هانری کربن (Henry Corbin)
هانری کربن (Henry Corbin)، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت
معرفی اجمالی
هانری کربن یکی از قوی ترین و مهم ترین مستشرقان است که در مورد اسلام و مذهب تشیع تحقیق و پژوهش کرده است. وی به دلایل متعددی؛ از جمله نگاه همدلانه ای که به مذهب تشیع، و به ویژه موضوع مهدویت داشته؛ مورد توجه بسیاری از علمای اسلامی قرار گرفته است. علاقه و دلبستگی شدید او به امامان شیعه و به خصوص امام مهدی(عج) به اندازه ای بود که گویی خود از شیعیان می باشد.[1] علامه طباطبایی در مورد او می فرمودند : «کربن غالبا دعاهای صحیفه ی مهدویه را می خواند و گریه می کرد ... او مرد سلیم النفسی بود».[2]
زیست نامه
هانری کربن در سال 1903 میلادی در شهر پاریس در خانواده ای کاتولیک متولد شد. علاقه شدید او به مطالعات عرفانی موجب شد در ادامه حیات خود به دلیل محدودیت هایی که استادانش برای او در این زمینه ایجاد کرده بودند؛ آیین خود را به پروتستان تغییر دهد.[3] او طی دهه های 1920 و 1930 نزد استادانی همچون اتین ژیلسون،[4] لوتی ماسینیون[5] و مارتین هایدگر[6] به یادگیری مطالب فسلفی و دینی پرداخت. در سال 1947، وزارت خارجه فرانسه وی را به ریاست بخش ایران شناسی موسسه «ایران و فرانسه» برگزید. از همان سال به بعد، هر ساله مدتی را به ایران سفر می کرد، و به برکت این سفرها با علمای تراز اول شیعی، مانند علامه طباطبایی به بحث و تبادلات علمی می پرداخت. وی سال ها داغ ترین و جدید ترین مباحث کلامی و فلسفی آن زمان فرانسه را با خود به ایران می آورد و در قالب پرسش هایی از علامه طباطبایی سوال، و بحث و گفت گو میان آنها ادامه پیدا می کرد.[7] وی بعد از قریب به 20 سال حضور در ایران و تدریس در دانشگاه تهران، سرانجام به پاریس بازگشت و در دانشگاه سوربن به تدریس حکمت و عرفان اسلامی پرداخت. وی در ۷ اکتبر سال ۱۹۷۸میلادی از دنیا رفت. [8]
آثار
هانری کربن از جمله مستشرقانی می باشد که دارای تالیفات متعددی است که اکثر قریب به اتفاق این آثار در حوزه ی فلسفه و عرفان هستند. در زمینه مباحث مهدوی، عمده آرا و نظرات او را می توان در دو کتاب «تاریخ فلسفه اسلامی»، و «چشم اندازهای معنوی و فلسفی ایران اسلامی» مشاهده کرد. کربن دفتر هفتم کتاب چشم انداز های معنوی و فلسفی ایران اسلامی را به « امام دوازدهم و فتوّت» نام گذاری کرده و در آن، با استفاده از منابع شیعی به بیان موضوعاتی از قبیل ماجرای تولد حضرت، غیبت ایشان و داستان های تشرّفات پرداخته است .
عقاید و آرا
عنصر محوری در دیدگاه هانری کربن در مورد تشیع، دیدگاه باطنی و تفسیر معنوی او می باشد. به عبارت روشن تر، او در بررسی تشیّع، به جنبه حِکمی و معنویت باطنی این مذهب توجه ویژه داشته است.
