حکیمه (س)

حکیمه (س)، از دانشنامه جامع مجازی ویکی مهدویت

«حکیمه»(س) دختر امام جواد(ع) از زنان با فضلیت خاندان اهل بیت: است که چهار امام معصوم را درک کرده ومورد اعتماد ائمه هم‌عصر خود بوده است. وی تربیت و آموزش نرجس، مادر امام دوازدهم(عج) بر عهده داشته است. او شاهد ولادت امام مهدی(عج) نیز بوده و نرجس را در امر ولادت فرزندش (مهدی) یاری داده است. در دوران غیبت صغرا وی با شناساندن فرزند امام حسن عسکری(ع) و جانشین وی به شیعیان مورد اعتماد، نقش بسزایی در مصون ماندن آنان از انحراف داشته است. او در این بازه زمانی، امام دوازدهم(عج) را ملاقات کرده و رابط مردم با امام(عج) بوده است. می توان گفت وی در کنار مادر امام حسن عسکری(ع)، به مقابله با جریان ادعای امامت جعفر برخاسته است.

منابع امامیه در بیان فرزندان امام جواد(ع) نام یکی از دختران آن حضرت را «حکیمه» ذکر کرده‌اند. [۱] گفتنی است شیخ مفید در بیان نام فرزندان امام جواد(ع)، فقط فاطمه و امامه را از دختران امام ذکر می‌کند، بدون آن‌که نامی از حکیمه(س) ببرد. [۲] این که ایشان نام آن بانو را یاد نکرده، موجب تعجب برخی از عالمان امامی شده است. [۳] ناگفته نماند شیخ مفید نیز مانند کلینی، روایتی را درباره امام دوازدهم(عج) از حکیمه(س) نقل و در آن جا تصریح می‌کند که وی فرزند امام جواد و عمه امام حسن عسکری(ع) است. [۴] گفتنی است امام هادی(ع) وی را مبارکه خطاب کرده[۵] که به نظر می‌رسد هدف امام از این خطاب تکریم او است. از تاریخ و محل ودلات وی اطلاعی در دست نیست؛ اما با توجه به ولادت امام هادی(ع)، برادر بزرگ او در ذی الحجه سال ۲۱۲ ق[۶]، و شهادت امام جواد(ع) پدر بزرگوار وی در ذی العقده سال ۲۲۰ ق[۷] می‌توان تاریخ ولادت او را در دهه دوم قرن سوم قمری یعنی مابین سال‌های ۲۱۳ – ۲۲۰ ق دانست. [۸] درباره مکان تولد وی نیز با توجه به سکونت امام جواد(ع) تا سال ۲۲۰ ق در شهر مدینه[۹] می‌توان احتمال داد که حکیمه در همان شهر متولد شده است. گزارش‌های که در ارتباط با وی در منابع امامیه ذکر شده، حاکی از زندگانی وی در شهر سامرا است. [۱۰] از این رو می‌توان احتمال داد که وی در سال ۲۴۳ یا ۲۴۴ ق همراه امام هادی(ع) به این شهر آمده باشد. [۱۱] منابع متقدم به سال وفات وی اشاره‌ای نکرده‌اند. از این رو، سید محسن امین در اعیان الشیعه نسبت به تاریخ وفات اظهار بی‌اطلاعی کرده است. [۱۲] با وجود این، در برخی منابع متاخر وفات ایشان سال ۲۷۴ ق ذکر شده است. [۱۳] علامه مجلسی مرقد ایشان را در سامرا در ضریح مطهر عسکریین(ع) دانسته است. وی در این خصوص می‌نویسد: همانا در این بقعه شریف قبری است منسوب به حکیمه، بنت ابوجعفر جواد(ع) و نمی‌دانم چرا عالمان و دانشمندان، برای این بانو زیارتی نیاورده‌اند؛ در حالی که وی دارای فضل و جلالت بوده است. علامه مجلسی پس از بیان فضایل وی می‌نویسد: بنابراین، سزاوار است با الفاظی که مناسب جایگاه و فضایل او است، وی را زیارت کرد. [۱۴] گرچه شرح حال نگاران متقدم از حکیمه(س) در آثار خود نامی ذکر نکرده‌اند؛ عالمان امامی متاخر او را به فضل و جلالت ستوده‌اند. علامه مجلسی از وی با تعابیری چون «نجیبه کریمه»، «عالمه فاضله» و «نقیه رضیه» یاد کرده است. [۱۴] محلاتی در ریاحین الشریعه، بعد از شرح حال او می‌نویسد: و از آنچه‌ مذكور شد، عظمت و جلالت و شرافت و فضيلت و حيا و عفت اين بانوى مكرمه ممتاز و از وصف بى‌نياز است. كسى كه واسطه بين امام و رعيت بوده باشد، خدمت چهار امام را درک كرده و در ميان دختران حضرت جواد(ع) به وفور علم و فضل ممتاز گشته است. [۱۵]

