محمد بن عثمان

محمد بن عثمان، از دانشنامه مجازی ویکی مهدویت

«ابوجعفر، محمد بن عثمان»، دومین وکیل از وکیلان چهارگانه امام دوازدهم در عصر غیبت صغرا و فرزند وکیل اول بود که به امر حضرت مهدی (عج) و با نص پدرش به مقام وکالت انتخاب شد. دوران وکالت وی، طولانی ترین دوره در عصر غیبت صغرا بود. او همانند پدرش، در پیشگاه امامان (ع) و نزد شیعیان جایگاه و مقام ویژه‌ای داشت. واسطه بین امام و شیعیان، اخذ و صرف وجوهات، حفظ جان امام از خطر دشمن وحکومت، اثبات وجود و غیبت امام برای شیعیان، نجات شیعیان از حیران و سرگردانی؛ از جمله نقش های وی در این دوران بود. ازحوادث مهم این دوران می توان به وجود مدعیان دروغین وکالت، ظهور قرامطه و قیام صاحب زنج اشاره کرد. او در سال ۳۰۵ ق وفات و به امر امام، حسین بن روح را به عنوان وکیل سوم و جانشین خود معرفی کرد.

«ابوجعفر محمد بن عثمان» به عنوان دومین وکیل ناحیه مقدسه معرفی شده است. القاب او عبارتند از: «عمری»، [۱] «اسدی»، [۲] «کوفی»، [۳] «سمّان»[۴] و «عسکری»[۵]و کنیه اش«ابوجعفر» می باشد.[۶]

در مورد تاریخ ولادت وکیل دوم، مطلبی در منابع متقدم یافت نمی شود و منابع متاخر نیز بر اساس شواهد و قرائن احتمالاتی را مطرح کرده اند.[۷] شیعیان بر عدالت و مورد اطمینان بودن و امانتدار بودن وکیل دوم هیچ تردیدی نداشتند و این، به دلیل وجود نص بر عدالت و امانتداری و اطمینان وی می باشد.[۸] همچنین امام یازدهم(ع) در مورد ابوجعفر و پدرش فرموده اند : «عمری و فرزندش؛ هر دو مورد اطمینان و ثقه هستند»[۹].

شیخ طوسی در مورد شأن و جایگاه او و پدرش می نویسد: «نزد شیعه، برای آن دو جایگاه والایی است».[۱۰]

شیخ طوسی در مورد جایگاه علمی وکیل دوم به نقل از ابن نوح مي‌نويسد: «نوه دختري ابوجعفر، محمد بن عثمان گفته است كه براي ابوجعفر محمد بن عثمان كتاب‌هايي است كه در زمينه فقه نوشته؛ از آنچه وی از امام عسكري(ع) و حضرت صاحب الزمان و پدرش عثمان بن سعيد شنيده است. كتاب الاشربه يكي از آن‌هاست. اين كتاب به حسين بن روح و سمري (وكيل سوم و چهارم) رسيده است».[۸]

همچنین شيخ طوسي در «فهرست» خود، هنگام بیان شرح عبدالله بن جعفر حميري نوشته است: «او دارای كتاب‌هايي است، ‌ و کتاب مسائل او از محمد بن عثمان عمري يكي از آن‌هاست».[۱۱]

جاسم حسین نیز می نویسد: «مطالعه‌اى بر اسناد احاديث نبوى و گفتار ائمه (ع) نشان مى‌دهد كه نام او[= محمد بن عثمان] به عنوان راوى مطرح نيست؛ درحالى‌كه اكثر توقيعات منسوب به امام يازدهم و دوازدهم در مسائل فقهى، به اسناد از طريق ابو جعفر روايت شده است. اين موضوع گویای آن است كه وى نمى‌خواسته خود را در بحث‌هاى آزاد موضوعات مذهبى دخالت دهد تا آن‌كه بتواند موقعيت واقعى خود را در بين اماميه از حكومت پنهان داشته و ارتباطات بين امام غایب و پيروانش به دور از دخالت مقامات دولتى، آزاد باشد.»[۱۲] از این روایت استفاده می شود که تقیه موجب شده است وکیل دوم نتواند وجهه علمی خود را در جامعه آشکار کند.

وکیل دوم، همانند پدرش دارای منزلت و مقام والایی نزد ائمه (ع) و شیعان بود.[۸] امام مهدی در توقیعی که به مناسبت تعزیت پدر وکیل دوم صادر کردند در مورد محمد بن عثمان فرمودند:«از کمال سعادت پدرت [عثمان بن سعید] این است که فرزندی مثل شما بعد از خود به جای گذاشت و در امر وکالت در مقامش نشست».[۱۳]

