دیوید کوک (David Bryan Cook)

«دیوید کوك»، از جمله محققان سرشناس معاصـر در زمینـه مطالعـات اسـلامی، بـه ویـژه موضوعات مربوط به مسائل آخرالزمانی اسلام و نیز موضوع جهاد و شهادت در اسلام است. وی به واسطه تحصیلات لازم، شناخت منابع متقدم و شیوه بهره‌گیـري از آن‌ها، تمرکز مطالعاتی و پژوهشی بر موضوعات خاص و عدم پراکنده‌ پژوهی و نیز آشنایی بـا تاریخ و فرقه های اسلامی؛ در میان نسل جدید مستشرقان اسلام ‌پژوه داراي جایگاه قابـل تـوجهی است.

معرفی اجمالی

«دیوید برایان کوك» (David Bryan Cook)، متولد سال 1966در آمریکاست[1]. کوك چندین بار (از جمله در سال هاي 2007 و 2012) به ایران سفر کرده و از حرم امام رضا(ع) [2] و جامعة المصطفی العالمیه[3] در مشهد و نیز مراکز علمی و تحقیقاتی قم [4]بازدید داشته است.

حیات علمی

دیوید مدرك کارشناسی خود را در سال 1994 از دانشگاه عبري اورشلیم و مـدرك کارشناسـی ارشـد را در سال 1998 از دانشگاه شیکاگو[5] و دکتراي حرفه‌اي خود را در رشته مطالعـات اسـلامی در سال 2001، از دانشگاه مذکور دریافت کرده است. عنوان پایان نامه دکتـري کـوك، «شـروع اسلام در سوریه در طول دوره اموي» بوده است.[6] اکنون دیویـد کـوك، در بخـش مـذهب در دانشگاه رایس آمریکا[7] داراي رتبه دانشیاري است.[8]

آثار

دیوید کوك تاکنون بیش از 5 کتاب منتشر کرده؛ از جمله مهم‌ترین کتاب‌هاي منتشرشده توسط کوك، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مطالعاتی در مـورد نگـاه آخرالزمـانی مسـلمانان[9]: ایـن کتـاب در سـال 2003منتشرشده است؛
2. گفتمان آخرالزمانی معاصر مسلمانان[10]: این کتاب بر خلاف کتاب قبلی که بـر منـابع دیرین اسلامی متکی بود؛ به مجموعه اي از موضوعات مطـرح در میـان نویسـندگان معاصـر مسلمان (عمدتاً عرب زبان) در زمینه مسائل آخرالزمانی پرداخته است[11]؛
3. شناخت جهاد[12]؛
4. شهادت در اسلام[13]؛
5. درك و نشان یابی حملات انتحاري[14]؛
6. ترجمه کتاب الفتن: سنت آخرالزمانی مسلمانان سـوري؛ ترجمـه مقابلـه اي کتـاب نعـیم بـن حمـاد مروزي»[15].

برخی مقالات او که بیش تر بـه موضوع مهدویت مرتبط هستند، عبارتند از:

1. منجی‌گرایی در هلال شیعی[16]؛ 2
2. اسلام و آخرالزمان[17]
3. آغاز اسلام با رنگ و بوي جنبشی آخرالزمانی[18]؛
4. آخرالزمان اخلاقی (معنوي) در اسلام[19]؛
5. نگاه‌هاي آخرالزمانی به سال 200 هجري و وقایع پیرامونی آن[20]؛
6. عراق، مرکز سناریوهاي آخرالزمانی[21]؛
7. جنبش‌هاي آخرالزمانی شیعی و سنی در دوره آغازین اسلام[22]؛
8. منابع هزاره‌گرایی اسلامی[23]؛
9. ترس مسلمانان از سال 2000[24]؛
10. انتظار براي امام دوازدهم: گفتمان آخرالزمانی معاصر شیعی و گمانه‌زنی‌ها در لبنـان و ایران[25]؛
11. زمینه‌هاي ضد یهودي در گفتمان جهادي و آخرالزمانی مسلمانان.[26]