گزارش هایی که در مورد حکیمه(س) در دوران امام هادی(ع) نقل شده است؛ گویای آن است که وی مسئولیت تعلیم و تربیت نرجس، مادر امام دوازدهم را برعهده داشته است. طبق روایت شیخ صدوق پس از آمدن نرجس به سامرا، امام هادی(ع)، حکیمه را نزد خود فراخواند و با اشاره به نرجس، به حکیمه می‌گوید: این همان بانویی است که درباره‌اش با تو سخن گفتم، امام در ادامه می‌گوید: ای دختر رسول خدا(ص) ! وی را به منزل ببر، واجبات و سنن را به او بیاموز. او همسرابومحمد و مادر قائم(عج) است. [۱۶] گفتنی است طبق برخی از گزارش های تاریخی، حکیمه(س)، مادر امام مهدی(عج) را نرجس نامیده است. [۱۷] نکته در خور توجه این است که نرجس(س) با توجه به آموزش‌های حکیمه(س) و مجالست با ایشان، به درجات والای علمی و دینی می‌رسد؛ [۱۸] به گونه‌ای که نه تنها نزدیک‌ترین و محبوب‌ترین کنیز نزد حکیمه(س) می‌گردد، [۱۹] بلکه طبق نوشته برخی از منابع در دوران غیبت صغرا، نرجس ملجا و پناهگاه شیعیان نیز بوده است. [۲۰] همچنین حکیمه(س)، اسباب پیوند امام حسن عسکری(ع) با نرجس(س) را فراهم کرده است. او می‌گوید: امام هادی(ع) از من خواست که نرجس(س) را نزد امام عسکری(ع) بفرستم. سپس به من فرمود: «ای مبارکه! خدای تبارک و تعالی دوست دارد که تو در اجر این کار شریک باشی و از خیر و برکت آن نصیبی به تو برسد.» در ادامه، حکیمه(س) می‌گوید: به خانه برگشتم و نرجس(س) را زینت کرده و او را به ابومحمد(ص) هدیه کردم. آن‌ها چند روز پیش من بودند و سپس نزد پدر گرامی اش (امام هادی(ع) ) رفتند. [۲۱] در دوران امامت امام حسن عسکری(ع)، حکیمه به منزل امام رفت و آمد داشته و در شب ولادت امام مهدی(عج)، به در خواست امام حسن عسکری(ع) در خانه امام(عج) حضور داشته است و شاهد ولادت امام دوازدهم بوده و نرجس را در این امر یاری داده است. [۲۲]

در دوران غیبت صغرا، دستگاه حاکمه عباسی در پی اطلاع از جانشین امام عسکری(ع) بودند و اقداماتی را در این زمینه انجام دادند. در این وضعیت، بزرگان امامی، غیر از استفاده از پوشش تقیه چاره‌ای نداشتند. [۲۳] آن ها می‌بایست به هر طریقی وجود فرزند امام عسكری(ع) را از عباسيان پنهان دارند و آنان را بر اين باور، كه امام يازدهم بدون داشتن فرزندى از دنيا رفته است، نگاه دارند. از سوی دیگر، عدم اطلاع شیعیان از ولادت فرزند امام عسکری(ع) سبب تحیر شیعیان می‌شد و انحراف آنان را درپی داشت. [۲۴] از این رو، حکیمه(س) همسو با نهاد وکالت، شیعیان مورد اعتماد را از تولد فرزند امام حسن عسکری(ع) آگاه می‌کرد. [۲۵] شاید بتوان گفت، وی با تصریح به امامت حضرت مهدی(عج) و بیان این نکته که خدای تعالی، بعد از امام حسن و امام حسین(ع)، امامت را در دو برادر قرار نداده‌ است؛ [۲۶] به مقابله با ادعای دروغین امامت جعفر کذاب پرداخته است. بنابر برخی از روایات، وی در دوران غیبت صغرا، امام دوازدهم را ملاقات کرده و رابط مردم با امام بوده است. حکیمه(س) خطاب به محمد بن عبدالله طهوری می‌گوید: پس از درگذشت امام عسکری(ع)، به خدا سوگند كه من هر صبح و شام او را مى‌بينم و از هرچه شما می‌پرسید، به من خبر می‌دهد و من به شما خبر می‌دهم. به خدا گاهی می‌خواهم چیزی از او بپرسم، او نپرسیده به من می‌گوید؛ امری پیش می‌آید و پرسش نکرده همان ساعت جوابش را می‌دهد. شب گذشته از آمدن تو، به من خبر داد و دستور داد تو را به حق آگاه کنم. محمد بن عبدالله طهوری در ادامه می‌گوید: به خدا حکیمه از چیزهایی به من خبر داد که جز خدا کسی آن ها را نمی‌داست. [۲۷] گفتنی است علامه مجلسی، حکیمه (س) را از سفرا و ابواب امام مهدی(عج) دانسته[۲۸] و محلاتی در ریاحین الشریعة در مورد وی می‌نویسد: او بعد از امام حسن عسکری(ع) منصب سفارت داشته، عرايض مردم را به آن حضرت مى‌رسانيد و توقيعات شريفه را از ناحيه مقدسه می ‌گرفت و به صاحبانش تحویل می‌داد. [۲۹] او همچنین شیعیان را به رجوع به مادر امام حسن عسکری(ع) -وصی آن حضرت در دوران غیبت- راهنمایی می‌کرد. در جریان ملاقات بین وی و یکی از شیعیان در سال ۲۶۲ ق، حکیمه(س) در پاسخ به این سوال که شیعه در دوران پنهان زیستی امام دوازدهم(عج) به چه کسی مراجعه کند؛ گفت: به جده، مادر امام حسن عسکری(ع). وی در ادامه جریان وصایت مادر امام عسکری(ع) را مشابه وصایت حضرت زینب(س) از امام حسین(ع) - به منظور حفظ جان امام- دانسته است. [۳۰] نکته در خور توجه آن است که حکیمه(س) با آن‌که خود شاهد ولادت امام دوازدهم بوده و بارها امام را دیده است؛ در روایت مذکور در پاسخ به این سوال که آیا فرزند امام حسن عسکری(ع) را دیده یا خبر او را شنیده است؛ می‌گوید: خبر او را شنیده است. [۳۰] برخی از محققان معاصردر چرایی این گونه پاسخ، علت آن را ترس از شنونده و تقیه ذکر کرده‌اند. [۳۱] حکیمه(س) با نهاد وکالت در ارتباط بوده و طبق روایت شیخ صدوق، محمد بن عثمان (نایب دوم) گزارشی از وی در باب تولد امام دوازدهم(عج) شنیده است. [۳۲]