ابوجعفر به نص امام عسکری (ع) و نص پدرش، عثمان بن سعید به عنوان وکیل امام مهدی انتخاب شد.[۱۴] هبة اللّه بن محمّد نوه ام كلثوم، دختر ابو جعفر عمرى‌ نقل می کند: «همه امور پس از پدر[عثمان بن سعید] به او منتقل شد و شيعه به عدالت، وثاقت و امانت‌دارى او اجماع داشتند، چراكه در خصوص امانت و وثاقت او [از ناحيه امام حسن عسكرى (ع) نصّ صريح وارد شده بود، چه در زمان حيات امام حسن عسكرى (ع) و چه حيات پدرش عثمان بن سعيد امر شده بود كه [شيعيان در مسائل مختلف‌] به ايشان مراجعه كنند، و در عدالتش در بين شيعه هيچ اختلافى نبوده و در امانت‌دارى‌اش هم شكّ و ترديدى وجود نداشته است و توقيعات حضرت پيرامون امور مهم مردم، به دست او و با همان خطى كه در زمان حيات پدرش از ناحيه حضرت حجّت(عج) خارج مى‌شد، مى‌آمد و شيعيان در مسأله سفارت از امام زمان (عج) غير او را به رسميت نمى‌شناختند و به كسى غير از او مراجعه نمى‌كردند.».[۱۵] نیز در توقیعی دیگر که محمد بن ابراهیم بن مهزیار اهوازی نقل کرده است به اینکه ابوجعفر از ناحیه امام دوازدهم به این مقام انتخاب شده است.[۱۵] همچنین در توقیع و نامه ای که از جانب امام دوازدهم (عج) برای اسحاق بن یعقوب صادر شده به وکالت او از جانب آن حضرت اشاره شده است.[۱۶]

مهم ترین اهداف و وظایف وکیل دوم، همانند وظایف پدرش عبارت بودند:

ابوجعفر، همانند زمان پدر می کوشید از یک طرف، وجود امام دوازدهم (عج) را از حکومت عباسی محفوظ و پنهان دارد تا حکومت تصور نکند که قیامی از ناحیه شیعیان علیه آنان صورت می گیرد و وانمود کند که شیعه دیگر امامی ندارد. از جمله این که آن حضرت با صدور توقیعی به ابوجعفر، محمد بن عثمان افراد را از بررسی نام و مکان خود منع می کند.[۱۷] از طرفی دیگر، وکیل دوم تولد وامامت حضرت مهدی (عج) را به عنوان جانشین آن حضرت برای شیعیان و هواداران ثابت می کرد.[۱۸]

بعد از وکیل اول، توقیعات امام دوازدهم (عج) توسط وکیل دوم، محمد بن عثمان و به همان خطّی که در زمان وکیل اول بود، خارج می شد[۸]

اسحاق بن یعقوب، از کسانی است که مشکلی برایش پیش آمده؛ و نامه ای نوشت و خدمت امام ارسال و چندی بعد، توسط محمد بن عثمان جواب را در توقیعی به خط امام زمان (عج) دریافت کرد.[۱۹] عبدالله بن جعفر حمیری، از دانشمندان عصر غیبت بود. وی از محمد بن عثمان در مورد مسائل اعتقادی و این‌که آیا امام دوازدهم (عج) را ملاقات کرده است یا نه، پرسید و پاسخ دریافت کرد.[۱۷] ابو جعفر بن بابویه نیز در مورد مسائل اعتقادی از محمد بن عثمان مطلبی نقل می کند.[۱۸] همچنین محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری که خود از علمای آن عصر بود، نکاتی را از محمد بن عثمان وکیل دوم امام دوازدهم (عج) می پرسد.[۲۰] محمد بن جعفر اسدی نیز یکی از کسانی است که پاسخ سوالات فقهی و دینی خود را از طریق محمد بن عثمان از ناحیه امام عصر(عج) دریافت می کند.[۲۱]محمدبن زیاد از حضرت حجت (عج) درخواست کفن می‌کند.[۲۲] علی بن حسین بن بابویه قمی از حضرت حجت درخواست دعا دارد تا خداوند فرزندی به او عنایت فرماید.[۲۳]

نامه ها و توقیعات عالمان و شیعیان در موضوعات مختلف، علمی و غیر علمی از موارد مذکور بسیار بیش‌تر است.

يكى از كارهاى مهم سازمان وكلا، اخذ وجوه شرعى و توزيع آن به موارد خاص خود بود.[۲۶]

جاسم حسین در این زمینه می نویسد: «فعاليت هاى سفيران نيز اين هدف را دنبال مى‌كرد كه با اثبات امامت پسر امام عسکری(ع) جماعت اماميه را از انشعابات بيش‌تر مصون دارند. به منظور وصول به اين هدف، اينان آن دسته از گفتار پيامبر و ائمه را به کار می گرفتند که بر این مطلب دلالت دارند که دارد مجموعه امامان به دوازده ختم مى‌شود و دوازدهمین امام غيبت خواهد كرد».[۲۴]

انشعاب حاصل در ميان اماميه پس از وفات امام عسكرى (ع) در سال ۲۶۰ق سفراى اول و دوم را وادار کرد تا تلاش خود را به وحدت دوباره قشرهای اماميه مصروف دارند. بدين منظور به اثبات وجود امام دوازدهم پرداختند و بر اين نكته تأكيد کردند كه او قائم مهدى است؛ يعنى آن حضرت حكومت‌هاى مستكبر را با ابزار نظامى نابود خواهد كرد[۲۵].