عقاید و آرای دیوید کوک

نکات مهم دیدگاه‌هاي دیوید کوك در دسته‌بندي چندگانه‌ دیدگاه هاي وی در موضوع نگاه آخرالزمانی اسلام و منجی‌گرایـی اسـلامی:

نگاه کلی آخرالزمانی اسلام

به باور کوك، «در موضوع رسیدن آخرالزمان»، تحقیقات برخی مورخان نشان می‌دهد خود [حضرت] محمد داراي باورهاي قوي در مورد نزدیک بودن پایان دنیا بوده و به نظر می‌رسـد بسیاري از مسلمانان اولیه معتقد بودند که پایان دنیا در طول زندگی خود ایشان اتفاق می افتد.[27] از دیدگاه کوك، بـا نگـاه بـه احادیـث آخرالزمانی می توان نگاه آخرالزمانی تاریخی، فراتـاریخی، اخلاقـی و یـا مسـیحایی را از هـم تفکیک کرد.[28]

منجی اسلامی از نگاه کوك

دیوید کوك در موارد متعددي این عقیده را ابراز کرده که در نگاه آخرالزمانی اولیه اسلام، عیسی چهره آخرالزمانی بوده و در مراحل بعدي، این نقش به شخص دیگري (مهـدي) داده شـده است. کـوك این باور اولیه را از عقاید تازه مسلمانان سوریه متأثر می داند که این تازه مسلمان در بسـتر یهـودي- مسـیحی رشد کرده بودند.

نگاه خاص شیعه به آخرالزمان و منجی

از منظر دیوید کوك، نگاه آخرالزمانی شیعه، زیرشاخه و بخشی از نگـاه کلـی آخرالزمـانی اسلامی است و هیچ داستان آخرالزمانی شیعی را نمی‌توان یافت که در منـابع سـنی نباشـد ؛ درحالی که عکس این کلام درست نیست. به بیان دیگر، می توان گفت نگاه آخرالزمانی شیعی، نتیجه و برآیندي طبیعی از تـاریخ تراژیـک و غمگنانـه شیعه بوده و این رخدادها نگاه آخرالزمـانی شـیعی را بـه سـمت و سـویی بـرده کـه تصـویر مسیحایی امام دوازدهم را ایجاد کرده است.

تفاوت دیدگاه آخرالزمانی شیعه و سنی

از دیدگاه کوك، تفاوت مهم دیگر نگاه شیعی و سنی در مورد آخرالزمان، این است که «نگاه آخرالزمانی» سنی همیشه چرخشی و دوره‌اي اسـت؛ در حـالی کـه شـیعه، خـط زمـان کـاملاً مشخصی براي آخرالزمان ترسیم کرده است.

از دیگر مواردي که کوك بدان اذعان می کند، توجه بیش تر نگـاه آخرالزمـانی شـیعی بـه موضوع عدالت است؛ در حالی که اهل سنت بیش تر بر جنگ‌هـا و متصرفات دو طرف نبردهاي آخرالزمانی و کم تر به شـیوه رفتـاري و نـوع عملکـرد مهـدي و عیسی (به عنوان دو منجی) می‌نگرند.

منجی‌گرایی در دیگر کشورهاي شیعی

کوك ادعا می‌کند که در سالیان اخیر، موضـوع مهدویت در کشـورهاي شـیعی نمـود دوباره‌اي یافته و در میان عموم مردم گسترده‌ترشده است. این امر، گسترش سریع گفتمانی عمیق در مورد پیش بینی و پیشگویی‌هاي مرتبط با منجی و ظهور نزدیک او را در سالیان اخیر موجب شده است. شـواهد ایـن گفتـه، گفتمان جدید آخرالزمانی در نوشته‌ها و گفته‌هاي شیعیان لبنان و نیز ظهور مدعیانی همچون احمدالحسن یا گروه‌هاي مهدي‌گرایـی همچون جندالسماء یا جیش المهدي در عراق است.

