ژوزف الیاش(Joseph Eliash)

ژوزف الیاش(Joseph Eliash)[1]، محقق و دانشمند یهودی‌تبار در سال 1923 در اورشلیم متولد شد. وی مدرک کارشناسی و کارشناسی‌ارشد خود را از دانشگاه عبری اورشلیم أخذ و پس از آن در سال 1967 مدرک دکتری خود را در رشته مطالعات اسلامی از دانشگاه لندن دریافت کرد. سپس برای ادامه تحصیل به آمریکا عزیمت کرد و با کمک بنیاد مالی فورد[2]، توانست مدرک فوق‌دکتری خود را در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه کالیفرنیا به اتمام رساند[3].

از فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی او می‌توان به استادیاری دانشگاه اوبرلین، سرپرستی طرح مطالعات یهود و خاورمیانه کالج اوبرلین، ارائه مقالات علمی در همایش های مختلف از جمله کنفرانس بین‌المللی مطالعات یهود در اورشلیم(1976)، کنفرانس بین‌المللی خاورشناسان در پاریس(1973) اشاره کرد[4].

آثار

الیاش، به‌دلیل آشنایی و تسلط به زبان عربی، در بیشتر فعالیت‌های علمی خود به‌طور مستقیم به منابع اصلی اسلامی رجوع و به آن‌ها استناد کرده است، و به همین دلیل، نوشته‌های او برخلاف بسیاری از مستشرقان دیگر، دارای وزانت علمی است. از آثار الیاش، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. بیشترین تمرکز فعالیت‌ها و آثار وی، درباره جایگاه علما و مرجعیت فقهی - سیاسی آن‌ها در دوران غیبت امام معصوم می‌باشد. الیاش، با مراجعه به منابع دست اولِ شیعی و همچنین رجوع به کتب فقهای معاصر، در تلاش برای به چالش‌کشیدن مرجعیت مذکور علما در دوران غیبت بوده است. وی، در این زمینه دو مقاله با عناوین: «نظریه فقهای شیعه اثنی‌عشری درباره مرجعیت فقهی سیاسی»[5] و «سوء‌تفاهماتي درباره جايگاه فقهي علماي ايراني»[6] را به رشته‌ی تحریر درآورده است. همچنین، کتاب «شیعه امامیه با نگاه به سنت روایی آنان»[7] را تألیف نموده که هنوز به چاپ نرسیده است.
2. مقاله: «قرآن شیعی، بازنگری آراء گلدزیهر»[8]. وی در این مقاله، ضمن نقل آراء و استدلال‌های گلدزیهر در باب تحریف قران، بیان می‌کند که در منابع متقدم شیعی، مانند: کتاب کافی، و همچنین کلام بزرگان شیعه؛ همچون: شیخ صدوق، مفید و ...، روایات و مستنداتی دال بر تحریف قرآن وجود دارد. به‌طور خلاصه وی بیان می‌کند: شیعه عقیده دارد آیات و حتی سوره‌هایی در قرآن حقیقی نازل شده بر پیامبر وجود داشته که در مصحف کنونی یافت نمی‌شود. شیعیان، عقیده دارند قرآن و مصحف حقیقی به همراه اضافات تفسیری، اکنون در دست امام دوازدهم آن‌هاست و در هنگام ظهور، این قرآن به مردم عرضه خواهد شد.
3. مدخل امام حسن عسکری(ع) در دایرة المعارف اسلام[9]. الیاش، در این مدخل، ضمن نقل مشخصات شناسنامه‌ای امام، و تاریخ زندگانی ایشان، به طرح مسئله؛ جانشینی ایشان و اختلافات تاریخی در این موضوع می‌پردازد.
4. الیاش در مقاله‌ای دیگر، به معرفی و بررسی کتاب لاتین «شیعه در اسلام»؛ علامه طباطبایی، ترجمه: سیدحسین نصر[10] می‌پردازد.
5. از دیگر مقالات الیاش، می‌توان به مقاله‌ی «پیدایش و تکامل شهادت ثلاثه در شیعه اثنی‌عشری»[11] اشاره کرد که در آن، سعی دارد این مطلب را اثبات کند که شهادت به ولایت امامت امیرالمومنین، در کنار شهادت به وحدانیت خداوند و نبوت پیامبر[12]، امری است که از دوران صفویه و به سبب اقتضائات آن زمان، به مکتب شیعه اضافه شده است و با مفاد کتب اربعه شیعیان در تناقض است.