در دوران محمد بن عثمان چندین حادثه رخ داده است :

برخی از مهم ترین افرادی که در زمان وکالت محمد بن عثمان به دروغ مدعی این منصب شدند؛ عبارتند از: «ابومحمد حسن شریعی» [۲۷]، «محمد بن نصیر نمیری»[۲۸]، «احمد بن هلال عبرتایی»[۲۹]و «ابوطالب محمد بن علی بن بلال»، معروف به «بلالی»[۳۰].

علاوه بر جهل و الحاد و کفر مدعیان؛ لعن مدعیان توسط وکیل و کناره گیری از آن‌ها و صدور توقیعات در زمینه رسوایی مدعیان دروغین و رساندن انحراف آن ها به شیعیان توسط وکیل دو؛ ر طرد مدعیان دروغین موثر بود.[۲۸]

«قرامطه» هم از لحاظ سیاسی و هم از لحاظ اعتقادی برای شیعه خطری محسوب می شدند.[۳۱] آنان از احادیث قیام قائم (عج) سوء استفاده می کردند و آن روایات را برای رهبران خود به کار می بردند واز این رهگذر بسیاری از شیعیان کم اطلاع را به خود جذب می کردند.[۳۱] قرامطه ضمن سوء استقاده از روایات علائم ظهور.[۳۲] از منظر سیاسی نیز می توانستند شیعیان را جذب و علیه حکومت قیام کنند.

در مورد مبارزه با قرامطه، نامه (توقیع) حضرت مهدی (عج) به وکیل دوم مبنی بر دوری جستن از آنان، که توسط اسحاق بن یعقوب انتشار یافت؛ موثر بود[۳۳] و بدین سبب، شیعیان از فتنه قرامطه نجات یافتند. گفتنی است برای رعایت تقیه، مدتی نیز ارتباط مکاتبه ای وکیل دوم با امام قطع شد تا رد پایی باقی نماند و شیعه و امام را از خطر آنان حفظ کند.[۳۴]

قیام صاحب زنج، یا همان «شورش زنگیان»، از خطرناک ترین حوادث در دوران وکیل دوم بوند![۳۵] شاید قیام صاحب زنج بیش‌تر توجه حکومت به خود داشت. خطرناک بودن این قیام از چند زاویه بود؛ کی این‌که رهبر این قیام خود را به علویان و اهل بیت (ع) منتسب می دانست.[۳۶] البته او در این ادعا دروغگو بود و از اهل بیت (ع) نبود، [۳۷] و امام حسن عسکری (ع) نیز این انتساب را ردّ فرمودند.[۳۸] زاویه دیگر این‌که، این کار می توانست حساسیت حکومت نسبت وجود جانشین برای امام عسکری (ع) و تحرک آنان علیه حکومت بر انگیخته کند و سخت گیری ها علیه شیعیان شدیدتر از گذشته باشد.

از دیگر سو رهبر این قیام با شعارهایی که می داد توانست تعداد فراوانی از بردگان، کشاورزان و روستاییان را دور خود جمع کند.این کار موجب می شد تا جاسوسان حکومت، به وجود دستگاه وکالت و ارتباط با جانشین امام عسکری (ع) بیش‌تر ظن و گمان پیدا کنند و افرادی را برای شناسایی وکیلان بفرستند و لذا در همین دوران توقیعی از ناحیه مقدس حضرت صاحب (عج) به تمام وکیلان صادر شد که هنگام اخذ وجوهات هیچ‌گونه ردّ پایی از خود باقی نگذارند و از کسی قبض دریافت نکنند.[۳۹] در این‌جا نیز با وجود بیش‌تر شدن خطرات ها و تهدیدات علیه وکیل، وی توانست با هوشیاری و بصیرت و تقیه شدید، شیعه و خصوصا نهاد وکالت از خطر این گونه فتنه ها نجات پیدا کند.

تاریخ شروع نیابت محمد بن عثمان، به دلیل مشخص نبودن زمان دقیق رحلت وکیل اول مشخص نیست. دوره نيابت وى طولانى‌ترين دوره نيابت در عصر غيبت صغرا است. به همين دليل، وى نسبت به پدرش و دو سفير ديگر، با مشكلات بیش‌تری مواجه بوده است؛ مشكلاتى همچون كثرت معارضان، مواجهه با شدت خفقان و اختناق در عصر برخى از خلفاى عباسى و ساير مشكلات ناشى از رهبرى شيعيان و سازمان عظيم وكالت در شرايط سخت آن روزگار. از سوى ديگر، طول مدت سفارت وى موجب آن شده كه بیش‌تر توقيعات صادرشده، از سوى ناحيه مقدّسه به واسطه وى به دست شيعيان برسد و در زمان سفارت او خدمات قابل توجهی به عالم تشيّع عرضه گردد.[۴۰] او در سال ۳۰۵ ق وفات کرد و در خانه خود در بغداد دفن شد.[۴۱]