محمد بن همام اسکافی

محمد بن همام اسکافی، از دانشنامه مجازی ویکی مهدویت

محمد بن همام از اعضای نهاد وکالت در دوره وکیل دوم، سوم و احتمالا چهارم بوده و مدتی سرپرستی نهاد وکالت را در دوران حسین بن روح نیز برعهده داشته است. وی در تثبیت وکالت محمد بن عثمان و حسین بن روح و در مقابله با مدعیان دروغین و وکیلان منحرف نقش بسزایی داشته، و از راهبرد تقیه برای پنهان داشتن نام ومکان امام دوازدهم(ع) بهره ‌برده است. حجم بالایی از روایات ابن همام به عنوان یک عالم برجسته امامی در دوره غیبت صغرا به تبیین مسائل مربوط به امام دوازدهم(ع) و غیبت آن حضرت اختصاص دارد.

محمد بن همام با کنیه ابوعلی[۱] و با القاب اسکافی، [۲] بغدادی، [۳] بیزانی[۴] و کاتب[۵] در روز دوشنبه ۶ ذی الحجه سال ۲۵۸ ق به دنیا آمد.[۶] وی در بغداد در محله سوق العطش[۷]و سوق العطر[۸] سکونت داشت و در همان بغداد وفات یافت و در مقابر قریش به خاک سپرده شد. [۹] تاریخ وفات او را شیخ طوسی و خطیب بغدادی سال ۳۳۲ ق[۱۰] و نجاشی سال ۳۳۶ ق[۱۱] ذکر می‌کنند. از این رو وی از معدود عالمانی است که تمام حیات علمی و اجتماعی خود را در دوران غیبت صغرا و در شهر بغداد، محل حضور وکلای چهارگانه گذرانده است.

ابن همام علاوه بر نقش‌آفرینی در نهاد وکالت در عصر خود به عنوان یکی از بزرگ‌ترین محدثان بغداد شناخته می‌شده است. چنانچه نجاشی و شیخ طوسی ضمن بیان عظمت منزلت وی با عناوینی چون شيخ اصحابنا و متقدمهم وجلیل القدر، امانت در نقل حدیث و کثرت روایت وی را مورد تاکید قرار داده‌اند.[۱۲] گفتنی است شمار روایات وی، بنابر شمارش بالغ بر ۳۰۰ روایت است. نکته در خور توجه این است که به دلیل هم‌زمانی دوران زندگی ابن همام با غیبت صغرا، حجم بالای از روایات وی به تبین مسائل مربوط به امام دوازدهم۷ و غیبت آن حضرت اختصاص یافته است، که با بررسی آثاری چون الغیبة نعمانی، کمال الدین شیخ صدوق، دلائل الامامة منسوب به طبری و الغیبة شیخ طوسی می‌توان نقش وی را در تبیین این‌گونه مسائل تا حدی تصویر کرد. تنها نعمانی در کتاب الغیبة، تعداد ۶۷ روایت را به استناد به ابن همام نقل کرده است. در منابع متقدم تنها اثری که برای ابن همام ذکرشده است، کتاب الانوار فی تاریخ الائمه: است.[۱۳]

ابن‌ همام با وکیل دوم - محمد بن عثمان - ارتباط داشته، توقیعات[۱۴] و روایاتی[۱۵] از وی نقل کرده است. شاید بتوان دریافت توقیعات امام دوازدهم و همچنین املاء توقیع دعای زمان غیبت به ابن همام، توسط محمد بن عثمان[۱۶]را نشانه همکاری ابن همام با وکیل دوم در نهاد وکالت دانست. ابن همام و ابوسهل نوبختی و جمعی دیگر که از آنان با عنوان «وجوه و شیوخ شیعه» معرفی شده‌اند، درآخرین لحظات عمر محمد بن عثمان بر بالین او حضور داشته‌اند.[۱۷] برخی از محققان بر این باورند این افراد از وکلای برجسته بغداد در آن دوران بودند.[۱۸] گفتنی است این ادعا با توجه به گفته جعفر بن احمد بن متیل دور از ذهن نیست و گفتار وی گویای همکاری آنان با محمد بن عثمان در نهاد وکالت در شهر بغداد است.[۱۹] افراد مذکور، پس از وفات محمد بن عثمان همان‌گونه که در خدمت ابوجعفر عمری بودند، فعالیت‌های خود را تحت نظر نوبختی همچنان ادامه دادند.[۲۰]