اهم آراء و اندیشه‌های پیرامون موضوع مهدویت

در آثار ژوزف الیاش، برخلاف بسیاری دیگر از مستشرقین، اثر مستقلی در موضوع امام مهدی(عج) یافت نمی‌شود؛ البته از آنجا که تمرکز آثار وی در موضوع جایگاه علما در دوران غیبت بوده، و با توجه به تالیف مدخل امام حسن عسکری(ع) از سوی ایشان، مطالب مختلفی پیرامون موضوعات مهدویت مطرح کرده‌اند که در ادامه بیان خواهد شد.

جانشینی حضرت عسکری(ع)

الیاش، در مدخل امام حسن عسکری(ع)، ضمن نقل مشخصات شناسنامه‌ای امام و موضوعات مرتبط، به مسئله جانشینی ایشان اشاره و اختلافات موجود در این موضوع را مطرح می‌کند. الیاش بیان می‌کند که بعد از وفات امام یازدهم(ع)، شیعیان به سه دسته تقسیم شدند:

1. عده‌ای قائل شدند؛ امام حسن عسکری(ع)، صاحب فرزندی به نام «محمد» بوده‌اند و بعد از ایشان، وی جانشین امام شده است.

2. عده‌ای دیگر، اصل جانشینی برای امام را انکار کردند و خود ایشان را قائم و رجعت‌کننده دانستند.

3. گروهی دیگر، وجود فرزند برای امام عسکری(ع) را انکار کرده و همین امر را دلیلی بر امام‌نبودن وی پنداشتند و خود را در تبعیت از ایشان خلاف‌کار دانستند و بعد از وفات ایشان، به امامت و جانشینی جعفر (برادر امام عسکری) روی آوردند[13].

الیاش در این مدخل، تنها به نقل این اختلافات بسنده کرده است و در مورد اعتبار یا عدم‌اعتبار هیچ‌کدام، قضاوتی نکرده است.

جایگاه علما در دوارن غیبت

ژوزف الیاش، در زمینه جایگاه علما در دوران غیبت و بررسی حیطه اختیارات و قدرت آنها با ترکیبی از دو نگاه تاریخی و پدیدارشناسانه به سراغ مساله رفته و تلاش کرده است با نگاهی دقیق و مستند به تراث شیعی، جایگاه فقهی و سیاسی اجتماعی آنها را به چالش کشاند.

وی، ابتدا به بیان نظریات چهار شخصیت علمی[14] موافق جایگاه فعلی علما می‌پردازد و در ادامه بیان می‌کند که این شخصیت‌ها در بیان مدعای خود، یا مدرکی ارائه نمی‌کنند، و یا به حدیثی از امام جعفر صادق(ع) استناد می‌کنند که آن هم قاصر از اثبات این مدعا می‌باشد.