1. ابن ابى الثلج بغدادى، محمد بن احمد، تاريخ اهل البيت علیهم السلام، محقق: محمد رضا جلالى حسينى، قم‌، آل البيت عليهم السلام‌، ۱۴۱۰ ق
2. ابن شهر آشوب، محمد بن على‌، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، قم، علامه، ۱۳۷۹ ق
3. احمدی کچایی، مجید؛ حمیدی نژاد، مهدی، بررسی فضای تقیه در دوره غیبت صغری و نشانه‌‌های آن بر عملکرد امامیه، فصلنامه انتظار موعود، سال چهاردهم، شماره ۴۷، ص ۱۱۱ – ۱۲۶، زمستان ۱۳۹۳
4. امين، سید محسن‌، اعيان الشيعة، محقق: سید حسن امین، بيروت، دار التعارف للمطبوعات‌، ۱۴۰۳ ق
5. امينى، ابراهيم، دادگستر جهان‌، چاپ: بیست و یکم، قم، شفق، ۱۳۸۰
6. بحرالعلوم، محمدمهدى بن مرتضى‌، رجال السيد بحر العلوم (الفوائد الرجالية)، محققان: حسین بحرالعلوم، محمد صادق بحرالعلوم، تهران، مكتبة الصادق(ع)، ۱۳۶۳
7. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)، ترجمه: سید محمد تقی آیت اللهی، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۶
8. حسینی عربی، سید مهدی، حکیمه خاتون شاهد ولادت، فصلنامه مشرق موعود، سال اول، شماره اول، ص ۸۱ – ۹۰، بهار ۱۳۸۶
9. خصيبى، حسين بن حمدان‌، الهداية الكبرى‌، البلاغ‌، بیروت، ۱۴۱۹ ق
10. شاکری، صدیقه، زندگانی حکیمه خاتون، فصلنامه انتظار موعود، سال هفتم، شماره ۲۲، ص ۱۳۵- ۱۵۸، پاییز ۱۳۸۶
11. شهبازیان محمد، صفری فروشانی، نعمت الله، واکاوی در هویت و زندگی مادر امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف، فصلنامه انتظار موعود، سال دوازدهم، شماره ۳۷، ص ۱۱۳ – ۱۲۸، بهار و تابستان ۱۳۹۱
12. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، كمال الدين و تمام النعمة، محقق: على اكبر غفارى، چاپ: دوم‌، تهران‌، اسلامیه، ۱۳۹۵ ق
13. طبرسى، فضل بن حسن‌، تاج المواليد، بیروت، دارالقاری، ۱۴۲۲ ق
14. طبرى، محمد بن جرير، دلائل الامامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ ق
15. طوسى، محمد بن الحسن، الغیبة، ‌محققان: عباد الله تهرانى، على احمد ناصح، قم‌، دار المعارف الاسلامية، ۱۴۱۱ ق
16. كلينى، محمد بن يعقوب، الکافی، ‌ محققان: على اكبر غفارى و محمد آخوندى، چاپ: چهارم، تهران‌، دار الكتب الاسلامية، ۱۴۰۷ ق
17. مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ: دوم‌، بیروت، دار احياء التراث العربي‌، ۱۴۰۳ ق
18. محلاتى، ذبيح الله، ‌رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، ‌تهران‌، دار الکتب الاسلامیة، بی‌تا
19. مفيد، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، محقق: مؤسسة آل البيت علیهم السلام، قم، كنگره شيخ مفيد، ۱۴۱۳ ق