جعفر کذاب

جعفر کذاب، از دانشنامه مجازی ویکی مهدویت

اولین شخصیتی که بعد از شهادت امام حسن عسکریS، با توجه به موقعیت و جایگاه اجتماعی‌اش به دلیل منسوب بودن با بیت امامت در دوران آغازین غیبت، ادعای امامت کرد و با تلاش در اشاعه برخی از عقاید نادرست، موجب گمراهی و تحیّر جامعه شیعی شد و با وجود انحراف در «عقیده» و «عمل» زمینه‌ ساز گرایش گروهی از شیعیان به خود را فراهم کرد، «جعفربن‌علی» ملقب به «کذّاب» است.

در مورد تولّد، زندگی و شخصیت جعفر بن علی به صورت پراکنده در کتاب‌های تراجم، نسب شناسی و تاریخ عمومی مطالب اندکی بیان شده و البته بیش‌تر به انحرافات وی در دوران امام هادیS و امام عسکریS و آغاز غیبت صغرا پرداخته‌ شده است.

جعفر بن علی، مشهور به «ابوعبدالله» از فرزندان امام هادیS است. جعفر در سن ۴۵ سالگی، در سال ۲۷۱ ق وفات یافت.[۱] بر این اساس، تولّد وی باید حدود سال ۲۲۶ ق باشد.[۲] امّا با توجّه به این‌که برخی از منابع جعفر را از امام عسکریS کوچک‌‌تر می‌دانند، جعفر می‌بایست پس از سال ۲۳۲ ق متولّد شده باشد.[۳] از مادر جعفر، در منابع امامیه سخنی به میان نیامده؛ امّا شواهد و اقدامات جعفر(ادّعای ارث[۴] و تحریک حکومت برای تفتیش منزل امام) در مقابل حُدی، ویای آن است که مادر امام عسکریS، مادر جعفر نیست[۵].[۶] «جعفر» در منابع شیعی به «کذّاب» مشهور است.[۷] و نزد پیروانش به «زکی» و «توّاب» ملقب است[۸] و از مهم‌ترین القاب وی «ابوکرّین» است.[۹] فرزندان جعفر به دلیل انتساب به امام رضاS، به «بنو رضی»، [۱۰] یا «رضویون»[۱۱] مشهورند. از فرزندان مشهور جعفر، می‌توان به ابورضا محسن بن جعفر (که در ایام المقتدر بالله عباسی در دمشق به سال ۳۰۰ خروج کرد) و همچنین به عیسی بن جعفر (فردی عالم، فاضل و استاد ابومحمد هارون بن موسی تلعکبری) اشاره کرد.[۱۲] جعفر۱۱سال پس از امام عسکریS در سامرا درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.[۱۳]

در منابع شیعی درباره سرانجام جعفر دو دیدگاه وجود دارد:

1. برخی معتقدند که جعفر تا پایان عمر همچنان بر ادّعای خود باقی بود تا زمانی که درگذشت و هرگز توفیق توبه نیافت.[۱۴]
2. دسته‌ای دیگر بر این باورند که جعفر در راه رسیدن به مقامی که هرگز شایسته آن نبود، تلاش فراوانی کرد و با این اعمال باعث آزار امام هادیS، امام عسکریS و امام عصرQ شد؛ امّا در آخر از کردار خود پشیمان گردید و توفیق توبه یافت.[۱۵]

متن و فحوای روایاتی که پیش از تولّد جعفر درباره وی بیان شده، کاملا یکسان‌اند. امام سجّادS می‌فرماید: «...پدرم از پدرش و او نیز از رسول اکرمa روایت کرده است: زمانی که فرزندم جعفر بن محمد متولّد شد او را «صادق» بنامید؛ چرا که پنجمین نسل از فرزندان او متولّد می‌شود که نام او نیز جعفر است و ادّعای امامت می‌کند و بر خداوند دروغ می‌بندد و او نزد خداوند، «جعفر کذّاب» است... با پدرش مخالفت می‌کند و بر برادر خود حسادت می‌ورزد. ...گویا جعفر کذّاب را می‌بینم که طاغوت زمانش را برای تفتیش امر ولی ‌الله وادار می‌کند. جعفر به ولادت آن حضرت جاهل و ناآگاه است و اگر به او دست یابد، به قتل او حریص است و به میراث او چشم طمع دوخته تا آن‌که آن‌ها را بدون حق بگیرد و تصاحب کند.»[۱۶]