الیاش، در بیان ادله خود برای نقد موضوع موردنظر، تفکیک واضحی بین جایگاه سیاسی- اجتماعی و جایگاه فقهی علما ارائه نمی‌دهد. از مهم‌ترین ادله‌ی وی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. رد مقبوله عمر بن‌حنظله؛ به‌عنوان اصلی‌ترین مستند جایگاه علما در دوران غیبت: الیاش معتقد است؛ استناد به این حدیث، برای اثبات نیابت عامه، تنها در سایه‌ی تقطیع این روایت ممکن است و اگر روایت کامل را مورد بررسی قرار دهیم، متوجه می‌شویم که فضای کلی مطرح‌شده در حدیث پیرامون موضوع دیگری است و نمی‌تواند مستند ادعای شیعیان باشد. وی، این حدیث را منحصر در اثبات خصوص جایگاه قضاوت برای فقها می‌داند که در همین جایگاه نیز تفاوت‌های بنیادین و اساسی میان امام و فقیه وجود دارد.
2. اختلاف اخباری و اصولی، شاهدی بر مخدوش‌بودن مرجعیت علما در امور فقهی : الیاش، با یک بررسی میدانی و همچنین مطالعه کتب علمای معاصر شیعی به این نتیجه رسیده است که موضوع مرجعیت فقهی علما و شأنیت صدور فتوا توسط آن‌ها، از جمله موضوعاتی است که در میان خود علمای شیعی نیز محل اختلاف می‌باشد. وی در این بحث، به بیان نسبتا جامعی از آراء و نظرات دو گروه؛ اخباری و اصولی، می‌پردازد و منشا وجود اختلاف بین این دو گروه را ناشی از فقدان حدیث و دلیل مشخصی می‌داند که در آن به‌روشنی به تعیین وضعیت علما در دوران غیبت اشاره شده باشد. از نظر وی، فقدان چنین ادله‌ای موجب شده خود علمای شیعه نیز حیطه اختیارات خود را در دوران غیبت نتوانند به درستی تشخص دهند و به همین دلیل، دچار اختلاف در این مساله شده‌اند.
3. انحصار حق حاکمیت در امام معصوم : الیاش، عقیده شیعیان را مبتنی بر انحصار شئون و اختیارات امامان، در خود این اشخاص می‌داند و تسری آن به افراد دیگر را جایز نمی‌داند. به‌عنوان نمونه، به دو شأن؛ مفسریّت قرآن[15] و حق حکومت [16]اشاره می‌کند و با ادله‌ی روایی سعی در اثبات انحصار آن‌ها در امامان دارد[17]. وی در ادامه، بیان می‌کند که برای بررسی عمیق‌تر بحث، بایست به تبیین مفهوم غیبت در شیعه بپردازیم؛ زیرا شیعه معتقد است؛ امام معصوم که مرجع خطاناپذیر تفسیر شریعت و تنها شخص دارای شانیت حکومت است، زنده می‌باشد (هرچند دسترسی به او برای عموم شیعیان ممکن نیست). پس با توجه به زنده‌بودن او، انتقال قدرت و اختیارات ایشان به اشخاص دیگر خطا و برخلاف اصول اعتقادی شیعه می‌باشد.
4. رد نظام خمس به‌عنوان پشتوانه مالی حکومت فقها : أخذ خُمس از شیعیان، یکی از شئون اصلی امامان شیعه بوده است که در فقه کنونی شیعه این جایگاه بعد از دوران حضور امام و در دوران غیبت به فقها انتقال یافته است. الیاش، بیان می‌کند؛ مراجعه دقیق به تراث روایی شیعی، مشخص می‌سازد که هیچ‌گونه مجوز صریحی برای اخد خُمس در دوران غیبت وجود ندارد، و همین امر، باعث ایجاد اختلافات زیادی در بین علمای شیعی شده است. پس أخذ خُمس که یکی از پشتوانه‌های مالی حکومت علما در دوران غیبت است، هیچ‌گونه مجوز شرعی ندارد.

بررسی نظرات

در مجموع، اگر بخواهیم نسبت به آراء و عقائد ژوزف الیاش، نظر دهیم، می‌توان گفت؛ وی، در زمره مستشرقانی است که در بحث‌های علمی به بسیاری از اصول و روش‌های علمی پایبند بوده و سعی در بررسی و نقد موضوعات اسلامی، توسط تراث اسلامی را دارد؛ اما نباید از این نکته غافل شویم که وی نیز مانند دیگر مستشرقان، در بررسی پدیده‌ها در مواردی به روش تاریخی‌نگری روی آورده است و از نگاه پدیدارشناسانه، فاصله گرفته است. به‌عنوان نمونه، در بررسی موضوع حلّیت أخذ خُمس در دوران غیبت، و یا در موضوع اختلاف اخباری‌ها و اصولی‌ها، عمدتا به بررسی تاریخی موضوع پرداخته و همین امر، باعث اشتباه در نتیجه‌گیری‌هایش شده است .[18]

از دیگر اشکالات الیاش از یک‌سو، می‌توان به نگاه گزینشی وی نسبت به احادیث، و از سوی دیگر، نادیده‌گرفتن عقل، اجماع و قران، به‌عنوان منابع و مواخذ استنباط حکم شرعی اشاره کرد. به‌عنوان مثال، در بررس مقبوله عمر بن‌حنظله، وی معتقد است؛ تنها مدرکی که دلالت بر جایگاه سیاسی- فقهی علما در دوران غیبت دارد، همین حدیث می‌باشد و دلالت آن هم بر مدعا مخدوش است. الیاش، از این مهم غافل بوده است که در بررسی یک حکم شرعی، به‌ندرت فقط به یک حدیث اکتفا می‌شود؛ بلکه باید به ترکیبی از احادیث هم‌خانواده، حکم عقل، قرآن و اجماع توجه کرد و حکم موردنظر را از مجموع این موارد استنباط کنیم[19].