نگاه قرآن به مباحث آخرالزمانی

از منظر کوك، نمی‌توان گفتمـان قـرآن را غیرآخرالزمـانی شـمرد و قرآن به شدت به یک معنا آخرالزمانی است؛ چراکه انتظار دارد پایان جهان به زودي محقق شود.1 وي به سراغ روایات رفته و ارجاعاتی را که در روایات آخرالزمانی به آیات قرآن داده شده؛ پیمایش کرده است. در این زمینه، کوك تقسیم بنـدي جالـب توجهی نیز از آیات آخرالزمانی ارائه کرده است.

تشابهات نگاه آخرالزمانی اسلامی و مسیحی

کوك در بخش‌هاي مختلف نوشته‌هاي خود به شـباهت (و احتمـالاً گرتـه بـرداري ) نگـاه آخرالزمانی اسلامی و نگاه آخرالزمانی مسیحی می‌پردازد که از جمله آن‌ها، موارد ذیل را می توان عنوان کرد: ظهور ضدمسیح درآخرالزمان، بازگشت عیسی از آسمان و مبارزه او بـا دجـال، انتخـاب بیت‌المقدس (اورشلیم) به عنوان پایتخت حکومت مسـیحایی، جریـان یـأجوج و مـأجوج، ماهیـت دابـۀ الارض و شباهت آن با جـانور در کتـاب مکاشـفات و تشـابه دوران صـلح و صفاي پس از ظهور با عبارات کتاب مقدس.

بررسی و نقد افکار ودیدگاه‌هاي کوك

ادعاي گرته‌برداري نگاه منجی‌گرایانه اسلامی، از منجی‌گرایی یهودي- مسیحی

کوك همچون برخی دیگر از مستشرقان، مانند مارگولیوث و گلدزیهر، به گرته برداري و وام گیري بخشهاي مهمی از نگاه منجـی گرایانـه اسلام از محیط صدر اسلام و فضاي دینی آن دوران، به ویژه ادیان یهودیت، مسیحیت و تـا حدودي زرتشتی قائل است.

باید گفت: اول صرف تشابهات دو نگاه را نمی‌توان حاصل وام‌گیری یکی از دیگری دانست. اصل ظهور منجی در آخرالزمان و حوادث مربوط، از آموزه‌های پذیرفته شده تمامی ادیان الاهی از جمله اسلام است؛ لذا طبیعی است. آموزه‌هایی، از جمله اعتقادات آخرالزمانی اسلام با اعتقادات منجی‌گرایانه دیگر ادیان الاهی همخوانی داشته باشد. بنابراین، نه تنها گرته‌برداری نیست، بلکه این موارد نشان‌دهنده گوهر واحد و آسمانی این ادیان است. دوم باید موارد مشابه مورد بررسی دقیق سندی و محتوایی قرار گیرد مانند تشابه‌ شدید جریان یأجوج و مأجوج در منابع اسلامی و مسیحی؛ این آموزه ، به منابع کم اعتبار سنی، همچون کتـاب الفـتن ابـن حمـاد بازگشت دارد که بسیاري از علماي مسلمان به ضعف احادیث و راویان آن اذعان کرده انـد[29] لذا بعید نیست که در چنین روایاتی گفته کـوك در مـورد نفوذ آموزههاي ادیان پیشین در روایات نقل شده درست باشد.

ادعاي جبري بودن و عدم تأثیر اراده انسانی بر امر ظهور از منظر شیعه

خود کوک بیان کرده، برداشت او حاصل روایاتی است که حاوی واژه «محتوم» هستند[30]؛ یا زمینه‌سازی ظهور امام را در یک شب ممکن شمرده[31] و ظهور را امری ناگهانی معرفی کرده‌اند[32]. در این زمینه موارد ذیل قابل تأمل و دقت اند:

اگر واژه «حتم» یا «محتوم» را به «القضاء المقدّر» معنا کنیم[33]؛ نهایت برداشت از این‌گونه احادیث آن است که امر ظهور و برخی نشانه‌های آن، «مقدّر و خواست قطعی الاهی» است و به طور حتم صورت خواهد گرفت؛ ولی در این‌که آیا در تقدیرات الاهی، عملکرد مردم نیز جزء مقدمات و علل زمینه‌ساز خواهد بود یا نه؛ از این روایات نمی‌توان چیزی برداشت كرد. نکته جالب توجه در این زمینه آن است که معمول اهل سنت در مسئله اختیار بشری، پیرو دیدگاه اشعری بوده و جبری بودن اعمال انسان‌ها را به نوعی تأیید می‌کنند؛ حال آن‌که نگاه کلامی شیعه متفاوت است و نگاه «امر بین الامرین»، افق جدیدی برای فهم ارتباط اختیار بشری در مسیر خواست الاهی گشوده است[34]. امام حدیثی که درباره ظهور امام در یک شب ذکر شده علاوه بر این‌که تنها منبع شیعی ندارد[35]؛ معانی مختلفی می‌تواند داشته باشد؛ چراکه اصلاح امر امام عصر(عج) در یک شب، ممکن است به زمان پس از ظهور و یا در زمان استقرار خلافت جهانی آن حضرت مربوط باشد و منظور از آن، سرعت تغییرات لازم در عالم انسانی و فرا انسانی برای پیشبرد اهداف امور دولت آرمانی یا اشاره به امدادهای الاهی در مسیر ظهور باشد و این‌ها با لزوم ایجاد تغییراتی در درون انسان‌ها یا جامعه، به منظور پذیرش حکومت امام عدل منافات ندارد. اما در حدیثی که ظهور را امری ناگهانی می داند؛ نیز ظاهراً به معنای عدم توجه عموم انسان‌ها به مقوله ظهور و مشابهت ‌دهی آن با برپایی قیامت است که بسیاری مردم توجهی بدان ندارند و به یکباره با آن مواجه می‌شوند.

برداشت ناصحیح از انتظار شیعی

1. وی که انتظار را «صبر مؤمنان برای فرارسیدن موعد اجراي خواست الاهی در ظهور امام مهدی(عج) معنا می‌کند[36]؛ ظاهراً برداشتی منفعلانه از روایات انتظار دارد؛ چراکه نقش انسانی را عملاً در این رخداد نفی و تلاش فعالانه را برای زمینه‌سازی مخالف روایات شیعی قلمداد می‌کند. ظاهراً تلقی این نویسنده به تلقی گروه‌هایی از شیعیان شباهت بسیاری دارد که از احادیث انتظار، ایستایی، سکون و بی‌عملی را برداشت می‌کنند. پاسخ چنین دیدگاهی از زبان عالمان شیعی بسیاری داده شده است که، به این موضوع نمی‌پردازیم و خواننده گرامی را به منابع مربوط ارجاع می‌دهیم.[37]
2. وی اعتقاد دارد تشکیلات و مقامات مذهبی شیعه، با تشویق انتظارات آخرالزمانی موافق نبوده‌اند، بلکه با تمرکز توجهات منجی‌خواهانة جامعه شیعی به «آینده دور» به جای «آینده نزدیک»، مراقب عدم اوج‌گیری این آرزوها بوده‌اند؛ چراکه تمایلات افراطی منجی‌خواهانه، تضعیف قدرت حوزه و مقامات مذهبی را باعث می‌شده است[38] به نظر می‌رسد کوک، در این موضوع، نگاهی وارونه داشته؛ چراکه حوزه مذهبی تشیع، محافظ و مبلّغ راستین اندیشه مهدویت بوده است. شاهد این ادّعا، کتاب‌های گرانقدری است که در طول 12 قرن پس از وقوع غیبت، توسط علمای شیعی در این موضوع نگاشته شده است. نگاه دقیق به تاریخ دوران غیبت نشان می‌دهد هرگاه به دلایلی نفوذ عالمان راستین شیعه در جامعه کمرنگ شده؛ زمینه ظهور و تبلیغ مدعیان و جریانات انحرافی همچون شیخیه، بابیه و بهائیه فراهم شده است.