کربن در موضوع اختلاف بین شیعه و سنی، عقیده دارد بنیادی ترین تفاوت آنها در موضوع «امامت »می باشد. وی بیان می کند، شیعیان عقیده دارند بعد از پیامبر، هنوز هم می توان در انتظار چیزی بود، و آن چیز، آشکار شدن معنای باطنی و درونی آموزه های پیامبر(ص) است. وی عقیده دارد این معنای باطنی و درونی، هنگامی به درستی ادراک خواهد شد که امام دوازدهم(عج) که قطب عرفانی جهان است، ظهور کند.[9]
کربن معتقد بود در دنیا یگانه مذهب زنده و اصیل که نمرده است، «مذهب تشیّع» است؛ زیرا این مذهب به امام زنده قائل است.[10] به همین دلیل میتوان گفت در میان تمام مباحث اسلامی، مهدویت و مسائل مربوط به آن، اصلی ترین موضوعی بود که کربن را مجذوب خود کرده بود. وی در بررسی این موضوع، بر خلاف بسیاری از مستشرقان، دیگر، همچون گلدزیهر و دارمستتر، از روش «تاریخی نگری» استفاده نکرده، و روش« پدیدار شناسانه» را مورد استفاده قرار داده است. وی در دفتر هفتم کتاب «چشم انداز های معنوی و فلسفی اسلام ایرانی» میگوید: بی تردید متونی که سیره امام دوازدهم(عج) و راز غیبت صغرا و کبرا را بیان می کنند؛ از متونی نیستند که بتوان آنها را به «نقد تاریخی»، به معنای معمول کلمه سپرد. به همین دلیل بر طریق «پدیدار شناسانه» که بهترین راه حل برای یک محقق علوم دینی است، تاکید ورزیدم.[11]
از دیدگاه کربن، مهدویت محوری ترین و بنیادی ترین عنصر اعتقادی عرفانی شیعی می باشد و مانند ستونی است که دیگر عقاید شیعی بر آن استوار است.[12] وی در «کتاب چشم انداز های معنوی و فلسفی اسلام ایرانی» میگوید: «در حقیقت تشیّع با شخصیت امام دوازدهم(عج) ژرف ترین سرّ خویش را به ما تفهیم می کند».[13]
دیدگاه های کربن در مورد بیش تر مباحث موضوع مهدویت، همان دیدگاه شیعیان بوده است. به عنوان نمونه در موضوع امکان رویت امام(عج) وی معتقد است، این انسان ها هستند که خود را از دیدار ایشان محروم کرده اند. وی بیان می کند: انسان ها با ناتوان کردن خود برای رویت امام، ایشان را نسبت به خود در پس حجاب قرار داده اند. [14] از طرف دیگر، وی مسئله ظهور امام زمان(عج) را بزرگ ترین پشتوانه و انگیزه تزکیه نفوس می داند. در حقیقت او معتقد است ظهور حضرت نیازمند حرکت انسان ها به سمت صلاح و خوبی است تا جایی که ظرفیت درک ایشان را پیدا کنند.[15]کربن مسئله ی شناخت امام(عج) را نیز از شروط تحقق ظهور می داند و بیان می کند، تا زمانی که انسان توان شناخت امام را نداشته باشد، سخن گقتن از ظهور او بی معناست.[16]
از دیگر دیدگاه های کربن در موضوع مهدیت، در مورد مادر امام زمان(عج) است. کربن وجود 12 چهره ی مقدس در دوران مسیحیت، و 12 چهره مقدس را در تفکر شیعی، کاشف از نوعی پیوند معنوی میان اسلام و مسیحیت می داند. وی شاهد بر این مدّعا را مادر امام زمان(عج) معرفی می کند که ابتدا مسیحی بوده و سپس به آیین اسلام مشرف شده است.[17] کربن، وجود مقدس مادر امام زمان(عج) را واسطه و حلقه اتصال میان اسلام و مسیحیت می داند.[18]
کربن در موضوع محل زندگی و حیات امام(عج) بیان میکند که امام به عنوان چهره ملکوتی تجلّی حق، از قوانین علیّت تاریخی برکنار است. امام دوازدهم در جهانی موازی و میانی زندگی می کند که جهانی برزخی و بینابینی است.[19] در جای دیگر به بیان 4 مورد از تشرفات خدمت امام زمان(عج) می پردازد و در نتیجه گیری بیان می کند که تمام این حکایت ها ویژگی مشترک و شاخص دارد، و آن عبارت است «از جغرافیای عالم محسوس به جغرافیای عالم ناشناخته» .[20] در واقع کربن محل زندگی امام(عج) را ناکجا آبادی می داند که از قلمرو مادی معمول فراتر است. وی عمر طولانی امام(عج) را نیز با همین استدلال توجیح می کند و به نقد امثال شیخ صدوق که در کتاب خود، قسمتی را به معمران اختصاص داده اند، می پردازد وچنین بیان می کند: برخی مولفان با جدیّت بسیار به بررسی زندگی معمران پرداخته اند و امکان زندگی جسمانی و مادی بسیار طولانی برای امام قائل شده اند.[21] کربن قائل است بیان شاهد مثال هایی از زندگی معمران، نمی تواند توجیه عمر طولانی حضرت باشد؛ بلکه علّت طول عمر ایشان، زندگی کردن در عالمی است که اقتضائات این عالم مادی را ندارد.