از جمله اشکالات دیگر وی، می‌توان به انتخاب مغرضانه بعضی از گزاره‌های تاریخی، اشاره کرد. به‌عنوان مثال، در موضوع خمس و حلّیت أخذ آن در دوران غیبت کبری، با ذکر دو گزارش از تخلفات علما در دوران قاجار، سعی در تسری این موضوع بر کل علما و نقد اصل ناظم خمس دارد و این در صورتی است که اولا صحت این دو گزاره تاریخی، مورد منافشه جدّی می‌باشد و حتی بر فرض صحت آن نیز، تعمیم یک مورد خاص بر عموم یک مساله، امری مذموم و غیرپسندیده می‌باشد.

پانویس

1. ↑Joseph Eliash
2. ↑Ford Foundation
3. ↑http://www.oberlin.edu/archive/holdings/finding/RG30/SG150/biography.html(سایت رسمی دانشکده اوبرلین).
4. ↑الویری، محسن، شیعه و شیعه پژوهان انگلیسی زبان، ص323
5. ↑The Ithna'ashari-Shi'i Juristic Theory of Political and Legal Authority
6. ↑Misconceptions regarding the Juridical Status of the Iranian 'Ulama'
7. ↑twelwer shiism as seen though the hadith tradition
8. ↑'The Ši.ite Qur.an' A Reconsideration of Goldziher's Interpretation
9. ↑HASAN AL-'ASKARl, in The Encyclopaedia of Islam
10. ↑Rev Shi'ite Islam by 'Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabataba'i andSeyyed Hossein Nasr
11. ↑On The Genesis and Development of the Twelver-ShīI‘īI Three-Tenet Shahīadah
12. ↑شهادت در اذان و یا شهادت اولیه تشرف به اسلام
13. ↑Encyclopaedia of Islam, Second Edition- Ḥasan al-ʿAskarī
14. ↑پروفسور ال‌بیندر، حامد الگار، آیت‌الله محمدرضا مظفر ، دکتر محمود شهابی
15. ↑الیاش، با استناد به حدیث دوم باب اضطرار به حجت کتاب کافی، که قیم قران را امیرالمومنین معرفی کرده است، عقیده دارد: شانیت تفسیر در انحصار علی و امامان بعد از اوست (ک: کافی: 1/169).
16. ↑در اثبات انحصار حق حکومت نیز به احادیثی استناد میکند که «شیعیان را از طلب ریاست و حکومت نهی کرده است». به‌عنوان نمونه: ر.ک:کافی: 2/298
17. ↑The Ithna'asharl-Shi'i Juristic Theory of Political and Legal Authority
18. ↑در موضوع جواز اخذ خمس در دوران غیبت رجوع کنید به مقاله: «بررسی حلیت خمس در عصر غیبت»(مجید احمدی)
19. ↑برای بررسی بهتر و دقیق‌تر جواب اشکالات واردشده بر مقبوله عمر بن‌حنظله رجوع کیند به مقاله: «واکاوی دلالت مقبوله عمر بن‌حنظله بر ولایت فقیه» (محمدحسین قاسمی، ابوالقاسم حسینی) و یا «مقاله بررسی قلمرو دلالت مقبوله عمر بن‌حنظله بر ولایت فقیه» (بهنام ونایی).

منابع

1. کلینی، محمد بن‌یعقوب، الكافي، دارالكتب الإسلامية، تهران: 1407ق.
2. الویری، محسن، شیعه و شیعه‌پژوهان انگلیسی زبان، انتشارات شیعه‌شناسی، قم: 1387ش.
3. http://www.oberlin.edu/archive/holdings/finding/RG30/SG150/biography.html
4. The Ithna'ashari-Shi'i Juristic Theory of Political and Legal Authority
5. Misconceptions regarding the Juridical Status of the Iranian 'Ulama'
6. twelwer shiism as seen though the hadith tradition
7. Encyclopaedia of Islam, Second Edition- Ḥasan al-ʿAskarī
8. 'The Ši.ite Qur.an' A Reconsideration of Goldziher's Interpretation
9. Rev Shi'ite Islam by 'Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabataba'i andSeyyed Hossein Nasr