باز در گزارشی شیخ صدوق نقل می‌کند: هنگامی که جعفر متولّد شد، همه اهل خانه، به جز امام هادیS خوشحال بودند. درباره علّت عدم خوشحالی امام از ایشان سؤال می‌شود؛ امام می‌فرماید: «او خلق فراوانی را گمراه خواهد کرد».[۱۷] و نیز آمده که جعفر در دوره جوانی با افرادی که از سوی امام هادیS طرد شدند، طرح دوستی ریخته بود از این رو، امام هادیS به یارانش دستور می‌دهد که «از پسرم، جعفر اجتناب کنید، او برای من به منزله پسر نوح است.[۱۸] نسبت به حضرت نوحS؛ که خداوند در حق او فرمود: ای نوح! او از کسان تو نیست، که آن عملی غیرصالح است.»[۱۹]، [۲۰] و در جایی دیگر چنین فرمود: «همانا جعفر دشمن است؛ اگر چه فرزند من است... حسن امام بعد از من است»[۲۱] و فرمود: «جعفر از تعالیم دین خارج و زیر بار فرمان من نیست.»[۲۲]

مهمترین انحرافات وی بدین قرارند:

بعد از شهادت امام هادیS از آن‌جا که جعفر در غصب مقام امامت طمع کرده بود، با امام عسکریS رفتاری خصمانه داشت. امام عسکریS نسبتِ بین خود و جعفر را مانند رابطه فرزندان حضرت آدم دانسته و فرمودند: «به خدا سوگند مَثل من و او، مَثل هابیل و قابیل از فرزندان آدم است، آنجا که قابیل نسبت به آنچه خداوند بر هابیل از فضلش بخشیده بود، حسد ورزید و او را به قتل رسانید و اگر برای جعفر هم زمینه‌اش آماده بود، مرا به قتل می‌رساند؛ امّا خواست خدا چنین نیست که او به این امر موفّق گردد.»[۲۳]

در دوره امام هادیS، یکی از کارگزاران معروف ایشان به نام «فارِس بن حاتم» که وکیل امام در مناطق وسیع و مهمّی از ایران بود؛ طیّ وقایعی در خطّی مخالف با آن حضرت قرار گرفت. وی ادّعای امامت جعفر را ابراز داشت.[۲۴] به گزارش ابن قبه، جعفر ادّعای امامت خود را بعد از وفات برادرش، سید محمّد مطرح کرد. امام هادی در پاسخ گروهی از شیعیان که گمان می‌کردند جعفر، جانشین امام هادیS، است می‌فرماید: «امام بعد از من حسن است.»[۲۵] یا در نامه‌ای به ابی‌بکر فهفکی می‌نویسند: «ابومحمد خیرخواه‌ترین آل محمد: و معتبرترین ایشان است. او پسر بزرگ‌تر من و جانشین من است و رشته امامت و احکام آن به او می‌رسد. آنچه می‌خواهی از من بپرسی از او سؤال کن. رفع تمام احتیاجات شما نزد اوست.»[۲۶] این گونه روایات تصریح می‌کند که فعالیّت‌های جعفر در پی اثبات امامت خود، حتّی در زمان امامت پدر بزرگوارش نیز بوده است.

جعفر با شهادت امام عسکریS و آغاز غیبت صغرا، میدان رقابت را خالی یافت و فرصت را برای طرح جدّی امامت خود غنیمت شمرد. از این‌رو، در این دوره تلاش‌‌های متفاوت و پیگیری‌های گوناگونی از او مشاهده می‌شود که مهم‌‌ترین آن‌ها عبارتند از:

برای این کار توفیق نیافت.[۲۷]

اموال در تملیک امامQ دو دسته بودند: یک دسته اموالی که به شخص ایشان متعلّق بود و دیگر اموالی که به مقام امامت تعلّق داشت. بعد از شهادت امام عسکریS، اموال شخصی ایشان به‌طور طبیعی به وارثان آن حضرت تعلّق می‌گرفت؛ امّا اموال متعلّق به مقام امامت که به عنوان وجوهات شرعی و نذورات به امام بعدی سپرده می‌شدند؛ گاهی به مبالغ هنگفت و قابل ملاحظه‌ای می‌رسید.[۲۸] او حتی به ماترک امام دست برد و کنیزان آن حضرت را حبس و به فروش برخی از آنان اقدام کرد.[۲۹]

یکی از اقدامات جعفر بن علی برای به دست آوردن جایگاه امامت دادن «رشوه» به حاکم وقت بود. جعفربن‌علی پس از شهادت برادرش نزد خلیفه رفت و گفت: مقام برادرم را به من بدهید در عوض سالانه مبلغ بیست هزار دینار بابت آن به شما می‌پردازم! وزیر به او گفت: ای احمق! سلطان برای کسانی که گمان می‌کنند پدر و برادر تو امام بودند، شمشیرش را آماده کرده است؛ با وجود این موفّق نشده است آنان را از این عقیده منصرف کند؛ اگر تو نزد شیعیان از مقام پدر و برادرت بهره‌مندی، به تأیید سلطان و غیرسلطان نیازی نداری، و اگر شایستگی آن مقام را نداری، سلطان نمی‌تواند این مقام را به تو بدهد. سپس نزد سلطان رفت و از او نیز همین جواب را شنید.[۳۱] و نیز آمده است که جعفر می‌خواست مقام خلافت را به مبلغ سالی بیست هزار دینار بخرد که موفّق نشد.[۳۲]