بررسی و نقد نظریات
برخلاف بسیاری از مستشرقان که در بررسی آرا و نظریات آنها در موضوع مهدویت، به اشکالات اساسی وریشه ای برخورد می کنیم؛ کربن از جمله محققانی است که کمترین اشکالات بر نظریات او وارد است و دربیشتر موارد، نظریات او با نظریات علمای شیعی مطابق میباشد؛ امّا حقیقت آن است که کار هیچ محققی از خطا و اشتباه مصون نمیباشد و کربن نیز از این قاعده مستثنا نیست. پاره ای از اشکالات وارد بر وی عبارتند از:
- کربن به علت علاقه ی زیاد خود به عرفان و فلسفه، مذهب تشیّع را تنها از این باب مورد بررسی و تحقیق قرار می دهد. وی معیار «باطن گرایی» را به عنوان مبنا قرار می دهد و تمام مسائل را از این باب بررسی می کند؛ در حالی که مذهب تشع را می توان از جنبه های دیگری، مانند فقه و کلام و حدیث نیز بررسی کرد.[22]
- همان طور که اشاره شد، کربن حقیقت شیعه را همان جنبه های« باطنی و حِکمی و معنوی» می دانست و به همین دلیل هنگام رجوع به منابع حدیثی شیعی، عمدتا احادیثی را انتخاب می کند که گویای حکمت و معنویت هستند، و ملاکات صحت و سقم رجالی حدیث را در نظر نمی گیرد ولذا به همین دلیل گاه به احادیثی استناد می کند که اعتبار چندانی ندارند.[23]
- از دیگر اشکالات عمده ای که بر کربن وارد است؛ نظریه او در زمینه «محل زندگی»امام زمان(عج) می باشد. همان گونه که بیان شد، کربن محل زندگی امام را در عالم مادی نمی داند و قائل است ایشان در این جهان مادی زندگی نمی کنند. به نظر می رسد کربن در اتخاد این نظریه، تحت تاثیر عقاید فرقه شیخیه قرار گرفته است که اینان محل زندگی امام را عالم «هورقلیا» می دانند[24] و این، در حالی است بر طبق نصّ صریح روایات شیعی و نظریات علما، محل زندگی امام عصر(عج) در همین عالم محسوس و مادی می باشد ؛ نه در جایی فراتر از این عالم.
- از دیگر اشکالات وارد بر هانری کربن در باب مهدویت این است که وی در نگاه به مهدویت، موضوع را تنها از جنبه عرفان و ولایت می بیند، و از دیگر زوایای این تفکر، مانند ابعاد جامعه شناسانه وامور سیاسی، غافل بوده و در حقیقت، او فقط به کارکردهای عرفانی و معنوی مهدویّت توجه داشته و از کارکردهای سیاسی، اجتماعی آن غافل بوده است. [25]
پانویس
- ↑رامین جهانبگلو، در جست و جوی امر قدسی، ص 67.
- ↑محمدحسین حسینی طهرانی، مهر تابان، ص 78.
- ↑رامین جهانبگلو، در جست و جوی امر قدسی، ص 67.
