.
5. دوانی، علی، مهدي موعود(ترجمه بحارالانوار)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
6. سیدابن طاووس، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، قم، موسسه صاحب الامر، ۱۴۱۶ق.
7. سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، الحاوی للفتاوی، بیروت، دارالکتب العربیه، بی تا.
8. صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثرفی اثبات حجه المنتظر، قم، موسسه السیده المعصومه(س)، ۱۴۱۹ق.
9. صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعمه، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۶ش.
10. طوسی، محمد بن حسن، غیبت، ترجمه و تحقیق: مجتبی عزیزی، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۷ش.
11. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق موسوی جزائری، طیب، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ش.
12. قاضی نورالله مرعشی، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
13. کاظمی، مصطفی بن ابراهیم، بشاره الاسلام، تحقیق:حسن نزار، بیروت، موسسه بلاغ.
14. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۷ش.
15. گای لسترن،ترجمه: محمود عرفان کتابجغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، بین‌النهرین، ایران و آسیای مرکزی از زمان فتوحات مسلمین تا ایام تیمور، ۱۳۳۷ خورشیدی، ناشر فارسی: بنگاه ترجمه و نشر کتاب صفحه ۲.
16. قطب‌الدین راوندی؛ الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسۀ امام مهدی (عج)؛ ۱۴۰۹ ق.
17. مقدسی شافعی سلمی، یوسف بن یحیی، عقدالدررفی اخبار المنتظر، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۴۲۴ق.
18. مقدسی شافعی، مطهر بن طاهر، البدء والتاریخ، مکتبه الثقافه الدینیه، بی تا
19. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، قم، انتشارات اسلامیه، بی تا.
20. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، ترجمه سید احمد فهری زنجانی، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۳ش.