دوره وکالت ابن روح (۳۰۴ یا ۳۰۵ – ۳۲۶ق ) با فراز و فرودهای بیش از سه وکیل دیگر مواجهه بوده است، به طوری وی مجبور شد مدتی به صورت مخفیانه زندگی کند[۲۱] و مدت پنج سال نیز زندانی شد.[۲۲]باتوجه به برخی شواهد همچون انکار جانشینی شلمغانی از ابن روح توسط ابن همام[۲۳]و حضور احمد بن ادریس محدث معروف قمی(م ۳۰۶ق) در منزل ابن همام در سفر به بغداد، [۲۴] احتمالا در همان سال وفات وی یعنی سال ۳۰۶ق، [۲۵] می‌توان این احتمال را مطرح کرد که اسکافی خود در این دوران جانشین ابن روح بوده است و در شرایط سیاسی حساسی که سبب مخفیانه زندگی کردن ابن روح شده بود، نمی‌توانسته جانشینی خویش را آشکار کند. ابن همام در زمان زندانی شدن ابن روح ( ۳۱۲ – ۳۱۷ ق) نسبت به سایر وکلای بغداد، بیشترین نقش را برعهده داشته است.[۲۶] وی از طرف نوبختی مامور می‌شود تا توقیعی را که ابن روح در ذیحجه ۳۱۲ ق از زندان در باب لعن ابن ابی العزاقر شلمغانی به او داده بود، برای دیگران بازگو نماید.[۲۷] برخی از محققان از این گونه گزارش‌‌ها چنین برداشت کرده‌اند که ابن همام در دوره زندان بودن حسین ‌بن روح خصوصا بعد از انحراف شلمغانی، جانشینی ابن‌روح را بر عهده داشته‌است.[۲۸] با توجه به ساختار نهاد وکالت و رعایت سلسله مراتب در آن نهاد[۲۹] به نظر می‌رسد ادعای جانشینی محمد ‌بن همام برای ابن روح در دوران حبس، ادعای دور از ذهن نیست. همچنین او بوده که از ارتباط امام با ابن روح خبر داده و چنین نقل می‌کند که: «ابوالقاسم به جهت این که در دست طرفداران مقتدر زندانی بوده راجع به افشا نکردن مسئله لعن ابن ابی عزاقر از امام درخواست تکلیف کرد، ولی در جواب از ناحیه مقدسه دستور رسید که لعن ابن ابی عزاقر را آشکار کند و نترسد که در امان است و پس از مدت کوتاهی بعد از این جریان از زندان آزاد شد».[۳۰] نکته در خور توجه این است که به گفته ابن همام، سرعت رسیدن توقیع به دست وی به اندازه‌ای بود که هنوز مرکب توقیع خشک نشده بود.[۳۱] با توجه به شواهد مذکور می‌توان احتمال داد، محمد بن همام، واسط میان حسین ‌بن روح و امام دوازدهم۷ و حلقه وصل امام(عج) و ابن روح بوده، به طوری که پیام امام(عج) و وکیلش را به یکدیگر می‌رسانده است.[۳۲] ناگفته نماند قرائت توقیع لعن شلمغانی برای بزرگان امامیه شهر بغداد و فرستادن نسخه‌های از آن برای سایر شهرها توسط ابن همام را شاید بتوان شاهدی بر پذیرش محمد بن همام به عنوان جانشین حسین بن روح نوبختی و سرپرست نهاد وکالت از سوی جامعه امامی آن روزگار دانست.

در ارتباط با جایگاه ابن همام در نهاد وکالت در دوره وکیل چهارم _ علی بن محمد سمری - گزارشی در دست نیست. برخی از محققان معاصر احتمال داده‌اند با توجه به سابقه قرب و نزديكى‌اش به دو وکیل پيشين و نقش او در نهاد وكالت، طبيعتا در عصر چهارمين وکیل نيز بايستى در خدمت نهاد وكالت بوده باشد.[۳۳] این احتمال دور از ذهن نیست به دلیل این که احتمال دارد، همان‌گونه که بعد از وفات محمد بن عثمان، تمام دستیاران وی، تحت نظارت حسین بن روح به شیوه قبل به فعالیت خود ادامه دادند، [۳۴] بعد از وفات حسین بن روح نیز این اتفاق افتاده باشد.

محمد بن همام در ارتباط با امام دوازهم همانند دیگر بزرگان امامی و وکلای آن حضرت از راهبرد تقیه بهره برده و توقیعی از وی در خصوص حرام بودن بیان نام امام نقل شده است.[۳۵] همچنین روایتی نقل می‌کند که در آن عثمان بن سعید – وکیل اول- در پاسخ به سوال احمد بن اسحاق پیرامون فرزند امام حسن عسکری(ع) و نام وی، به وجود فرزندی برای امام تصریح کرده، اما از ذکر نام او خوداری می‌کند. نکته در خور توجه در این روایت این است که وکیل اول شرط جواب دادن به سوال را بازگو نکردن آن تا زمان حیات خود ذکر می‌کند.[۳۶]

ابن همام در تثبیت جایگاه وکلا چهارگانه نقش بسزایی داشته و از وی روایاتی در خصوص وکالت سه وکیل نخستین نقل شده است[۳۷] که با توجه به احتمال وفات عثمان بن سعید – وکیل اول قبل از سال ۲۶۷ ق[۳۸] گزارشی که در آن تصریح به وکالت عثمان بن سعید شده است بعد از وفات وی و در راستای تثبیت وکالت محمد بن عثمان بوده است. همانطور که گفته شد درآخرین لحظات عمر محمد بن عثمان، ابن همام به همراهی جمعی دیگر که در دو گزارش از آنان با عنوان «وجوه شیعه» معرفی شده‌اند، به عنوان شاهد بر وکالت وکیل سوم - حسین‌بن روح نوبختی- نزد عمری حضور داشته است.[۳۹] نکته قابل توجه این است که ابن همام نه تنها حضور داشته، بلکه خود یکی از راویان این رویداد بوده و آن را برای شاگردش، هارون بن موسی تلعکبری گزارش می‌کند.[۴۰]