- ↑Etienne gilson
- ↑Louis massignon
- ↑Martin heidegger
- ↑رامین جهانبگلو، در جست و جوی امر قدسی، ص 59.
- ↑ر.ک: سید حسین نصر، مقدمه کتاب جشن نامه هانری کربن،
- ↑ر.ک داریوش شایگان، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ص144.
- ↑محمدحسین حسینی طهرانی، مهر تابان، ص74.
- ↑هانری کربن، چشم انداز های معنوی و فلسفی اسلام،ص 278
- ↑سید رضی موسوی گیلانی، شرق شناسی و مهدویت، ص111.
- ↑هانری کربن، چشم انداز های معنوی و فلسفی اسلام ایرانی ، ص 277
- ↑هانری کربن، تاریخ فلسفه، ص105.
- ↑سید رضی موسوی گیلانی، شرق شناسی و مهدویت، ص117.
- ↑هانری کربن، تاریخ فلسفه ،ص 105.
- ↑لازم به ذکر است ماجرای رومی بودن مادر امام زمان(عج) توسط شیخ صدوق در کتاب کمال الدین نقل شده است. عده ای از علمای شیعی به دلایل مختلفی از جمله اشکالات سندی و وجود روایات متعارض، ماجرای رومی بودن حضرت نرجس(ع) را نمی پذیرند.
- ↑کربن، هانری،فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی، ص 162 .
- ↑داریوش شایگان، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ص 156.
- ↑هانری کربن، چشم انداز های معنوی و فلسفی اسلام ایرانی، ص 294.
- ↑جلال آشتیانی، در احوال و اندیشه های هانری کربن، ص75.
- ↑سید رضی موسوی گیلانی ، شرق شناسی و مهدویت، ص119
- ↑همان، ص119
- ↑دهخدا درباره هورقلیا میگوید: ظاهرا از کلمه عبری «هبل قرنیم»گرفته شده است که هبل به معنای هوای گرم و تنفس و بخارو قرنیم به معنی درخشش و شعاع است. این عبارت، روی هم به معنای «تشعشع بخار» است(دهخدا، علی اکبر، لغت نامهدهخدا، ج15، ص23583).در مورد این عالم گفتنی است که هیچ گونه دلیلی برای اثبات آن پیدا نشده است و شیخ احمد احسایی در توصیف آن، تنها به مسائل غیر واقعی اشاره کرده و هیچ برهان عقلی و نقلی بر اثبات آن نیاورده است(احمدحاج قلی و دیگران، درسنامه فرقههای انحرافی، ص 72).
- ↑سید رضی موسوی گیلانی ، شرق شناسی و مهدویت ، ص119
منابع
- ابن بابویه، محمد، کمال الدین و تمام النعمة، انتشارات اسلامیه، تهران، 1395.
- آشتیانی، جلال، در احوال و اندیشه های هانری کربن، انتشارات هرمس، تهران، 1379.
- جهانبگلو، رامین، در جست و جوی امر قدسی، نشر نی، تهران، 1385
- حاج قلی ، احمد و همکاران ، درسنامه فرقه های انحرافی، مرکز تخصصی مهدویت، قم، 1394
- حسینی طهرانی، محمدحسین، مهر تابان، انتشارات نور ملکوت قرآن، مشهد مقدس، 1425 ق.
- شایگان،داریوش، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، انتشارات آگاه، تهران،1371.
- کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه اسدالله مبشر، انتشارات امیرکبیر، تهران، 361.
- کربن، هانری، چشم انداز های معنوی و فلسفی اسلام ایرانی،ترجمه و تحقیق انشاالله رحمتی، نشر سوفیا، تهران، 1398.
- کربن، هانری، فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی، ترجمه سید جواد طباطبایی، انتشارات طوس، تهران،1369.
- موسوی گیلانی، سید رضی، شرق شناسی و مهدویت، قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدي موعود(عج) مرکز تخصصی مهدویّت، 1379.
- نصر، سید حسین، جشن نامه هانری کربن، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل(دانشگاه تهران)، بی جا ، 1356.