پانویس

1. ↑https://de.wikipedia.org/wiki/David_Cook (Religionswissenschaftler(.
2. ↑http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13911210000621.
3. ↑http://rim.miu.ac.ir/ index.aspx? fkeyid=&siteid=208&pageid= 37344 & newsview =60641.
4. ↑http://hawzahnews.com/TextVersionDetail/278377
5. ↑http://report.rice.edu/sir/faculty.detail?p=819CEA58C92779ED.
6. ↑http://phdtree.org/pdf/23524034-the-beginnings-of-islam-in-syria-during-theumayyad-period
7. ↑Rice University, http://www.rice.edu.
8. ↑http://report.rice.edu/sir/faculty.detail?p=819CEA58C92779ED.
9. ↑Studies in Muslim Apocalyptic, Darwin Press, Princeton 2003. (Studies in LateAntiquity and Early Islam.)
10. ↑Contemporary Muslim Apocalyptic Literature, Syracuse: Syracuse Univ. Press,2005.
11. ↑دیوید کوك در مقدمه اذعان می کند که گفتمان آخرالزمانی شیعی در این کتاب جایی ندارد و تمرکـز او بر نوشته هاي آخرالزمانی مسلمانان سنی/عربی است. علت عـدم طـرح دیـدگا ه هـاي نویسـندگان شیعی، کم تر بودن حجم و تعداد آن ها، در دسترس نبودن همه متون و موارد دیگر بوده است.
12. ↑Understanding Jihad, Berkeley: University of California Press, 2005.
13. ↑Martyrdom in Islam. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
14. ↑Understanding and Addressing Suicide Attacks: The Faith and Politics of Martyrdom Operation, Greenwood, Praeger Press 2007.
15. ↑'The Book of Tribulations: The Syrian Muslim Apocalyptic Tradition': An Annotated Translation by Nu'aym b. Hammad al-Marwazi, Edinburgh University Press; Ant Tra edition (August 1, 2017).
16. ↑"Messianism in the Shiite Crescent", Current Trends in Islamist Ideology, Volume 11, Hudson Institute, 2011, pp 91-103.
17. ↑“Islam and Apocalyptic”, The Center for Millennial Studies (CMS),www.mille.org/ scholarship /papers /cookabs.html ,2000.
18. ↑"The Beginnings Of Islam As An Apocalyptic Movement", The Center for Millennial Studies (CMS), Winter 2001, http://www.mille.org/ publications/winter2001/ cook.html-
19. ↑"Moral Apocalyptic in Islam", Studia Islamica, No. 86 (1997), pp. 37-69.
20. ↑"The Apocalyptic Year 200/815-16 And The Events Surrounding It", An Essay from the book: "Apocalyptic Time (Studies in the history of religions)" Ed. AlbertI. Baumgarten, Leiden: E. J. Brill, 2000, pp 41-67.
21. ↑"Iraq as the Focus for Apocalyptic Scenarios", CTC Sentinel, Ocober 2008, Vol 1, No 11, www.ctc.usma.edu/ posts/iraq-as-the-focus-for-apocalyptic scenarios.
22. ↑"Early Islamic and Classical Sunni and Shi‘ite Apocalyptic Movements", An Essay from the book: "The Oxford Handbook of Millennialism" Edited byCatherine Wessinger, Oct 2011.
23. ↑"Islamic Millenarianism - Bibliography", http://science.jrank.org/ pages/7870/Islamic-Millenarianism.html.
24. ↑"Muslim Fears of the Year 2000", Middle East Quarterly JUNE 1998, Vol 5,No 2, pp 51-62.
25. ↑"Waiting For The Twelfth Imam- Contemporary Apocalyptic Shiite Literature And Speculation In Lebanon And Iran", An Essay from the book: "Fundamentalism in the Modern World Vol 1: By Ulrika Martensson & others, I.B. Tauris (August 15, 2011), pp 124-147.
26. ↑"Anti-Semitic Themes in Muslim Apocalyptic and Jihadi Literature", Jerusalem Jerusalem Center for Public Affairs, http://jcpa.org/article/anti-semitic-themes-inmuslim-apocalyptic-and-jihadi-literature.
27. ↑David Cook; "Messianism in the Shiite Crescent"; p.4.
28. ↑Idem, "America, The Second ‘Ad: Prophecies about the Downfall of the United States"; p. 151.
29. ↑به مدخل الفتن در همین ویکی مراجعه شود.
30. ↑محمد بن حسن طوسى؛ الغیبه، ص435 و ابن بابويه؛ کمال الدین و تمام النعمه؛ ج 2، ص 652.
31. ↑محمد بن علی بن بابويه؛ کمال الدین و تمام النعمه؛ ج2، ص480.
32. ↑على بن محمد خزاز رازى؛ كفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر؛ ص 250.
33. ↑حسين بن محمد راغب اصفهانى؛ المفردات فی غریب القرآن؛ ج 1، ص 218
34. ↑ر.ك: سيدمحمدحسين طباطبائى؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ ج 3، ص 161 17
35. ↑نعيم بن حماد؛ الفتن؛ ص 361 و يا در عقد الدرر مقدسى شافعى چنين آمده است: « والمهدیّ، يا جابر، رجل من ولد الحسين، يصلح الّله له أمره فى ليلة واحدة ...» (يوسف بن يحيى مقدسى شافعى سلمى؛ عقد الدرر فی أخبار المنتظر عج؛ ص 126).
36. ↑David Cook; Studies in Muslim Apocalyptic; p. 229
37. ↑از جمله کتاب گران قدر «انتظار پویا»، نوشته آیت‌الله محمدمهدی آصفی، ترجمه تقی متقی، انتشارات بنیاد حضرت مهدی موعود(عج) تهران، 1384 و یا «فصل انتظار» در کتاب «حكومت جهانى مهدى(عج) T نوشته آیت‌الله مکارم شیرازی، نسل جوان، قم، 1384.
38. ↑David Cook; "Messianism in the Shiite Crescent"; p. 101.