یکی از مهم‌ترین اقدامات مستقیمی که جعفر برای اثبات امامت خود در دوره غیبت صغرا به انجام رساند، ارسالِ نامه‌هایی به بزرگان و خواصّ شیعه به منظور جلب رضایت و توجیه آنان بود. جعفر در این نامه‌ها، خود را عالِم به همه علوم، به‌ویژه علم حلال و حرام دانست و ادّعا کرد وارث و جانشین امام عسکریS است.

یکی از معروف‌ترین مکاتباتی که در این زمینه از وی گزارش شده، ارسال نامه‌‌هایی است به احمد بن اسحاق قمی، نماینده امام عسکریS در قم است.

یکی از القاب معروف جعفر، «زقّ الخمر» بود. این لقب بر استمرار وی بر شرابخواری دلالت دارد که در گزارش ورود عدّه‌ای از اهالی قم به سامرا که از جانشین و وارث امام عسکریS سؤال کردند... در پاسخ به آنان گفته شد: جعفر که در کنار رود دجله همراه آوازه خوانان مشغول شرابخواری است[۳۳]... . همچنین آمده که اهل خانه جعفر می‌گفتند وی لباس زنانه می‌پوشد و برای او تار و تنبور می‌نوازند و او شراب می‌خورد.[۳۴] نیز از مهم‌ترین گزارش‌ها توقیع شریف امام عصرQ است که در این باره صراحت دارد.[۳۵]

جادوجعفر چهل شبانه‌روز نماز واجبش را ترک کرد تا سحر و جادو بیاموزد که مهم‌ترین سند این مدّعا، متن توقیع مقدس امام عصرQ است.[۳۶]

با ادعاهای وی و به چالش کشیدن نهاد امام، ز ناحیه مقدسه نامه ای به احمدبن اسحاق قمی ارسال گردید تا مسئله را بر شیعیان روشن ‌کند متن نامه چنین آمده است: «او ... با عملش بر خدا دروغ بست و نمی‌دانم که به چه چیزی امید داشته که چنین ادّعایی کرده است؟! آیا با آگاهی و فقاهتش در دین؟! ... یا به علم و دانشش که حتّی اندازه نماز و اوقات آن را نمی‌داند! یا به پرهیزکاری‌اش؟! ... یا به دلیل آیه و نشانه‌ای؟! آن را بیاورد و یا حجّتی دارد پس آن را اقامه کند؛ یا دلیل و برهانی دارد آن را متذکّر شود... او را آزمایش کن و از او بپرس تا یک آیه از قرآن را تفسیر کند ... تا قدر و منزلت او را بشناسی و کمبودها و زشتی‌هایش بر تو آشکار شود. خداوند ... از این که امامت و پیشوایی را در دو برادر – جز امام حسن و امام حسینS ـ قرار دهد، خودداری کرده است[۳۸]... .»

انحراف جعفر را می‌توان در چهار عامل دانست که عبارتند از:

بسیار دیده می‌شود که حتّی افرادی که از زمینه تربیت صحیح برخوردارند، بر اثر «دوستی با افراد ناشایست» به انحراف کشیده شدند. جعفر بن علی نیز از طریق دوستی و همنشینی با افراد ناشایست، از جمله فارِس بن حاتم منحرف شد[۳۹].

«حسادت» از جمله عوامل انحراف افراد است و در مورد جعفر بن علی نیز این نکته امر مسلّمی است. در ذیل روایتی که از امام سجّادS نقل شده و آن حضرت از قول پیامبر اکرمa درباره جعفر بن علی، می‌فرماید: «.. الحاسد لاخیه[۴۰]..؛ او نسبت به برادرش حسادت ورزید.» امام صادقS فرمود: «لیس منّا الّا له عدو من اهل بیته؛»[۴۱] همه خاندان ما دشمنی در میان بستگان خود دارند.» شخصی از امام صادقS پرسید: آیا فرزندان امام حسنS نمی‌دانند که امامت از آن کیست؟ امام صادقS در پاسخ فرمود: «می‌شناسند؛ ولی خصلت حسادت، آن‌ها را از پذیرفتن حق باز می‌دارد.»[۴۲]

طمعِ جعفربن‌علی را در کسب اموال و امکاناتِ امام، می‌توان در جریان درخواست وی از وکلا و نمایندگان امام، مبنی بر ارسال اموال برای وی و همچنین تملیک ارث امام عسکری دریافت کرد.[۴۳]