ابن همام درمقابله با مدعیان دروغین وکالت و وکلای منحرف نقش پررنگی داشته است. ازاقدامات وی در زمینه مقابله با جریانات انحرافی نهاد وکالت، گزارش انحراف احمد بن هلال عبرتایی( کرخی است). بنابر گزارش ابوعلى محمد بن همام اسکافي، احمد بن هلال صرفاً به دليل نشنيدن وکالت محمد بن عثمان، منکر وکالت وي شد؛ اگرچه عثمان بن سعيد را وکيل منصوص امام مي‌دانست. از این رو توقیعی توسط حسین بن‌روح در لعن و برائت از او صادر شد. [۴۱] نکته در خور توجه چرایی لعن احمد بن هلال (م ۲۶۷ ق) در دوران وکالت حسین بن روح نوبختی است. آیا ادعای دروغین وکالت وی بعد از وفات پیامدهای به دنبال داشته است؟ و آیا ادعای وی منجر به تشکیل انشعاب و فرقه‌ای خاص شد؟ عباس اقبال در کتاب خاندان نوبختی به نقل از کشی به فرقه هلالیه اشاره می‌کند.[۴۲] و ظاهرا مشکور نیز به همین جهت نام این فرقه را در فرهنگ اسلامی ضبط کرده است.[۴۳] اما در منابع اولیه، از جمله کشی از فرقه‌ای به نام هلالیه نام نبرده[۴۴] و به نوشته برخی از پژوهشگران معاصر انحراف وی به گونه‌ای نبوده است که برای خود، دار و دسته‌ای تشکیل بدهد و فرقه‌ای به نام هلالیه را اندازی کند.[۴۵]

بیشترین فعالیت ابن همام در نهاد وکالت مربوط به دوران وکالت ابن روح و در ارتباط با شلمغانی است. گزارشها حاکی از آن است که ابن همام در دوران وکالت ابن روح، بیشترین مقابله را با شلمغانی داشته‌است وی از جمله اولین کسانی است که از شلمغانی دوری جست. به طوری که طوسی از ابن همام چنین نقل می‌کند: «از محمد ‌بن علی عزاقری شلمغانی شنیدم که می‌گفت حق یک حقیقت واحد است اما لباس‌هایش مختلف است گاهی در لباس سفید گاهی در لباس قرمز و روزی هم در لباس کبود این اولین حرفی بود که از شلمغانی شنیدم و انکارش کردم چون این حرف همان اعتقاد اهل حلول بود».[۴۶] از دیگر فعالیت‌های ابن همام در رویارویی با شلمغانی همانطور که گذشت، انکار جانشینی شلمغانی برای ابن روح است.[۴۷] اقدام دیگر ابن همام در مقابله با شلمغانی، انتشار توقیعی منتسب به امام عصر بوده که در لعن شلمغانی صادر شد و محمد‌ بن همام بعد از اخذ توقیع، آن را براى تمامى بزرگان و شيوخ قرائت كرد و پس از آن نسخه‌هايى از آن را نوشته و به ساير شهرها فرستاد. این اقدامات ابن همام سبب شد، اين مسأله در بين شيعيان مشهور شده و همگى بر لعن و تبرى از شلمغانی متفق القول شدند. همچنین محمد ‌بن همام درخواست شلمغانی، برای مباهله با حسین ‌بن روح و پاسخ ابن روح را گزارش کرده است. گفتنی است، وی در این روایت از سرانجام شلمغانی و کشته شدن او در سال ۳۲۳ق نیز خبر داده است.[۴۸] اگرچه در این روایت تاریخ در خواست مباهله ذکر نشده، اما به نظر می‌رسد آن، بعد از آزادی ابن روح از زندان و در سالهای بعد از ۳۱۷ ق باشد. گفتنی است نجاشی در زمره آثار شلمغانی از کتابی به نام «رسالة الی ابن همام» نام می‌برد.[۴۹] با بررسی متون حدیثی و رجالی می‌توان گفت، ظاهراً مراد از ابن همام در رساله مذکور محمد ‌بن همام اسکافی است از انگیزه تالیف رساله، زمان، موضوع و متن آن اطلاعی در دست نیست. برخی از محققان احتمال داده‌اند که شلمغانی رساله مذکور را به عنوان جوابیه‌ای برای ابن‌ همام نوشته باشد. زیرا ابن ‌همام را می‌توان در کنار حسین بن‌روح، مقدم جریان مخالف شلمغانی دانست، که پس از آشکار شدن انحرافات وی به مقابله با او اقدام کردند.[۵۰]