منابع

1. ابن بابویه، محمد بن على.کمال الدین وتمام النعمۀ، تهران، دار الکتب الإسلامیۀ. 1395ق
2. آصفى، محمد مهدى . انتظارپویا، تهران، بنیاد فرهنگى حضرت مهدى موعود(عج) . 1384
3. خزاز رازى، على بن محمد کفایۀالأثرفی النص على الأئمۀ الإثنى عشر، قم، بیدار. 1401ق
4. دهقانی آرانی، زهیر بررسی و نقد آرای مستشرقان معاصر در زمینه مهدویت، قم، بوستان کتاب، 1398
5. راغب اصفهانى، حسین بن محمد ، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالعلـم الـدار الشامیۀ. 1412ق
6. طباطبایى، محمد حسـین اصـول فلسـفه و روش رئالیسـم، شـرح و توضـیح: مرتضـی مطهرى، تهران، انتشارات صدرا1364
7. طوسى، محمد بن حسن الغیبۀ، قم ،مؤسسۀ المعارف الإسلامیۀ.1425
8. مروزي، نعیم بن حماد الفتن، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، 1423ق
9. مکارم شیرازى، ناصر، حکومت جهانى مهدى ،قم، نسل جوان، 1386
10. Cook, David; Contemporary Muslim Apocalyptic Literature; Syracuse: Syracuse Univ. Press, 2005.
11. __________ ; Martyrdom in Islam; Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
12. __________ ; Studies in Muslim Apocalyptic; Darwin Press, Princeton 2003.
13. __________ ; The Book of Tribulations: The Syrian Muslim Apocalyptic Tradition: An Annotated Translation by Nu'aym b. Hammad al-Marwazi; Edinburgh University Press, Ant Tra edition,2017.